مێژوو"له‌ك"ه‌يل
زار لەکی:
وە قسەی مێژوونویسەیل و زوان ناسەیل، لەکەگان بەش وەرچەو و جیانەوییگن لە نەتەوەی کورد کە وە زاراوە یا ژێرزاراوەی لەکی قسە کەن. زاراوەی لەکی نزیکی فرەیێگ وە گەرد زوانەیلێگ جوور لوڕی، کەڵهوڕی و هەورامی دیرێد (لە راسییا زاراوەی هەورامی چوودەو سەر زاراوەی گوورانی).
جوور نموونە: دانشنامەی "بریتانیکا" زاراوەی لەکی وە یەکێگ لە زاراوەگان زوان کوردی وە لێ ناو بەید. هەرئەیجوورە لە کتاو فەرهەنگنامەی ئێسلامی هاتیە: لە لوڕسان قەدیم بڕێگ لە قەومەیل کورد (تایفەیل لەک لە باکوور و هەرئەیجوورە لە بەین فەیلیەگان، هووز مەهکی) ژیان کردنە.
"ئەلی ئەکبەر دێهخودا" لە بارەی لەکەگان و زاراوەی لەکی ئەی جوورە نویسایە: کوردە لەکەگان ک لە لوڕسان نیشتەجیێن و ژییەن، فرە خوەش قیافە و هەڵکەفتیێن، رەنگ و رویێ گەنم وێنە و مویێ سەریان سیەسە یا خورمایی رەنگە. زاراوەی لەکی زاراوەییگە لە زوانێ کوردی ک خەڵک شار هەرسین و دەورو وەری وە ئەی زاراوە قسە کەن. هەرئەیجوورە فەرهەنگنامە ئێسلامی زاراوەی لەکی وە بەشێگ لە زوان کوردی زانێد.
زوانناس کانادایی "ئانونبی" نویسێد کە ڕێنویس زاراوەی لەکی لە ڕێنویس زوان کوردی درس کریاس کە زاراوەی لەکی هەر جوور سوورانی و کرمانجی تایوەتی هاوبەش ڕێنویسی وە وەرچەو تیەد ک ئەگەر وەی جوورە بوو؛ زاراوەی لەکی ک بنەڕەت هاوشێوەی زاراوەگان زوان کوردیە و وە گەرد لوڕی جیاوازی و فەرق دیرێد. وە ڕویێ بڕێگیش لەو سەرچاوەیلە زاراوەی لوڕی وە یەکێگ تر لە زارەگان زوان کوردی وە هساو تیەید.
وە گەرد ئەوە گ مێژوونویسەیل و زوانناسەیلی جوور هەمدوڵڵا موستەوفی، ئەلی ئەکبەر دێهخودا، پەرویز ناتل خانلەری، شەرەفخان بەدلیسی و سەرچاوەیل ترەک لەسەر کوردی بوین زاراوەی لەکی تەئکید کەن، وەڵى بڕێگ هویرمەن و کەسەیلێگیش هەن کە وە ئەوە باوەڕ دیرن کە زاراوەی لەکی ژێرزاراوەیێگە لە زاراوەی لوڕی، یا وە قسەی ئەوان لەکی زاراوزەیێگە لە زوان لوڕی. لە ناو ئەی کەسەیلە تویەنیم ناو "زەینولعابدین شیروانی" سەدەی 19، نویسەر سەفەرنامەی( بوستانولسیاحە) و "ح . ئیزەدپەنا" بوەیم، وەڵێم ئەوەی کە هویچ کەسێگ نیەتویەنێد ئنکاری بکەید ئەوەسە ک لەکەگان خوەیان وە کورد زانن. (خاسترین دەلیل ئەڕا ئەی بیر و هویرە ئەوە بی ک لە ساڵ 2011 زایینی لە فستیڤاڵ (هەمایش) ساڵانەی لەکەگان ک لە شار کرماشان و ڕیەوچی و نزیکەی 500 کەس لە نویسەرەیل، شائرەیل، ئەدیبەیل، هونەرمەندیل و کەسەیل ئایینی و کومەڵایەتی سەر وە لەکەگان لە ئەی هەمایشە بەشداری کردن و لە سەر کوردبوین خوەیان تەئکید کردن. وەڵێم ڕاسی ئەوەسە ک لە ئەو جیەیلە ک لەکەگان فێشتر وە گەرد لوڕەگان هاموشوو دیرن یان نزیکی وە گەرد ئەوان کەن، کەفتنەسە ژێر کارێگەری و تەئسیرەیل زوان لوڕی. هەرئەوجووریشە لە ئەو بەشە ک لەکەگان لە کوردە کەڵهوڕەگان نزیکن (وە تایوەت لە کرماشان و دەورو وەری) کەفتنەسە ژێر کارێگەری زاراوەی کوردی کرماشانی کە وە زاراوەی کەڵهوڕی یا کوردی خوارین ناسریەید وە یا لە شارەگان کەرکووک و گەرمیان هووزەیل لەک جوور کاکاوەن و هەمەوەن و هووزە گوورانەگان جوور زەنگەنە و باجەڵان کەفتنەسە ژێر کارێگەری زاراوەی سوورانی. یا لە لاییگ تریش زاراوەی لوڕەگان کەفتیەسە ژێر کارێگەری زوان فارسی.
