"نێچیروان بارزانی جویر سەرۆک لە کۆشک ئاشتی": ئی سیناریۆ چ بانانیگ ئەرا عراق دەرکەێد؟

شیکاری تایبەت لەلایەن ئاژانس شەفەق نیوز 

لە جیهان قەرەباڵغی سیاسەت عراق، پڕ لە ناوە رەدبویەیل و هاوپەیمانییە کوڵەیل، ناو نێچیروان بارزانی جویر جیاوازییگ بیدەنگ مینێد، ئەو پیاوە لە بەغدا زیاتر وە "دانوسەنینکار کورد" و سەرۆک هەرێم کوردستان ناسیاس، لە چەن هەفتەی گوزەشتە وەشیوەیگ تەواو جیاواز ناوی هاوریا، نەک جویر ناوەنگیریگ لە ناوەین هەولێر و پایتەخت، بەڵکم جویر کاندیدیگ ئەرا بۆ پۆست سەرۆکایەتی هەرێم.

ئی ئاڵشتکارییە لە شیواز پیشکەشکردن ناوەگەی، نەک تەنیا رەنگدانەوەی کنجکاوی سیاسیییگ ئاساییە، بەڵکم نشانەس ئەرا مشتومڕیگ قویلتر لەوە کە ئایا ئەو سیستەمە لە دویای ٢٠٠٣ دامەزریاس هیمان توانای بەرهەمکردن خود رووخسار و ریسگایەیل دیرێد، یا ئایا وەخت دووارە نووڕین ئەوەس کە کی کۆشک ئاشتی دانیشێد، نزیکترە لەوە کە لێدوانە فەرمییەیل پێشنیاری کەن.

لە ساڵ 2003ەو عراقییەیل خوەیان شیوەیگ چەسپیاگ چاشانن ئەرا بەشەوکردن پۆست سەرۆکایەتی، کە لە بنەمای هاوسەنگی تائیفی و نەتەوەیی بوود، نەک تەنیا لەبان سندوق دەنگدان، لە چوارچیوەی قەوارەی سیاسی کوردی داب و نەریتە یەکێتی نیشتمانی کوردستان کۆشک سەرۆکایەتی لە بەغدا وەڕیەو بوەێد، لە وەختیگ پارتی دیموکراتی کوردستان سەرۆکایەتی هەرێم کوردستان و دەسەڵات جیوەجیکردن لە هەولێر مینێد، هەر پەککەفتنیگ ئی ێکخستنە نەک هەر ئاڵشتکردن ناو بەڵکم دووارە بەشەوکردن دینامیکی دەسەڵات میژوویی لە ناوەین سلێمانی و هەولێر و تەنانەت لە ناوەین هاوبەشەیل بەغدایش، لە وەختیگ هاوسەنگییە کوینەیل کەمتر هازدار دەرکەفن لە چەو دوو دەیەی گوزەشتە.

هەمیش دەنگەیل دەیشت هەرێم کوردستان و بەشیگی لە باشوور شیعە و بەشیگیش لە شارە سوننەیل، وە ئاشکرا باس لە نێچیروان بارزانی کەن جویر کاندیدیگ ئەگەری ئەرا پۆست سەرۆکایەتی کۆمار.

بەشیگ لە سیاسەتمەداران تووڕ پەیوەندییەیل جویر دەرفەتیگ زانن ئەرا کەمکردن گرژییەیل وەرد وڵاتەیل هاوسا و رەهەندیگ نوو کە تاڕادەیگ فرە رسوومی فەرمیە. لە وەختیگ چالاکوانەیل جویر وەرجەسەکردن مۆدێلیگ حوکمڕانی جیاواز لەوە کە لە بەغدا ئەزموونی کردنە، تەماشای کەن، وەپێچەوانەوە، یەکێتی وە شایستە مبژووییەگەی زانێد و وە هویردی چەودیاری هەر نشانەیگ کەێد کە هاتێ سەرۆکایەتی هەرێم بیریەێد وە پارتە رکابەرەگەی.

