جوگرافیاى كورده‌یل فه‌یلى هووكاریگ تر به‌دبه‌ختى
كورد بوین . شیوه‌زوانه‌گه‌یان جیاوازه له شیوه‌زوانه‌یل تر كوردى . ئه‌یه بیجگه ئه‌و ده‌ور گه‌ورا ك داشتنه‌ى له‌جموجویل ئازادیخواز كورد له‌عراق ك وه‌خه‌سار ئه‌ڕایان هاته ده‌س له‌مه‌یدانه‌یل سیاسى و ئابوورى و كوومه‌ڵایه‌تى و پشتگووش خریان . كورده‌یل فه‌یلى نه‌ته‌وه‌و مه‌زه‌و به‌سانه یه‌كه‌وه‌و هه‌ر ئه‌وه‌یش بویه سه‌به‌ب ئه‌وه‌ك حكوومه‌ته‌یل یه‌ك له‌شوون عراق دویریانه‌و بخه‌ن ، وه‌ل ئه‌وه‌یشا چشتیگ تر هه‌س ك ئه‌ویش شوون جوگرافیه‌گه‌یان ك له‌تى ژیه‌ن ، له‌لیان هه‌س كه‌فتنه‌سه ناوچه‌یل مه‌رزى ناونى عراق ئیران هه‌ر له‌ناوچه‌یل جه‌له‌ولا بگر تاره‌سیگه خانه‌قى و مه‌نه‌لى له‌باكوور و تاناوچه‌ى عه‌لى غه‌ربى له‌باشوور و ناوچه‌یل به‌دره‌و جه‌سان و كوت و نوعمانیه‌و عه‌زیزیه ك زوورم ئى ناوچه‌یله كه‌فنه پاریزگاى واست عراقى و بیجگه به‌عزه ئاوایه‌یلیگ له‌پاریزگاى میسان و رووژئاواى پاریزگاى دیاله‌و له‌به‌غداى پایته‌خت عراق و شوونه‌یل تر . ئه‌یه له‌لایه‌ن عراقیه‌وه .
له‌لایه‌ن ئیرانیشه‌وه ، شوونه‌یل كورد فه‌یلى كه‌فیگه پاریزگاى كرماشان و ئیلام و خوزستان و شاره‌یلى له‌باكوور تا باشوور ئه‌یانه‌ن (خه‌سره‌وى ، قه‌سر شیرین ، كرماشان ، ئسلام ئاباد ، سه‌رپیه‌ڵ زه‌هاو ، ئیلام ، مهران ....هتد) . ئه‌مجا ئى جاره جوگرافیه‌ى كورده‌یل فه‌یلى بویه كیشه سێیم له‌شوون كیشه‌ى نه‌ته‌وه‌و مه‌زه‌و ك وه‌و بوونه‌یشه‌وه روى وه‌ڕوى كاره‌سات فره‌یگ بوینه‌وه .
ئه‌و شوونه‌یله ك كورده‌یل فه‌یلى له‌تى نیشته‌جى بوینه چاڵه‌یل نه‌فت گرته‌سه خوه‌ى ، جویر نه‌فتخانه‌ى باكوور مه‌نه‌لى و باشوور خانه‌قى له‌پاریزگاى دیاله . بیجگه ئه‌وه‌یش به‌دره‌و جه‌سان له‌پاریزگاى واست تا ڕه‌سیگه عه‌لى غه‌ربى له‌پاریزگاى میسان ، یه‌یش بیجگه ئه‌و هه‌مگه نه‌ختینه‌ى زه‌ویه ك له‌بانى ژیان و ئه‌را كشتوكاڵى هاوردنه‌ى كار له‌وه‌ر خاتر كاڵین گشت جووریگ له میوه‌جات و سه‌زى و گه‌نم و جویه‌و ئه‌ڕا په‌روه‌رده‌كردن په‌س وپوڵه‌و حه‌یواندارى . بیگومان جوگرافیه‌ى كورده‌یل فه‌یلى بویه مایه‌ى چه‌وبڕین حكوومه‌ته‌یل وه‌رین له‌لى و هه‌ر له‌وه‌ر داگیركردنیشى مه‌ردمه‌گه‌ى ده‌ركردن و ئاواره‌یان كردن له‌شوونه‌یل خوه‌یان و مه‌ردمان هاورده‌ى تر خستنه شوونه‌یلیان ك له‌ناوچه‌یل تر پاریزگایه‌یل عراقه‌وه هاوریان ، ئه‌ویش وه‌مه‌هانه‌ى ئه‌وه‌ك گوایا مه‌ردمه كورده‌گه‌ى عراقى ڕه‌سه‌ن نین و هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش زوورم باخ و بوسان و زه‌ویه‌یل