لێکوڵینەوەیگ ئەمریکی ئاشکرای ووردەکاری لە حکومەتە هاوشانەگەی ناو عراق کەێد

شەفەق نیوز/ رۆژنامەی ''نیویۆرک تایمز'' ئەمریکی، لێکۆڵینەوەی فراوانیگ دەربارەی عراق بڵاوکرد، لەناوی باس وردەکاریەیلگ کرد سەرسام کەێد، لە دەسەڵات میلیشیاگان و گەندەڵی ناو ئی وڵاتە، وتواناگەی لە دەسکاریکردن لە چارەنووسەگەی.

ئی لێکۆڵینەوە ک ئاژانس شەفەق نیوز وەرگێڕانی کرد، ناونشانەگەی ''لەناو کلیبتۆکراتی عراقی'' بوی.

رۆژنامە ئەمریکیەگە دەس کردە لێکۆڵینەوەگەی وە باسکردنەگەی حسێن لقیس، ک خوەی پیاو بازرگانێگه‌، لە ساڵ ٢٠١١ لە عراق کار کەێد، و  کۆمپانیای '' باڵم جیت''  ک خوەی خاوەنیە گریەبەسیگ وەگەرد حکومەت عراق دیرێد ئەرا وەڕیەوبردن شوونیگ تایبەتکریاگ ئەرا کەسایەتیە پایەبەرزەگان لە فڕۆکەخانەی ناودەوڵەتی بەغداد.

لە سەرەتای مانگ تەشرین یەکەم ٢٠١٩ ، پەیوەندییگ لە پیاو نەناسریاگیگ ئەرای هات، داوای چەوپیکەفتنی کرد، چوونکە کاریگ ئەرای دیرێد، و ئاشکرای خوەی کرد ک نوێنەرایەتی کەتایب حزبولڵا کەێد.

هەنای لە جادەی سەعدون چەوی کەفتە لی، پیاوەگە وتەپی: بایەسە وەلمانەو کار بکەی، هیچ رییگ تر نەیرێ، و چشتەگاند جوور خوەیان مینن، وەلی بایەسە قسەیلمان جیوەجی بکەێد، وبایەسە ٥٠ لەسەد لە قانجاز ئی کارە ئەرا کەتایب بوود، وئەگەر وەگەرد کەتایب رێک نەکەفتی، کەتایب دەس نەێدە بان گشت داراییەگەد لە بەغداد، وتەنیا دەرفەت ئەرا ئی رووژەگەی تر داپی ئەرا وەڵامداین.

ئی رووژەگەی تر، حسێن لقیس لە قاوەخانەیگ سەروە فڕۆکەخانەگە خەریک قاوە نووشین بوی، پەنج ماشین شۆڤیرلێه لەنوای شوونە تایبەتەگە وەسیان، و١٢ پیاو چەکدار لەناویان داوەزین، ئەو وەختە حسێن چەن پەیوەندییگ وەگەرد وەرپرەسیلیگ عراقی کردوید وهەمیش وەرپرسەیل فڕۆکەخانەگە، وباس باوەتەگە ئەرایان کرددوید، وەلی کەسیگ لەلیان وەڵامی نەیا، ک یا هەڕەشە لەلیان کریا، یا بیدەنگیان سەنیا.

چەکدارەگان مۆبایلەگەی حسێن بردن، وداوای واژووکردن لەبان بەڵگەنامەیگ لەلی کردن ک لەناوی واز لە گریەبەسیەگەی وەگەرد حکومەت تیرێد، کەمیگ وسیا، بەڵکم وە زوور واژوو وەپی کریا، چوونکە حسێن زانێد عراق زیان لە تاوان و گەندەڵی وەخوەی دوینێد، ولەلای خوەیەو ئی فڕۆکەخانە پڕی لە وەرپرس ئەمنیە، شایەت شوونیگ جیواز بوود.