لەی باوەتە، ئیحسان ئەلشەمەری، وەرپرس ناوەند عراقی ئەرا هزر سیاسی، ئویشێد کە هەر ئاڵشتکارییگ لە بانان کاریگەری لەبان رێکخستن بەشەوکردن دەسەڵات ناوەین گروپە سیاسییە جیاوازەیل نیەووود، ئەوەنە ئەگەر هەس کاریگەری لەبان خود دیمەن سیاسی کوردی بیاشتوود، ئەوەیش لە ری ئاڵشتکردن پۆست سەرۆکایەتی کۆمار لە یەکێتی ئەرا پارتی.

لەو چوارچیوە ئویشێد کە نێچیروان بارزانی خاسترین چانس دیرێد، وە لەوەرچەوگردن ئەوە کە ئەو رووخسار هازدارترین حزب هەرێمە و بەهرەمەنە لە قبوڵکردن نەتەوەیی کە بەشەوبوینە تائیفیەیل رەد کەێد، و وە وەڕێوەبردن هاوسەنگی و چارەسەرکردن قەیرانەیل ناوەین بەغدا و هەولێر ناسیاس، و وە بەشداریکردن لە سووککردن چەن گەردن تەنگیگ لە پەیوەندییەیل دەیشت عراق ناسیاس، یەیش هیلێد بوودە کاندیدیگ کە توانای یەکخستن سپێکتریم فراوانی هیزە سیاسییەیل داشتوود.

لە ناو ئی تەوەرەیلە پرسیاریگ تیەێدە وەرەو، نەک جویر سیناریۆیگ گریمانەیی بەڵکم جویر تاقیکردنیگ سیاسی راسگانی ئەرا ئەوە کە چە لە نۆرمەیل دویای ٢٠٠٣ مینێدەو: ئایا هاوسەنگی هێز لە بەغدا و هەولێر و سلێمانی ری دەێد وە ئاڵشتکردن "ئەبو ئیدریس" (بارزانی) لە ناوجیکەر لە ناکۆکییەیل هەرێم وەرد بەغدا ئەرا سەرۆک کۆمار، یا قسەیل لەبانی  تەنیا جویر بەشیگ لە بازی فشار لەبان یەکتری مینێدەو؟

لە ئیوارانیگ پاییزی پڕ لە ئەور سیاسی لە پایتەخت،  پرسیارەگە لە کایەی شیکارییەو ئەرا لیو بازیزانیگ گورج لە هاوکیشەگە چگ، لە چەوپیکەفتنیگ تەلەفزیۆنی ئەسعەد عیدانی پارێزگار بەسرە وت: ئەگەر بوودە سەرۆک وەزیران، پلاتفۆرمەگەی هەڵوژاردن نێچیروان بارزانیە جویر سەرۆک کۆمار و محمد حەلبوسی جویر سەرۆک پەرلەمان، دووپاتیش کرد لەوە کە یە خواست خوەیە، پەسا ئاشکرای کەێد.

لە وڵاتیگ چەسپیاس کە پۆستە باڵایەیل لە پشت دەرە بەسیاگەیل و لە ناو سەرکردەیل بلۆکە سیاسییەیل یەکلایی بکریەن، جی سەرنج بوی کە ئی پێشنیازە لە سیاسەتمەداریگ شیعەی باشوورەو هاتوێد کە نووڕێد بەسرە بویەسە پایەیگ بڕیاردان و ماف خوەیە هاوبەش خوەی لە هەردوگ پۆست سەرۆکایەتی کۆمار و سەرۆکایەتی پەرلەمان دیاری بکەێد.

ئەو سیناریۆە لەژیر دانوسەنین مەنەو، بەڵام باسە فرە گشتیەگەی دووارە باوەتیگ واز کرد کە ساڵانیگ فرە لە ڕاپۆرت توێژینەوە و ژوورەیل دانوسەنین ئامادەس، ئەویش ئاڵشتکردن نێچیروان بارزانی لە سەرۆکایەتی هەرێم کوردستانەو ئەرا سەرۆکایەتی کۆمار لە بەغدا، و ئەگەر دووارە کیشانەوەی پەیڕەوی ناوخۆی بازیەگە لە عراق کە شایەت گامیگ لەوجویرە وەدویای خوەی بارێد.