كشتوكاڵى بویه موڵك ئه‌و مه‌ردمان عه‌ره‌ب هاورده ك رژیم وه‌ریان هاورده‌یان بان خاك و موڵك كورده‌یل . ئه‌مجا تویه‌نیم بویشیم خه‌ریته‌ى وجوود كورده‌یل فه‌یلى له‌عراق له‌باكووره‌وه دریژه‌و بووگ تا باشوور ك ئه‌ڵقه‌ى وه‌یه‌كڕه‌سین ناونى كوردستان عراق و كوردستان باشووره له‌ئیران ، وه‌لى ئیسه‌یش ئه‌وه‌ك رویده‌یگ جویر ناكووكى و كیشمه‌كیش له‌ناونى لایه‌نه‌یل سیاسى له‌وه‌ر خاتر دامه‌زرانن حكوومه‌ت و ده‌سكه‌فت زیاتر و پشتگووشخستن كورده‌یل فه‌یلى له‌مه‌یدان سیاسى و نه‌وین ئه‌وانه‌ك نوێنه‌رایه‌تى كورده‌یل فه‌یلى كه‌ن ، گشت ئه‌یانه سه‌به‌بى چووگه‌وه ئه‌را ئه‌و جوگرافیه ك له‌بانى ژیه‌ن ك ئه‌ویش نیه له‌بان هه‌رێم كوردستان ئه‌را ئه‌وه‌ك هیزه‌یل و حزبه‌یل كوردى بته‌وه‌و بكا تا ڕاده‌یگ ك بتویه‌نن داواكارى كورده‌یل فه‌یلى له‌توو داواكاره‌یلیان بووگ .
ئمجا وه‌گووره‌ى ئامار مه‌زه‌نه‌كریاگ ئى دویاخره ك مه‌ركه‌ز رووشنهویرى فه‌یلى ئه‌نجامیدا له هه‌ولێر ، وجوود كورده‌یل فه‌یلى ئیسه له‌عراق وه‌ى جووره‌سه :
1- به‌غدا / سه‌وره – 10 هه‌زار
2- به‌غدا / كیفاح – 100 هه‌زار
3- به‌غدا جه‌میله – 120 هه‌زار
4- به‌غدا عتێفیه – 10 هه‌زار
5- به‌غدا / حوڕیه - 20هه‌زار
6- به‌غدا / مه‌نسور – 15 هه‌زار
7- به‌غدا / یه‌رموك – 8 هه‌زار
8- به‌غدا / به‌یاع – 15 هه‌زار
9- به‌غدا / دوره‌ین – 2 هه‌زار
10- به‌غدا / زه‌عفه‌رانیه – 25 هه‌زار
11- به‌غدا / جسر دیاله – 25 هه‌زار
12- به‌غدا / حسه‌ینیه – 50 هه‌زار
13- به‌غدا / شه‌عب – 15 هه‌زار
14- به‌غدا / حه‌ى ئه‌لڕه‌بیع 10 هه‌زار
15- به‌غدا / راغبه خاتون – 20 هه‌زار
16- به‌غدا / كه‌ڕاده – 50 هه‌زار
17- به‌غدا / به‌غداد جدیده – 15 هه‌زار
18- به‌غدا / مه‌شته‌ل – 15 هه‌زار
19- به‌غدا / به‌له‌دیات – 25 هه‌زار
20 - به‌غدا / حه‌ى ئه‌لعامل – 3 هه‌زار
21- به‌غدا / حه‌بیبیه – 10 هه‌زار
22- به‌غدا / كازمیه – 3 هه‌زار
23- به‌غدا / شارع فلستین - 100هه‌زار
ئه‌یه مه‌زه‌نه‌ى كورده‌یل فه‌یلى له‌به‌غدا له كه‌رخ و ڕسافه ، وه‌لى باقى پاریزگایه‌یل وه‌ى جووره كورده‌یل فه‌یلى له‌تیان وجوود دیرن وه‌گووره‌ى هه‌مان ئامار مه‌زه‌نه‌كریاگ :
1- پاریزگاى دیاله – گشتى – 100 هه‌زار
2- پاریزگاى واست – گشتى – 50 هه‌زار
3- شار سه‌ماوه – 150 خیزان
4- ناسریه – 100 خیزان
5- به‌سره – 2500 خیزان
6- شار عماره – 2500 خیزان
ئمجا ئى ئاماریشه هه‌رێم كوردستان نیه‌گریگه‌وه‌و كه‌ركووكیش ، چوینكه له‌كه‌ركووك و هه‌رێم كوردستانیش كورده‌یل فه‌یلى وجوود دیرن وه‌شیوه‌ى ئاشكرایگ .