نیویۆرک تایمز لە زوان لقیس ئووشێد؛ ٢٠ خولەک چەوەڕی کردم بەشکی کەسیگ باێد، پۆلیسیگ، هەر کەسیگ بوود، وەلی لەکۆتایی ناچاربوی واژووکرد و روی کردە هۆڵ گەشتەگە و سوار فڕۆکەیگ بوی وەرەو دوبەی، ودویای چەن رووژیگ، کەتایب یەکیگ لە شوونەگەی دانا، و لقیس دی ئەرا عراق نەهاتەو.

ئەوە تەنیا وەرجە چوار رووژ لە خۆپیشاندانە جەماوەریەگان عراق بوی، و وەرانوەر ئەو بەشدارەیلە لە ناڕەزایەتیەگان، کەتایب حزبولڵا تەنیا هێزیگ سەروە ئیران نیە، بەڵکم خوەی دەمچەوە نووەگانە ئەرا کلیبتۆکراتیەگە ک  لەبان بەرژەوەنی ئەو گەنجەیل بیکار و نەدارە لەعراق   خوەی دروس کردگە.

بەشیگ لە سەرکردەیل میلیشیاگان بوینە گەوراترین دەوڵەمەنەیل عراق، و دەسنانە بان چێشتخانەو و یانه‌ی شەوانەگان و باخەیلیگ لە کناراو دیجلە، و پاڵپشتی لە چین سیاسی نوویگ وەرگردن ک تەنیا ئامانجیان دەوڵەمەنی خوەیان بوی، وەگەرد ساڵەگان، ئی چینە گشت کارەیل خەڵەتانن وەکارهاوردن، وعادل عەبدولمەهدی وەختا سەرۆکایەتی حکومەت لە ٢٠١٨ وەورگرد، تەقەلادا میلیشیاگان بخەێدە ژیر دەسەڵات دەوڵەت، بەڵکم ئەوەان زوورداربوین.

ئەمریکا لەیە تاوانبارە، نەگ تەنیا لە داگیرکردن عراق ک ئی وڵاتە رمان و ئابووریەگەی ویران کرد، ئەمریکا پویل دەێد تا بمەینێدەی، ئەنجومەن پشتدەسەی فیدڕاڵی ئەمریکا لە نیویۆرک ساڵانە دەور دە ملیار دۆلار ئەرا عراق دابین کەێد، فرەگەی چوود ئەرا بانکەیل بازراگانی ئەرا هاوردەی پێوێستیەگان عراق، و ئی کارە چەتەیل پویل شووردن لەسەردەم دریژیگ دەسنانەبانی، و لەخود وەختەگە، واشینتون سزا خەێدە بان ئیران و سوریا، دوو دەوڵەت خاوەن سنور نەرمیگ وەگەرد عراق ،  تا بوودە زەمینەی گونجیاگیگ ئەرا گەندەڵی.

باڵەیل سەروە ئیران هەرچەن ئەمریکا قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەق قودس کوشت، خوەیان زانن ک ترامپ جەنگ نێخوازێد، وەتایبەت لەسای پەتای کۆڕۆنا ک بویە هووکار پەککەفتنیگ لە بوودجەگە، ئەراوە خوەیان دڵنیان، و گرنگیە گەوراگانیان هالە وەردەوامی  مووڵەت داین عراق وە فرووشتن گشت چشتیگ.

وەگەرد رەسین عراق ئەرا قۆناغ قەیرانە سەردەمیەگە لەوەر کاریگەریەیل پەتاگە لەبان ئابووری، دەرفەت جیوازیگ هالە نوای موستەفا کازمی ئەرا نواگردن سەختترین قەیرانەگان عراق، ک گەندەڵیە، و توێنێد باوەت گەندەڵی جوور باوەت ژیان یا مردن نشان بیەێد، و بایەسە عراق پەسەن بکەێد، یا تیر کردن گەلەگەی یا دەوڵەمەنکردن کلیبتۆکراتی.

مەرج نیە کازمی سەربکەفێد ئەگەر ئەمریکا دەرفەتەگە وەکار نارێد و ئاڵشت زەرەدەگەی لەبان عراق بکەێد و باوەتەیل هابەشیگ وەگەرد خۆپیشاندەرەیل بونێدەو ک هیوای ئاوادانکردن وڵاتەگەیان دیرن.