دویای ساڵ ٢٠٠٣

لە دویای رمیان رژیم سەدام حسێن، هاوکیشەی نەنویسیای بەشەوکردن دەسەڵات لە عراق دامەزریا، کە سەرۆک وەزیران لە پێکهاتەی شیعە و سەرۆک پەرلەمان لە پێکهاتەی سوننە و سەرۆک کۆمار لە پێکهاتەی کوردە.

لەناو خود کایەی سیاسی کورد، رێکخستنیگ هاوتەریب لە ناوەین هەردوگ حزبە گەورەگە پەرە سەن، سەرۆکایەتی هەرێم لە بەغدا لەلایەن یەکێتی  وەڕیەو چوود، پارتییش سەرۆکایەتی هەرێم کوردستان و خاوەن بەش شیرە لەورا، لە دویای پەسەنکردن دەستوور ٢٠٠٥ەو، گشت سەرۆکیگ عراق لە یەکێتییەو هات، سەرەتا لە جەلال تاڵەبانی و ئیجا فوئاد مەعسوم و بەرهەم ساڵح و ئمجا عەبدولەتیف رەشیدەو.

ئی رێکخستنە وەبی خەرج نەوی، بەڵکم گەرەنتی کورسییگ هەمیشەیی لەبان مێز دانوسەنین لە بەغدا ئەرا لایەنە کوردستانییەیل کرد و پەراویزیگ ئەرا دانوسەنین نەفت و بودجە و فیدرالیزم واز کرد.

ئمڕوو وەگەرد پەرەسەنین دەسەڵات پارتی لە هەرێم و دەستکەفتەیلی لە هەڵوژاردن ئی دویایی پەرلەمان کوردستانە و هەمیش لە عراق، ئی هاوکیشە لەوەردەم تاقیکردنیگ نووە.

لە بارزانەو ئەرا کۆشک سەرۆکایەتی

نێچیروان ئیدریس بارزانی لەداڵگبوی ساڵ 1966 لە بارزان، پیشەی سیاسی زیاتر لە چارەک سەدەیگ لە پیشەنگی دەسەڵات جیوەجیکردن کوردە، لە ساڵەیل نەوەتەیل سەدەی گوزەشتە، جویر جیگر سەرۆک حکومەت هەرێم کوردستان بویە، ئیجا لە چەن کابینەیگ حکومەت لە ناوەین ساڵەیل 1999 تا 2009 سەرۆک حکومەت بویە، دووارە لە ساڵ 2012 تا ساڵ 2019 گلەو خوارد، وەرجەیەگ لە مانگ حوزەیران 2019 لەلایەن پەرلەمان کوردستانەو وە سەرۆک هەرێم هەڵوژیەێد.

لەی ساڵەیلە وینەیگ جویر سیاسەتمەداریگ ئارام چنیە کە دانوسەنین لەلای خاسترە لە پەرەسەنین، ئەو پەیوەندییە ئاڵووزەیلە وەگەرد بەغدا، ئەنقەرە، تەهران و واشنتۆن لە وەخت سەرهەڵدان داعش و ریفراندۆم ٢٠١٧ی سەروەخۆیی هەرێم و پاشهاتەیلی وەڕیەوەبرد.

ئەرا فرەیگ لە کوردەیل بەشیگ لە حوکمڕانییەگەی وە سەردەمیگ تەڵایی دانریا، وەگەرد بازکوتان بیناسازی و ئازادکردن ئابووری لە هەرێم هات، وینەیگ ئارامی ریژەیی وەرانەور شیواشیو بەغدا دروسکرد.

