ماده‌يل يه‌كم ئمپراتووره‌يل سه‌رزه‌مين ئارى
ئمپراتوورى ماد له سه‌رده‌م، هوه‌خشه‌تره وه گه‌وراترين ئمپراتوورى خوه‌رئاواى ئاسيا فه‌رمان رانيه وه سه‌رانسه‌ر ئيران هه ئه‌وچنه ك له نه‌خشه سه‌رزه‌مين ماد دياره، ئه‌را يه‌كمين جار له مێژوو، ته‌مام ئيران هاورديه‌سه ژێر به‌يداخ خوه‌ى. هه‌وه‌خشه‌ته‌ر دروسكه‌ر يه‌كمين ده‌سڵات ئيرانيه. پايه‌نان دهوڵهت ماد چوى يه‌كمين دهوڵهت وه ئه‌ساس يه‌كه‌وگرتن هووزه‌يل جياوه‌جياى نيشته‌جى بوى له سه‌رزه‌مين ئيران، وه‌ل هاوبه‌شيه‌يل و په‌يوه‌نديه‌يل فه‌رهه‌نگى، بايه‌د چوى گرنگترين رويداى له مێژوو ئيران وه هساو باريه‌يد.
له ته‌مام هێرشه‌يل ئاشوور وه سه‌رزه‌مين ماد له سه‌ده‌ى 8 وه‌رجله زايين و مه‌ترسى په‌لامار له خوه‌رئاوا وه ده‌س دهوڵهت زورئويش ئاشوور، هه‌وه‌جه‌ى وه‌پا كردن ده‌وڵه‌تێ ناوه‌ندى ئه‌را ماده‌يل ك چوى تازه‌ترين كوچه‌ره‌يل وه زاگرۆس بوين هاورده دى.
هه‌ردۆت ئه‌نويسێ: ئاشووريه‌يل له ئاسيا 500 سال ده‌سڵاتدارى كردنه، يه‌كم مه‌ردمێ ك نافه‌رمانى ئاشووريه‌يل كردن و سه‌رهێزدان، ماده‌يل بوين ك ئه‌را ئازداى خوه‌يان جه‌نگيان و قاره‌مانيه‌يل كردن تا له به‌نده بوين رزگاريان بوود.
يه‌كمين ئشاره وه ماد ها له سان نويسرياى ك خه‌وه‌رێ له په‌لامار شه‌لمانسه‌ر سێم وه سه‌رزه‌مينێ وه ناو پارسوا له كويه‌يل كوردستان(ساڵ837 وه‌رجله زايين) نويسريايه. ماده‌يل له ره‌گه‌ز و ريشه هندوئۆرووپى وه هساو ئه‌يان ك له مێژوو هه‌زارساڵ وه‌رجله زايين له لوى ده‌رياى كاسپيه‌ن هاتنه وه‌ره‌و خوه‌رهه‌ڵات ئاسيا. ته‌په‌ى هگمه‌تانه، ته‌په‌ى مێژووييه ك پێشينه‌ى هن سه‌رده‌م ماده‌يله.
باس مێژوونويسه‌يل يونانى له‌بان ئه‌ى شاره ئيچنه‌سه ك له سه‌رده‌م ماده‌يل(له ئاخره‌يل سه‌ده‌ى هه‌يشتم تا نيمه‌ى يه‌كم سه‌ده‌ى شه‌شم وه‌رجله زايين)، فره وه‌خت بويه ك ناوه‌ند ئمپراتوورى ماده‌يل بويه‌و دوياى له‌ناوچێن ئه‌وانه‌يش، چوى يه‌كێ له پايته‌خته‌يل هه‌خامه‌نشى(پايته‌خت تاوسانى) وه هساو هاتيه.
قسيه‌يل هه‌ردۆت مێژوونويس يونانى له سه‌ده‌ى په‌نجم وه‌رجله زايينى، گرنگترين سه‌رچه‌وه‌يل له‌ى باوه‌ته‌نه. له راسيش ئه‌را نويسان مێژوو زنجيره‌ى ده‌سڵاتداره‌يل ئمپراتوورى ماد، ئه‌را يه‌كمجار له نيمه‌ى يه‌كم سه‌ده‌ى په‌نجم وه‌رجله زايين، هه‌ردۆت مێژوونويس يونانى فره ته‌قڵا كرديه.
له سان نويسرياى تێگله‌ت پيله‌سه‌ر سێم ك له سه‌ده‌ى هه‌يشتم وه‌رجله زايين نويسايه، سه‌ناخريب و ئه‌سه‌رحه‌دون و شه‌لمانسه‌ر سێم وه ناوچه‌ى ماد ئشاره كردنه.
له بڕێ باوه‌ته‌يل ته‌وراتيش ئه‌را ئاگادار بوين له مێژوو ماد، تويه‌نيم وه كارێ باريم. وه‌لى ئه‌وه راس بوود يه‌سه ك ئه‌را نويسان مێژوو زنجيره‌ى ماد، ئه‌را يه‌كمجار له سه‌ده‌ى په‌نجم وه‌رجله زايين، هه‌ردۆت يونانى ته‌قلا كرديه./ش
