ئەدبیات کوردی مناڵانە، دە ئیلام، بییەسە جمێشتێ، ئەڕا خوەێ
شه‌فه‌ق نیوز/ وتو وێژ وات ئی‌جارەمانە وەرد مەیسەم خوڕانی، شاعر شێعرەیل زاڕووانەسە. کەسێ ک بەش دیاریێ دە سەوز و رەوز کردن شێعر و ئەدەبیات مناڵانە دە ئیلام داشتگە، چ جوور یەک شاعر و نویسەر، ئوو چ جوور یەکێ لە چالاکەیل وە‌ڕێ‌وە بردن فستیواڵ شێعر مناڵ، دە شاعر ئەیوان کە یە خەلێگە ئەڕا خوەێ بییەسە برندێ دە نام هووز نویسەر و چالاکەیل کورد.
- هەم خوەت و هەم کورپەی دڵت، ک هێمان وەخت نەوەوەخت دکیشێگەت و دنیای پڕ هەست شێع و ئەدەبیات، خوەت دەس بکە تایا.
:م دە ساڵ ۱۳٦٦ هەتاوی لە شار ئەیوان، پارێزگای ئیلام وە دنیا هاتمە، فەناوەری ئتڵاعات خوەنستمە و لە ساڵ ۱۳٨۷ هەتاویەو کار ئەدەبی کەم نۆ گلە کتاو بڵاو کردمە دو کتاو تازەمیش ها ژێر چاپ کە وەی زوەیلە بڵاو دبن. قەیرێ تریش کتاو شعر و مەتەڵ ئەڵگه‌ردانمەسەو وە کوردی ک ئامادە چاپن هێمێدارم دەرفەتێ پێش بیاێ وەی نزیکییەیلە ک بتوانم چاپ و بڵاوێیان بکەم.
-لە کێیەو شێت و شەیدای ئەدەبیات بیت؟
:من هە لە مناڵیەو پەیوەنی فرەیێگ گەرد ئەدەبیاتا داشتمە، شێعر هەمیشە ئەڕا من یەک کوروورە بی، ها ویرم لە دەورەی سەرەتایی مەدرەسە دەفترێ وە نام دەفتەر شێعر ئەڕا خوەم دوروس کردم کە فرە دووسێ داشتم، جار وەختیش لە ناو ئنشایلێ ک لە مەدرەسە دانە وەمان چەن بەیت شێعریش لە ئاخر ئنشاگە دنووسانم ک هەمیشە دبی وە بایس خەنگ موعەلم و مناڵەیل مەدرەسە؛ فرە تامازروو ئەیەمە ک ئەو دەفتەرە پەیدا بکردام و چشتەیلێ کە ئەوسا نووسان‌بیم بخوەنم باوجی ئیجوورە ک دیارە ئەو دەفتەر شێعرە گەرد دەوران شیرین مناڵیا ئەڕا هەمیشە گومەو بییە. شایەد ئەو دەورانە فکر نە‌دکردم ڕووژێ لە رووژان، ئەدەبیات و شێعر ببنە بەش فرە گرنگێ لە ژیانم.
-دنیا وە قەوڵ بڕێگ، دەوران دەورانە، دەوران مناڵی چشتێ ترە ئەڕا خوەێ، هە؟
:بەختەوەرانە ئیمە مناڵەیل دەورانێگیمن ک گەرد لاوەلاوە و بەیتەیل شیرین کوردی‌یا گەوراوە بیمنە، هە یەیشە بییەسە چین خەیرێ ک هە لە مناڵیمانا وە شێعر کوردی زوان بگوشنیمن.
من لە زەمانێگا ک وە جەختەو دەسکردمە نووسانن، هەم وە کوردی دنووسانم و هەم وە فارسی، لە ئەو ساڵەیلە یانێ ئاخرەیل دەهەی هەشتا ئەدەبیات و شێعر کوردی لە ئیلام ئیجوورە کە یە‌مەسە نەبی، خۆ، نە کتاو کوردیێگ لە دەسبڕەسمان بی نە جەریانێ وە نام ئەدەبیات کوردی لە ئیلام بی. دە ئیلام شاعرەیلێ بین کە شێعر کوردی دنووسان و دەم وە دەم شێعرەیلەیان دگەردی، باوجی چوون جوور ئێسە ڕەسانەیل مەجازی نەبین ک کارەیلێیان جوور ئێسە بڵاو بکەن کار فرە سەخت‌ترێ لە ئیمە داشتن و سەر ترووسکەیل شێعر کوردی گروەسانن و ئێسە دبینیمن ک ئەر شێعر کوردی دە ئیلام بلووزە دکەێ، هن گەرمی وجاخە ک ئەوسا گریسیاگە، ئێسە ک جگەجگە وە پەل و وەچ داین ئەنجومەنەیل و چاڵاکیەیل شاعر و نویسەر ئەدەبیات کوردی، شێعر کوردی هەم توانستگە هناس ئەڵبکیشێگ و وە‌و جیە کە لاقێیە بڕەسێ.