ئەو قسەیلە کە نێچیروان بارزانی بوود وە سەرۆک کۆمار عراق تەنیا لە لێدوانەگەی ئەسعەد عیدانیەو سەرچەوەی نەگرد، ئاژانس شەفەق نیوز لە مانگ ئایار ٢٠٢٠ راپۆرتیگ شیکاریی وەناونیشان "نێچیروان بارزانی جویر سەرۆک کۆمار عراق" بڵاوکرد، کە لە روانگەی یاسایی و سیاسییەو باس لە سیناریۆگە کریا، ئەرا نموونە ڕاپۆرتەگە رووشنایی خستە بان شارەزایی لە زوان عەرەبی وەرجە ئەوەگ دەسنشان نووڕینیگ یاسایی بکەێد کە دووپات کەێد دەستوور  شارەزایی زوان عەرەبی ئەرا سەرۆک نیەخوازێد، و مەرجەیلی سنووردارە وە رەگەزنامە، تەمەن، لیهاتگیی و سزانەیان وە تاوانیگ کە کاریگەریی رەوشتی هاناوی، وەو واتە هیچ نواگیریکردن دەستووری نییە لەوەردەم کاندیدکردن سەرۆک هەرێم ئەرا پۆست فیدراڵی، بەڵکم تەنیا وەربەس سیاسیە  کە هاوسەنگی هێز لە بەغدا و هەولێر و سلێمانی خوازێد.

لە مانگ نیسان ٢٠٢١، ئەو پرسیارە وەردەوام بوی، تەنانەت لە دیداریگ درویژ وەگەرد کەناڵ ئەلشەرقییە، دیدارەگە پرسیار لەلیکرد کە ئایا عراقییەیل لە پرۆسەی سیاسی بانان جویر سەرۆک کۆمار دویننەی و وەڵامەگەی سەرنجڕاکێش بوی. نێچیروان بارزانی وت: "ئەڕا نە؟ منیش عراقییم، دەستوور عراق و یاسای عراقیش ری وەپی دەێد"، وەرجە ئەوەگ باس ئەوە بکەێد کە لەی وەختە هویر لەوە نەکردگە، و سەرۆکایەتی هەرێم شەرەفیگ گەورەس، و ئامادەس خزمەت وڵات بکەێد لە هەر پۆستیگ کە بتوانێد سوودی بوود.

ئی وەڵامە لە بنەڕەتی دەر واز کەێد، بەڵام لە روی وەختەو بەسێدەی، نەک وە رەتکردن راستەوخۆ یا هەڵمەتیگ وەرجەوەختە، بەڵکم پێگەیگ لە ناوچەیگ بوور، هاوشیوەی شیواز پیاوەگە ئەرا دویرکەفتن لە رویوەڕویبوین راستەوخۆ.

ئەوەگ ئیجارە نووە ئەوەسە کە بانگەوازەیل بازنەی سیاسی و جەماوەری دەیشت هەرێم پشتیوانی ئی رەوتە کەن نەک تەنیا لەلایەن نویسەرەیل کورد یا شرۆڤەکارەیل نزیک لە پارتی.

نێچیروان بارزانی چە ئەرا کۆشک سەرۆکایەتی تیارێد؟

ئەگەر ئی سیناریۆ وەدیهات، سەرۆک هەرێم کوردستان پۆستیگ لە بەغدا وە میرات گرێد کە فرەجار تەنیا جویر شیوەی رسوومیگ فەرمی یا شەرەفی تەماشای کریەێد، بەڵام لە راسیەو هەڵگر سێ کەرەستەی سەرەکی دەسەڵاتە.

ئامراز یەکەم شەرعیەت حکومڕانی، سەرۆک کۆمار لە وەختیگ دەسەڵات جیوەجیکردن فراوانیگ نەیرێد، بەڵام ماف ئەوە دیرێد سەرۆکوەزیرەیل دەسنیشان بکەێد و یاسایەیل واژوو بکەێد و قەیرانە دەستوورییەیل ئەرا دادگای باڵای فیدراڵی کلبکەێد- ئەو دەسەڵاتەیلە کە بەهایان لە سیستەمیگ فرە ئاڵووزی جویر عراق گەورەتر کریەێد.