ئەمریکا ئەزموون دریژیگ لە پاڵپشتی کلیبتۆکراتیەگان دیرێد، لەوانەگ لە لایەنە راسەگە وسیان لە هەر ململانەیگ جیوبۆلیتیک، و رازیبوی وە یەکلاکردنەوە وەگەردیان، ک بویە هووکار فرەیگ لە خوون و کاریگەری.

سارە شیاس نووسەر کتاویگە وەناونشان ''دزەیل دەوڵەت'' ک کاریگەریە ویرانەگان گەندەڵی کەێدە بەڵگەنامە لە ژمارەیگ لە دەوڵەتیل ئاسیا و ئەفریقیا، ئووشێد: گەندەڵی تەنیا گرفت سیاسی گەوهەرییگ نیە، بەڵکم جووڵەکەر سەرەکیە لە فرەی گیچەڵە ئەمنیەگان ک بایەسە تەقەلا بیەیمن تا لەوەرانوەری بووسیەیمن.

لەوەختیگ ک لەسەردەم سەدام گەندەڵی کەم بوی لە ماوەی هەیشتاگان، ئاڵشتبوینەگان لە ماوەی نەوەتەگان هات، وەختا نەتەوە یەکگرتوەگان سزا خستنە بان عراق لەوەر داگیرکردن عراق ئەرا کوەیت، و لەماوەی هەفت ساڵ، داهات تاکیگ لە ٣٥٠٠ دۆلار داوەزیا ئەرا ٤٥٠ دۆلار ، و هەرچەنیگ ئەرزش مووچەیلیان داوەزیا،   وەرپرسەیل حکومەتەگە رشوەت بردیان، و کارەگە سەختترەو بوی دویای داگیرکردن ئەمریکا لەساڵ ٢٠٠٣ ، وەختا ئەمریکیەگان دەسکردنە دابەشکردن کۆبونەیلیگ وەبایی ١٠٠ دۆلار ئەرا نزیکەوکردن برادەر وجووڵەکردن ئابووری، و کۆمەڵیگ لە دەرفەتبەرەیل نوو دیارکەفتن، لەلیان ئەو عراقیەیلە بوی ک دەرکریایوین لە عراق، و بوینە یەکریز ئەرا وەدەسهاوردن گریەبەسەیل  گەورایگ لە حکومەتەگە، و ملیاره‌ها دۆلار باڵەوگرد، و دزیەگە وە ئاست گەورایگ فراوانەو بوی دویای بەرزەوبوین نەفت لە ساڵ ٢٠٠٨ ، لە کاریگەری تووڕ ئۆلیگارشیەگە ک مالکی وەهێزی کرد.

لە وەختیگ ک داعش لە ناوڕاس ساڵ ٢٠١٤ دیاردا، هێز سوپای عراق بایەسە ٣٥٠ هەزار سەرباز بویاتاد، بەڵکم لە راسیەگە سەربازەیلیگ بن دیواری لەناوی بوی، ک ئەفسەرەگان مووچەی سەدان و هەزاران لەی سەربازەیلە بردیان ک خوەیان هەسی نەیرن، و بویە هووکار خراوبوین مۆڕاڵ سوپاگە و خوسە لە ناو خەڵک مووسڵ.

لەسای نەوین سەرچەوە بڕوادارەگان ئەرا وەدەسکەفتن زانیاریەگان لە سامانە نیشتمانیەگە ک دزیا، ئەو زانیاریەیلە ک هانە وەردەس باس دزەکردنیان وەرەو دەیشت وڵاتەگە کەن وە رێژەیگ گەوراتر لە هەر وڵاتیگ تر، و سیاسی عراقی کۆنەیگ ئەرا دامەزراو ''ئەنجومەن ئەتلانتیک'' ئاماژەکرد ک ناونی ١٢٥ ملیار و ١٥٠ ملیار دۆلار دارایی عراقیەیلیگە لە دەیشت، فرەگەیان وە شیوەیلیگ نایاسایی کەفتگەسە دەسیان، وهەمیش ئاماژەدا وە مەزەنەیلیگ تر ک ژمارەگە رەسێدە ٣٠٠ ملیار دۆلار، و١٠ ملیار دۆلار لە پویلە دزیایەگان لە کەرت عقاری تەنیا لە لەندەن وەبەرهەمکریاگە.