-هە لە سەرا، شێعر زاڕووانە دوتیت؟
: لە سەرەتای کار ئەدەبیم تا چەن ساڵ، م هە شێعر گەوراساڵانە و ئەوەیش لە قاڵب شێعر کڵاسیک و ئازاد دنووسانم، چەن کتاویش لە فارسییەو وە کوردی ئەڵگەردانم، تا ساڵ ۱۳۹۱ هەتاوی وەرەو ئیلا ک دەس کردمە نووسانن ئەڕا مناڵەیل و مێرمناڵەیل و لە ساڵ ۱۳۹۳ هەتاوی یەکمین کتاوەیل شێعر کوردی مناڵانە وە نام (کوورپە) و (ئەور و خوەر) لە ئیلام بڵاو کردم، جی خوەشاڵیە کە ئێسە ئەدەبیات مناڵانەی کوردی لە ئیلام بییەسە جمێشت و جەریان قەدردار کە وە دڵنیایەو لە بانان فرەتر لەێ ئەژنەویمن.
-چ تایبەتمەندییەێلێ دە شێعرەیلەت دیارییە؟
من هەمیشە هامە شوون چشتەیلێ تازە، لە ئەدەبیاتیش هەر یەمە، وەختێ شێعرێ دنووسم خوەش دیرم جیاواز لە کارەیلێ بوو کە تا ئێرەنگە نووسیانە، ئەڕا مناڵ نووسانن ئەویش نووساننێ ک ئەرزێشتێ ئەدەبی و موحتەوایی داششتووبێ وە بتوانێ بەردەنگ مناڵ جەزب خوەێ بکەێگ کار ئاسانێ نییە، نزیکەو بیین وە فەزای فکری مناڵ و تەجروبەی ژیان وەگەرد مناڵ ئەڕا ڕەسین وە ئاستێ کە تو بخوازێ تەولید موحتەوا ئەڕا مناڵ بکەێد و مناڵ خوەشێ لە یە بیاێگ ک ئەو شێعر یا مەتەڵە گووش بەێگ و بخوەنێگەی هەوەجە وە هەڵسەنگاننەیل فرەیێگ دیرێ.
وەز و وەزیات مناڵەیل کورد، وەزیاتێگە هە هن خوەیان و تایبەت وە خوەیان، مناڵ کورد، دە ئیلام، ئامووژکاریێ لە سەر خوەنین و نووسان وە زوان داڵگی خوەێ ئەڕای نەداشتگە و تەنانەت باوگ و داڵگەیلەیانیش وەل خوەنین و نووسان وە زوان داڵگی هاتێ بێگانە ببن، چوون لە یەکم ڕووژ مەدرەسەیا وە‌داخەوە، لە سەرا هه وە زوان فارسی خوەنن و نووسنن، هە وە ئی خاترە کار نویسەر کورد چەن چەنە ئەوە سەختە چوون وەل بەردەنگێگا سەر و کار دیرێ ک نەدزانێ وە ئەو زوانە ک تو دیری شێعر و مەتەڵ وەێ ئەڕای دنووسرێ، بخوەنێگ و بنووسنێ، لەیرەسە کە بایەد وە خەیر و بەیر بردن لە تکنیکەیلێ تر بتوانێ جوبران ئێ ناوەژە کە مناڵ لە زوان داڵگی خوەێ گرتگە بکەێگ؛ من هەمیشە تێ‌کووشامە فەزای تازەیێگ ئەڕا مناڵ بسازم هەیجوورە وە ئستفادە لە مووسیقی و ریتمەیلێ ک مناڵ، خوەشێ لەیان دیاێگ بەین شێعر و مناڵ بەس و پەیوەن بنم، زوان شێعری م زوان مووسیقیە، ڕیتمەیلێگیش ئەڵوژنم ک هەر کەسێ شێعر م بڕەسێگە دەسێ وە ئاسانی بتوانێ ئەو ڕیتمە پەیدا بکەێگ و وە زوان مووسیقیایی شێعرەگە بخوەنێ، م لە ناو شێعرەیلەم، هەر وشەیێگ دبەمە کار، شێعرێ ک ئەڕا مناڵ هەفت ساڵانێ دنووسم لە لا وشە‌و فرە جیاوازە وەل شێعرێ ک ئەڕا مناڵ نۆ ساڵانێ دنووسنمەێ، هە یە دبێگە بایس ئەیە ک مناڵەیلەیش زووتر پەیام شێعرەگە بگرێ و هەز لە ئەدەبیات وە زوان داڵگی خوەیان ببەن. ئەر ک وە ئی ئاستە بڕەسی، بزانی چوون وەگەرد مناڵا دە نام شێعر قسیە بکەیت، مناڵ هەمیشە گووش ئەڕا ئەژنەوین شعرەیلەت دیرێ.