ئامراز دویەم تووڕ پەیوەندییەیلە، وەدرویژایی ساڵان، نێچیروان بارزانی تووڕیگ فراوان پەیوەندی وەرد پایتەختە هەرێمی و ناودەوڵەتییەیل دروسکردگە، لە تەهرانەوە تا ئەنقەرە، لەناویان پایتەختە عەرەبی و ئەوروپاییەیل و تەنانەت لەناو خود کۆشک چەرمگیش، کە لە چەن بوونەیگ لەلایەن سەرۆک ترامپەو دەسخوەشی لەلی کریاس، یەیش لە بەشداریکردن وەردەوامی لە کۆڕ و کۆڕبەندە هەرێمیەیل جویر دیالۆگەیل تەهران و کۆنفرانس ناوەندەیل توێژینەوە، کە خوەی جویر هاوبەشیگ نشان دەێد کە باوەڕی وە دەستوور و فیدراڵیزم و دیالۆگ هەس، ئەرا وەپشتسەرنان قەیرانەیل عراق.

سەرمایەی سێیەم ئەزموون وەڕێوەبردن یەکەیگ نیمچە سەروەخوەیە لەناو دەوڵەتیگ کێشەدار، نێچیروان بارزانی لە پۆست سەرۆکی حکومەت هەرێمەو ئیجا جویر سەرۆک هەرێم، وەچەو خوەی کڕەیل رووژانەی هەولێر و بەغدا دیە لەبان نەفت و بودجە و سنوورەیل و ناوچە کێشە لەسەرەیل، لە وتارەگەی ئی دویاییە لە شەوەکی هەڵوژاردن پەرلەمان، خوەی جویر باوەڕیگ پتەوی نشان دا کە کلیل چارەسەرکردن کێشەیل لە بەغدادە، عراق هن گشت پیکاتەیلە و بایەسە گشت هاوڵاتییگ وە کەرامەت و خوەشگوزەرانییەو بژیەێد.

لە کۆشک سەرۆکایەتی، ئی ئەزموونەیلە توانن بوونە بەرنامەیەگ نەنویسیای ئەرا سەرۆکیگ کە تەقەلای پڕکردن بۆشایی ناوەین دەق دەستووری و جیوەجیکردن بەێد، هەمیش ئەرا کەمکردن مەودای ناوەین هەرێم و حکومەت ناوەندی، بەڵام یەیش پێشگریمانە کەێد کە لە چوارچیوەی هاوکیشەی بەشەوکردن دەسەڵات  خوازێد  مانۆڕکردن بیاشتوود و رۆڵی تەنیا نوێنەرایەتیکردن کوردستان کوڵبڕەو نەکریاوێد.

بەڵام هەر سیناریۆیگ راسگانی ئەرا سەرکەفتن نێچیروان بارزانی ئەرا پۆستی سەرۆکایەتی کۆمار، سەرەتا بایەسە وەربەسیگ ناوخۆی کورد رەد بکەێد، یەکێتی کە بەش فرەیگ لە دەسەڵاتی لە هەرێم لەدەسداگە، تا ئیسە سەرۆکایەتی کۆمار جویر دویا قەڵای رەمزی خوەی لە دەوڵەت فیدراڵی دوینێد و خوەی جویر مقیەتکار هاوسەنگییگ ناسک نشان دەێد کە ریگری لە پارتی کەێد تا کۆنترۆڵ گشت لایەنەیل دەسەڵات کوردی وەدەس بارێد.

وەرانەور ئەوە پارتی گرەو خوەی خەێدە بان قورسایی هەڵوژاردن خوەی و ئەو هاوپەیمانیەیلە وەگەرد هێزە شیعە و سوننەیل بەغدا دروسیان کردگە تا بویشن وەخت ئاڵشتکردن ئەو پراکتیزە هاتگە، و توانێد سەرۆکایەتی کۆمار هن ئی حزبە بوود.