ریکەفتنیگ نەنووسریاگ هەس ئەرا بەشبەشکردن. سەدریەگان وەزارەت تەندروسی کەفێدە دەسیان، رێکخراو بەدر ئەرا ماوەی فرەیگ وەزارەت ناوخۆ وەرگرد، و حیکمە دەسنەێدە بان وەزارەت نەفت، و وەزیرە نووگان جاروبار سەختی دوینن تا وەگەرد ئی رەوشە خوەیان بگونجنن، وەزیر وەرینیگ لە توکنۆکراتەگان، ساڵەیل فرەیگ لە دەیشت گوزران کرد، وەختا کابینە وەزاریەگە وەرگرد، ئاشکرا ئەرای بوی ک وەزارەتەگەی دەرمان وە بایی ٩٢ مەلیۆن دۆلار سینێد، وەلی خوەی رەسیە رییگ تر ئەرا سەنین خود دەرمانەگە وە کەمتر لە ١٥ مەلیۆن دۆلار، وتیش؛ وەختا ئی کارە کردم، وەرخودان گەورایگ کەفتە نوام، و هەڵمەت سەختیگ دژوە خوەم.

لەوەختیگ ک بایەسبوی ئی سیستم گەندەڵیە لەناو بچیاد دویای ئەوە ک داعش وەختەنەوی وڵاتەگە داگیر بکردیاد لە ٢٠١٤ ، بەڵکم بویە هووکارە سەرەکیەگە لە بەرزەوبوین چین نوویگ لە سودمەنەیل، جوور میلیشیاگان ک شکست وە داعش هاوردن، و ناسریاگن وە حەشد شەعبی، وە لە زه‌قترین باڵەگانی خوەی کەتایب حزبولڵایە ک ئیمبڕاتۆڕیەتیگ ئابووری دروس کرد، لە ری کارە شەرعیەگان و گریەبەسە حکومەتیەگان.

کەتایب و هەمیش عەسایب ئەهل حەق توێەنستن زاڵ بوونە بان فڕۆکەخانەی بەغداد، لە وەناوکردن کارمەنەیلیگ سەروە خوەیان، و ئەراوە هەردوگ باڵەگە توانای رەسین ئەرا کامیرایل چەودیریەگان دیرن، و ری  کێلو ١ ک فڕۆکەخانەگە بەسێدە پلەگان، و لە خاڵە ئەمنیەگان رەدکەێد، و لەورا قاسم سولەیمانی کوشیا هەنای لە کێلو ١ دەرچگ.

لە راسیەگە، میلیشیاگان دەوڵەت هاوشانیگ رانن، و لە گشت ناوچە سنوریەگان هەسەیان، و کۆنتڕۆڵ بەندەرە باشووریەگان کردنە لە ١٠ ساڵ زیاتر، و کۆمیتەیل ئابووری لە بەغداد  دیرن، تا لەڕی ئەوانە کۆمپانیا بیگانەگان گریەبەسەیلیان بکەن.

وەرپرسیگ لە فڕۆکەخانەگە وت: ئەگەر هاوردەی ماشین لە دوبەی بکریەێد، لە ریە یاساییەگان، دوو مانگ وەپی چوود تا گریەبەسەگە تەواو بوود، و ئەگەر بایی ١٠ هەزار یا ١٥ هەزار دۆلار  دایدە عەسایب، شایەت دوو رووژ وەپی بچوود.

و بڕیگ لە پیاوەیل بزینیس هەس، لەبان بەرژەوەنی وڵاتەگە دەوڵەمەنەو بوین، و لەماوەی ساڵەیل گوزەیشتە وەرپرسەیل پارێزگاگان لە رەشوە و رێککەفتن وەگەرد ئەو پیاوەیلە لە هەڵبژاردن سەرکەفتن، چوونکە پارێزگارەگان دەسەڵات گەورایگ دیرن ئەرا گریەبەسی لە پارێزگایلیان، و هەڵبەت ئەو گریەبەسەیلە کەفنە دەسیان.