وە سەر یانەوە باید بویشم وە خاتر یە کە هیچ پشتەوان یا ئسپانسرێ نییە ئەڕا چاپ و بڵاو کردن کتاو و ئیدەیل تازە دەسمێیەت ئیمە بدەێگ بەش فرەیێگ لە ئیدەیل و کتاوەیل و هل‌بەرەیلەێ منیش ئەڕا بەش ئەدەبیات مناڵ هەیجوورە مەننە؛ شایەد ڕووژێ بتوانیمن جیا لە شێعر و کتاو هل‌بەرەیل تریش بڵاو بکەیمن ک هەوەجەی دنیای ئمڕووژ مناڵەیلن.
-شێعر گۆڕیانەیل فرەیێگ دیرێ، تو ئی لڕیانەیلە چوون دیتە؟
:زوان و ئەدەبیات کوردی هیچ وەختێ لە هیچ بەشێگ لە کوردستان وەزیات نورماڵێ ئەڕا روشد و رەور و پێشکەفتن نەداشتگە، هەمیشان هە وەی جوورێگ گیروودەی کەمدەس کردنەیل و نامێهرەبانیەیل دەسهەڵاتدارەیل بییە. جوغرافیای زوان کوردی هەمیشە دە نام قوڵ شەڕ و ئاوارە بیین و دۆماکەفتنەیل فرەیێگ بییە؛ چووزانم چە بویشم؟ هاتێ ئەر زوان و ئەدەبیات کوردی ڕێ و رەوەن سرووشتیێگ ئەڕا خوەێ بگرتا وە وەر، بەشێ داشت دە نام بەشەیل ئەدەبیات جەهان، هەرچەن وە بان ئی هەمگەێ کوول و کەلەمەی شەڕە، وە سەر ئی هەمگەێ کارەساتەو، هەمجا دبنیمن ک چراخ ئەدەبیات کوردی ڕووشنە و هێمان ددرەوشێگەوە، شاعرەیل و نویسەرەیلێ دیرێ کە کتاوەیلەیان وە زوانەیلێ تریش ئەڵگەرداننەسەیان و جوور ئەوانەێ تر دخوەنرێ و خەڵاتەیل جەهانیێگیش دگرن. دە ئێرانیش وە بوونەی ئەڵگەردانج کتاوەیل کوردی وە زوان فارسی، ئێرانییەیل تریش دیرن ئەدەبیات کوردی و نامڕووک و تووک و نامتووکەگەێ دناسێ.
ئەدەبیات کوردی دە ئێران، ئێرەنگە ها دە ئاست فرە خاسێ، ئەگەر تەماشای کتاوخانەی کوردی خوەمان بکەیمن، کتاوەیلێ کە چاپ بینە نیشان لە وە رێ کەفتن جەریانێ فرە ئەکتیڤ و لە بانانێ ڕووشن دیرێ، جوورێ ک دتوانیمن بوشیمن لە ئاخرەیل دەهەی هەشتا تا ئێرەنگە کە هایمنە ئاخرەیل دەهەی نەوەد، دەورانێ زێڕین و فرە تەڵایی ئەڕا ئەدەبیات کوردی خوارین بییە، لە ئی دەهە فرە دەسکەفتەیل و جەریانەیل کوردی لە حەوزەی زوان کوردی و ئەدەبیات کوردی جوور ئەدەبیات مناڵان، مەتەڵ و ڕومان، پەژووهش و ڕخنەی ئەەبی، ئەدەبیات فولکلور، ڕووژنامەوانی کوردی، چاپەمەنیەیل کتاو کوردی ، لەوڵاویشەو ئەنجومەنەیل و خەڵاتەیل و جەشنوارەیلێ کە لە ئی چەن ساڵە نریاگە گشتێ بینەسە بایس یە کە ئەدەبیات کوردی خوارین قسیەیل فەیێگ ئەڕا وتن داشتووبێ و دەسێ پڕ ببێ.