لە روانگەی بەغداد، سەرۆکایەتی نێچیروان بارزانی توەنێد دەرفەتیگ بوود ئەرا خاسەوکردن گریەداین بڕیایەیل وەرگرد هەرێم کوردستان، وەتایبەتی وە لەوەرچەوگردن گلەوخواردن حکومەت ناوەند ئەرا قورتاربوین لە قەیران هەناردەکردن نەفت و ئەو فشارەیل واشنتۆن و تەران، کەسایەتییگ کورد کە پەیوەندی هاوسەنگی داشتوود وەگەرد هەردوگیان، توانێد سوودی بوود ئەرا سەرۆک وەزیرەیلیگ کە مینەی پەراویز جویلەکردن زیاتریگ کەێد.

بەڵام لە هەولێر و سلێمانی سیناریۆی چگن نێچیروان بارزانی ئەرا بەغدا، پرسیار لە جینشینەگەی جویر سەرۆک هەرێم کوردستان دروس کەێد و چوین دەسەڵات لەناو پارت دیموکرات کوردستان بەشەو کریەێد.

ئایا لە راسی نێچیروان بارزانی ئەو پۆستە خوازێد؟

نێچیروان بارزانی هەر جار ناوی جویر کاندیدیگ  ئەرا سەرۆکایەتی تیەێد، دووپات کەێد کە پۆست سەرۆکایەتی کۆمار شەرەفیگ گەورەس و ئامادەس ئەرا هەر پلەیگ بوود خزمەت وە عراق بکەێد، وەگەرد ئەوەیش ئویشێد: لەی وەختە ئەو هویر وەی پۆستە نەکردگە، ئەو کەفتیەسە فتراق چارەسەرکردن کێشەیل هەرێم لە چوارچیوەی عراق.

ئی قسە وەگەرد بڕیاردان ئەو لەناو حزب هاوتەریبە، ئی پیاوە وەگشتی لە دەیشت ئەو سنوورە کار نیەکەێد کە بەرژەوەنییەیل کورد وەتایبەتی و بەرژەوەنییەیل عراق وەگشتی داناگە، وە واتایگ ترەک پرسیارەگە لە هەفتەیل ئایندە ئەوە نیەوود کە ئایا خوازێد بوودە سەرۆک کۆمار، بەڵکم پرسیارەگە ئەوە بوود کە ئایا سەرکردایەتی کورد ئەو وەختە وە دەرفەت زانێد ئەرا بڕیان لە نەریت و یەکێتی نیشتمانی کوردستان، و ئایا هاوبەشەیلیگ لە بەغدا هەن وەگورەی ئاسانکاری ئەرا ئی ئاڵشتبوینە بکەن وەبی گیژاو ناوخۆ؟

ئەوەگ لەی سیناریۆە جی فتراقە، چانس نێچیروان بارزانی یا رادەی سەرکەفتنەیلی نییە، بەڵکم سروشت ئەو پرسیارەیلەسە کە ئەرا سیستەم سیاسی عراق نشان دەێد، ئەو وەختە گامەیل سەرۆک هەرێم کوردستان ئەرا سەرۆکایەتى کۆمار فیدراڵى بوودە باوەت گفتوگۆى جدى، ئەوە وەو واتە تیەێد کە نەریتی ناوخۆی کورد کڕ سوور نییە و هێزە شیعە و سوننەیل ئامادەن ئەو هەڵوێستە جویر موزایەدەیگ فراوانتر لە چوارچیوەى یەکێتى بوینن.

سەرەنجام ئەوە کە چین سیاسی لە بەغدا و رای گشتی عراق هویر لە سەرۆکیگ لە هەولێرەو کەن وەو بڕوانامە، مانای ئەوەسە کە وڵات سنوور ئەو شیوازە تاقی کەێدەو کە بیس ساڵە سنوورداریان کردگە، بوودە کاغەز دانوسەنین راسگانی، تەنیا پێشنیار سەرۆکیگ لەو شیوە ئەوە ئاشکرا کەێد کە هاوکیشەی سیاسی دویای ٢٠٠٣ جویر جاران قەڵغاندار نییە، هاتن رووخسار نوویگ ئەرا سەرکردایەتیکردن عراق جویر ئاڵشتکردن ریسگایەیل بازیەگەس.