هوريه‌يل
وه‌گووره‌ی قسه‌يل (جۆرج رۆ) ئنسانيه‌ت سه‌ده‌يگ وه‌رجه ئيسه زانياری زياتر له‌بان هوريه‌يل كه‌فته ده‌سيان له‌وه‌ختيگ له (ته‌ل ئه‌لحمارنه)ی مسری وه خه‌ت بزماری دوينرياوه . ناو هوريه‌يل له‌سه‌رده‌م كويه‌ن له كتاو (سه‌رده‌م كويه‌ن)و(سفرتكوين) وه (حوريتيون) هاتگه ، ئمجا (جيجر) تويه‌نست په‌يوه‌ندييگ له‌ناونی ئی وشه‌و خوداوه‌ند خوه‌ر بوينيگه‌وه ، ك خۆر- خوار – يا هووار بويه ، وه‌ديكردن ئی وشه په‌يوه‌ندی سياسی و دينی و نه‌ته‌وه‌يی ئی ناوچه له‌رووژهه‌ڵات وه‌ره‌و رووژئاوا زياترئاشكرا كرد .
په‌ره‌سين خوداوه‌ند خوه‌رله‌لايه‌ن چه‌نه‌ها نه‌ته‌وه بيجگه جياوازی رووشنهويری و كوومه‌ڵايه‌تی وئابووری و فكری نيشانه‌ی دين هاوبه‌شه له‌ناونی ئه‌و مه‌ردمه . پيرووزمه‌ندی خوه‌ر تا ئمڕوو له‌لای فره‌يگ له كورده‌يل دوينريه‌يگ وله هوريه‌يل وه‌رگيرياگه‌و مه‌ردم باكوور ناونی دوچه‌مانيش وه هوری ناسريان ، وه‌ل ئه‌وه‌يشا قه‌يريگ به‌ڵگه ئاشكرای ئه‌وه كه‌ن گه‌وراترين خوداوه‌ند له‌ی ناوچه بويه ك په‌ره‌سيانه‌ی . زوان هاوبه‌ش مه‌ردمه‌گه‌يش (حوريلی يا هوريلی) بويه ك مه‌ردم نيشته‌جی كوردستان وئه‌رمه‌نستان له‌هه‌زاره‌ی سێيم وه‌رجه زايين وه‌پی قسه كرديان و تا دويا هه‌ناسه‌ی ساڵه‌يل ئمپراتۆريه‌ت هيتی (١١٩٠ – ١٤٠٠) وه‌رجه زايين هه‌ر وه‌ی زوانه قسه كريا .
له‌شوون رميان ده‌وڵه‌ت (ميتانی) زوان هوری بويه زوان ده‌وڵه‌ت ئورارتو ، ئی حكوومه‌ته له‌ده‌وروه‌ر ده‌رياچه‌ی (وان) دامه‌زرياو توشپا (پوروشبا) له‌سه‌ده‌ی ناوڕاس هه‌زاره‌ی يه‌كم بويه پايته‌خته‌گه‌ی .
له به‌ڵگه‌نامه‌يل ئاشووری وبابلی ناو ئورارتۆ توومار كرياو له‌ته‌ورات وه ئارارات هاتگه ، وه‌ل ئه‌وه‌يشا نويساننه‌يل بزماری ئه‌وه نيشانده‌ن ك ئورارتويه‌يل ناو خوه‌يان وه (هاڵدا)و ، وڵاته‌گه‌يان وه (هاڵيا) بردنه .
له‌راسی (خالد – هالد) ناوی (ره‌ب ئه‌لنه‌وع) ملله‌ته‌يل هوری بويه ، ك جنگ دريژيگ له‌وه‌ری بويه‌و له‌بان شيريگ ئه‌فسانه‌يی يا ئستووری دوينرياگه ، مه‌ردم ناوچه‌گه له‌و باوه‌ڕه بوينه ك هاوسه‌ر ئی خوداوه‌نده (باگبارسو) بويه ، وه‌ل ئه‌وه‌يشا هوريه‌يل دو خوداوه‌ند داشتنه ، يه‌كميان (تيشوب) خوداوه‌ند گه‌رده‌لويل و هاوسه‌ره‌گه‌ی (هيپا) ك خوداوه‌ند دايگ بويه‌و ، دويميانيش خوداوه‌ند بيگانه‌يل (ميزوپۆتاميا) . ئمجا له‌سه‌ده‌ی (١٣)و (١٢)ی وه‌رجه زايين پاشايه‌تی ئاشووری له‌وڵات هوری وهاڵد ميرنشينيگ يه‌كگرتگ وه‌ناو (نايبريه‌يل) دامه‌زرانن له‌باشوور ده‌رياچه‌ی (وان) ك ناوچه‌ی نه‌هريه‌يله . هه‌رچه‌نی (هاڵد) خوداوه‌ند گه‌ورای ئی خاكه بويه ، وه‌لی له‌روی سياسيه‌وه خوه‌يان وه‌ناو خالدی يا هالدی وه‌دونيا ئاشناكردن . له‌هه‌زاره‌ی دويم وه‌رجه زايين نه‌ته‌وه‌يل ئی بان زه‌ويه يه‌كگرتن و يه‌كگرتنيگ وه‌ناو ( ئۆرواتری) له‌رووژهه‌ڵات ئاسيای بويچگ دامه‌زرانن ك بويه سه‌به‌ب دامه‌زرانن ميرنشينی (ئورارتۆيی)و له‌هه‌زاره‌ی يه‌كم وه‌رجه زايينيش ئی نه‌ته‌وه وه‌ك مه‌ردمان كووچكه‌رنه‌ناسريان ، به‌ڵكوو خه‌ڵك ئی وڵاته بوين ك په‌يوه‌ندی زوانی و رووشنهويری وه‌ل قه‌فقازيه‌يلا داشتنه ، وه‌لی په‌يوه‌ندی بته‌وتر وه‌ل هوريه‌يلا داشتنه ، هه‌مان وه‌خت په‌وه‌ندی وه‌ل نه‌ته‌وه‌يل ده‌وروه‌ريشا داشتنه‌و دوياخر ناو ئۆرارتۆ جيگير بوی له‌لايه‌ن ئاشووريه‌يل .
ئمڕوويش ئه‌رمه‌نيه‌يل ده‌وروه‌ر ورمێ وده‌رياچه‌ی وان وشه‌ی ئۆرارتۆيی وه‌كار تيه‌رن ، وه‌ل ئه‌وه‌يشا تاريخنويس رووسی (ئوديف) وتگه : ئه‌يه په‌يوه‌ندی ئۆرارتۆيی وه‌ل دونيای قه‌فقازا نيشانده‌يگ .