-چەنێ کوردەیل فەیلی عراق دناسی؟
- وە بوونەی یە ک پەیوەندی و هامشووێ لە بین چاڵاکەیل ئەدەبی کورد ک ئیسە نیشتەجای عەراقن و وە نام کورد فەیلی دناسرن، گەرد چاڵاکەیل بەش ئەدەبیات کوردی خوارین نییە یا لاوەکەمێ وەوجوورە ک دڵخوازە ئی بەس‌وپەیوەنە نییە و هیچ ئەسەرێگیش لە ئێ عەزیزەیلە وە دەس م نەڕەسیە هەیجوورە ک منێ کتاو ئیمە‌یش، وە‌داخەوە ندەڕەسێ وە دەس ئەوانیش، ئەگەر شاعێرەیلێگیش لەورە چاڵاکن ئەڕا م رەنگێ نەناسیاگن، هیوادارم ک سنوور، لە یە فرەتر ئی دوورییە نەخەێ دە نامنی ئیمە ک هام‌زوان و نام‌زگ یەکترەکییمن، چوون فەرهەنگ سنوور و قەێت و قوڕتێ نەدناسێ.
- ئەنی؟ رەسانە و رووژنامە و گوڤار و چووزانم شەواچەیل مەجازی، چەنێ دتوانن، یەخ ئی رچ و رەقییە بشکنن؟
- ئێ پرسیارە هەم فرە گرینگە و هەمیش کولیە، وەختێ دویشیم ئەدەبیات کوردی یانێ ئەدەبیات کوردی وە گشتێ دە گشت کوردستانات ک خاس دزانیمن مەپووڕە ک دە نام وەت و وێژێگ چەنە یە، سەر ساڵفە دە ئی باوەتە ببچەکنیمن و شی باسەگە بکەیمنەو، لە هەر کام لە ئی چەن کوردستانە، وەزیات جیاوازێ بییە ئەڕا زوان ئەدەبیات کوردی، ئەڕا نموونە لە باکوور قسە کردن وە کوردی هەم، مەیۆ و منا کریاگە، چ بڕەسێگ وە یە ک ئەدەبیات کوردی ڕەسانە‌یێگ ئەڕا خوەێ داشتووبێ، ڕاسیەتێ یەسە ئیمە ئەقەورە ک دە سەر خاسیەیل ڕەسانە دتوانیمن قسە بکەیمن ئەقەوریشە دتوانیمن لە خەسارەیلێ بویشیمن، ئێ چشتە فرە گرینگە کە ئی ڕەسانە چ ڕەسانەیێگە و ها دەس کی؟ ڕەسانە‌ی هاوکات دتوانێ هەم باس پێشکەفتن یەی جەریان بکەێ هەم وێران کردنێ؛ ئەگەر بخوازم خوڵاسە جواو ئێ پرسیارە بدەم و خاس هیردەو ببم و بنووڕم وەێ، لە ساڵەیل وێیەردە ڕسانەیل هونەر و ئەدەبیات فرە کەم بین ئەڕا نموونە کتاو، گووڤار و ڕووژنامەیل و تلیفزیان ڕەسانەیل دەوڵەتیێ بین و باوجی ئەدەبیات کوردی بەش فرەیێگە دە نام ئی ڕەسانەیلە نەداشتگە یا دتوانیمن بویشیمن ک بێ‌بەش ماگە؛ ئمجا دۆمای ئەوە وەگەرد هاتن ئینترنت و لاپەڕەیل مەجازی، یە بایس بی ک هل‌بەر شاعرەیل و نویسەرەیل و هونەرمەندەیل بێ‌ڕاوفە و وە ئاسانی بڕەسن وە دەس بەردەنگەیل و خوێنەرەیل و دووسخوازەیل خوەیان.
ئەگەر ڕەسانەیل مەجازی نەبوواتان، یەمەیش ئەدەبیات کوردی دەرفەتێ نەداشت ئەڕا خوەێ و وەیجوورە ک یەمە هەسەی دە نام وڵات و دەرەوەی وڵاتیش وە ئی شەس‌دەوە هل‌بەرەیل خوەێ بڵاو بکەێگ چوون رەسانەیلە وە تایبەتی هن ئیمە نەبین و ئیمە لەی‌باوەتە کەمدەس و کەم‌زوان کریابیمن و ئەدەبیات کوردیش وە بێ‌ڕەسانە، وەر ژە فەزای مەجازی ئی بەس و پەیوەنەیلە جی‌ئەڵ‌جی نەدکەفت لەی‌وا ک ئەگەر بووچگترین چاڵاکیەیل هونەری و ئەدەبی کوردی دە هەرشوونێ لە دنیا ئەنجام بگرێ وە کەمتر لە بیست و چوار ساعەت خەوەرەگەی بڵاو ببێگ و وە ڕەوێشتەیل جوورواجوورێ ئەو هل‌بەرە بڕەسێگه دەس بەردەنگ، دە راسی یە نێعمەت و دەرفەت گەورایێگە