شوێن نیشتەجی بوین لەکەگان
1.لە ئوستان کرماشان
تویەنیمن شار "هەرسین" لە باشوور ڕووژهەڵات(جنووب شەرق) ئوستان کرماشان وە ناوەند یا مەکەز لەکەیل ناو بوەیمن. فێشتر خەڵک شار هەرسین وە زاراوەی لەکی قسە کەن و زوورم خەڵک ئی شارە سەر وە ئایین شیئەن. شار هەرسین لە دو مەرکەز ئداری دروس بیە کە بەش مەرکەزی شار هەرسینە و بەش بێستوین کە شاروچکەی بێستوین مەرکەز ئەی بەشەسە. خەڵک ناوچەی هەرسین لەچەن هووز گەورا و ناسریای وە ناوەیل کاکاوەن و هەرسینیەگانن. هووز کاکاوەن کە یەکێگ لە هووزە گەورا و ناسریایەگان لەکە، بێجگە لە هەرسین لە ناوچەگان ترەک کرماشان و دڵفان لە ئوستان لوڕسان، لە کەرکووک و خانەقین لە باشوور کوردستان و لە فرە جییەیل ترەکیش ژیەن کە فێشتر ئەی خەڵکە سەر وە ئایین یارسانن. خەڵک لەک لە باشوور کوردستان وە کاکەیی ناسریەن.
بێجگە لە شار هەرسین، لەکەگان لە شارەیل سەهنە و کەنگاوەر لە ڕووژهەڵات و باکوور ڕووژهەڵات ئوستان کرماشان بنەمایەی گەورا وە ناو لەکەگان دروس کردنە. بەشێگ لە لەکەگانێ ئەی دو شارستانە سەر وە ئایین یاری و بەشێگیشی شیئە مەزهەبن.
بێجگە لە شارستانەگان هەرسین و سەهنە و کەنگاوەر لە ئوستان کرماشان کە فێشر خەڵکەگەیان لەک نشینن، لەکەگان لە شار کرماشان و دەوروەری بەش گەورا و وەرچەویگن. ئەڕا نموونە لە ناو شار گەورای کرماشان چەن مەهەلە جوور جافرئاوا، فەیزئاوا و لە قەدیمیش کویچەی لەکەیل ک وە ناوچەی لەک نشین ناسریانە، هەر ئەی جوورە چەن بەخش سەر وە شار کرماشان هەن کە وە زاراوەی لەکی قسە کەن، جوور بەخش فیرووزئاوا ک مەرکەز بەخش هەلەشیە و لە کوومەڵە ئابادییەیل فیروزئاوا، هووزمانەوەن (ئوسمانوەن)، جەڵاڵەوەن خەڵک لەک ژییەن.هەرئەیجوورە لە بەش فریێگ لە ئەی دهستانەیلە ک لە سەر بەش مەرکەزن وە مەرکەزییەت شار کرماشان، جوور دهستانەگان بان دەروەن، پشت دەروەن، دڕوود فرامان، قەرەسوو و ڕازاوەر خەڵکەگەیان فێشتر لەکن و وە زاراوەی لەکی قسە کەن. خەڵک ئەی دهستانەیلە فرەیان سەر وە هووزەگان جەڵاڵەوەن و هووزمانەوەنن و سەر وە ئایین یاری و شیئە مەزهەبن. هەر ئەی جوورە تایفەی جەلیلوەن لە شار دینەوەر، جەڵاڵەوەن لە باشوور کرماشان لە هاوسای هووزەگان هووزمانەوەن ژییەن. هووز هەمەون لە ناوچەی دڕوود فرامان لە ڕووژهەڵات کرماشان، باڵاوەن لە هولیلان، زەردەڵان و مایەشت، نامیوەن لە مایەشت خەڵک لەک لە ئەی شوینەیلیشە ژییەن.
وەگشتی لەکەگان کرماشان وە ژمارەیێگ نزیک وە 400 تا 500 هەزار کەس هساو کریەن و لە ئەو شوینەیلە ژییەن ک لە بان ناویان هاوردیمنە.
ئەمیر حەیدرە نژاد
