بنه‌ماڵه گه‌وراگان سیاسه‌ت و ئابووری جه‌هان كۆنترۆڵ كردنه
وه‌گوره‌ێ داتا ئامارییه‌گان، شايه‌د هه‌ڵوژاردنه‌یل سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌مریكا بوونه مايه‌ێ ململانی له‌ناونی ئه‌و دو بنه‌ماڵه. بنه‌ماڵه‌ێ بۆش و بنه‌ماڵه‌ێ كلینتۆن. له‌ماوه‌ێ حه‌فت هه‌ڵوژاردن گوزه‌يشته، ك له ئه‌مریكا ئه‌نجام دريانه، له‌هه‌ر بنه‌ماڵه‌ێگ له‌و دو بنه‌ماڵه، دو كه‌س له كێبڕكيه‌گان به‌شدار بوينه.
ئمجا ئه‌گه‌ر هه‌ڵوژاردنه‌یل سه‌ره‌تایی ئه‌ڕا وه‌‌ده‌سهاوردن كارت دێموكراته‌گان وكۆمارییه‌گان بوونه مايه‌ێ دروس‌كردن كێبه‌ركی دو لايه‌نه له‌ناوبه‌ين كلینتۆن و بۆش، شايه‌د بڕێگ تويڕه بوون. وه‌لێ وه‌ل یاسايه‌یل ئامار گونجيه‌ن.
بنه‌ماڵه‌گان حوكم جه‌هان كه‌ن
ئی پرسه ته‌نیا تایبه‌ت نیيه وه ئه‌مریكاوه. به‌ڵكو سه‌ركرده‌یل ئيسه‌ێ وڵاته‌یل جوور كۆریای باشور و ژاپۆن و فلیپین و به‌نگلادش، له‌هه‌مان بنه‌ماڵه‌ێ سه‌ركرده‌يل وه‌رينن. وه‌گوره‌ێ گۆڤار “ئكۆنۆمیست” به‌ریتانی: بنه‌ماڵه‌گان حوكم گشت وڵاته‌یل ناوڕاس ئاسیا كه‌ن وه‌بێ جیاوازی.
ئه‌ڕا نموونه: بنه‌ماڵه‌ێ گاندی له هندستان، بنه‌ماڵه‌ێ بۆتۆ له پاكستان خاوه‌ن هێزه‌يلێگ ئه‌وقه‌ره گه‌ورا‌ن ك كريه‌ێد له‌هه‌ر هه‌ڵوژاردنێگ بانه‌و ئه‌ڕا ده‌سه‌ڵات. له‌ئه‌فریقايش بنه‌ماڵه‌ێ كینیاتا له وڵات كینیا. له‌ئه‌مریكاێ لاتینیش له‌هه‌ڵوژاردنه‌یل پیرۆ، كه‌سێگ كاندید سه‌رۆكایه‌تییه وه‌ناو فۆجیمۆری، ك له‌بنه‌ماڵه‌ێ سه‌رۆك وه‌رين ئه‌و وڵاته‌سه. له‌كه‌نه‌دايش، كه‌سێگ تر له‌بنه‌ماڵه‌ێ ترودۆ گله‌وخوه‌ێد ئه‌ڕا ده‌سه‌ڵات. هاووه‌خت فره‌تر وه‌رپرسه‌يل باڵاێ پارت شیوعی چینی پۆسته‌یل خوه‌یان ئه‌ڕا كۆڕه‌یل خوه‌یان هيلنه جێ.
قۆرخ كردن سیاسه‌ت
له ئه‌ورووپا، زاڵده‌سی بنه‌ماڵه گه‌ورا و وه‌هێزه‌گان لێواكردگه، ووه‌جوورێگ ده‌ربكه‌فێد ك سیاسه‌ت له ئه‌وروپا قۆرخكرياس له‌بان چینێگ كه‌م. ئه‌ڕا نموونه: 57 ئه‌ندام په‌رله‌مان به‌ریتانیا له‌بنه‌ماڵه‌ێ چه‌ن سه‌رۆك وه‌زیرێگ وه‌رينن.
سه‌رۆك فه‌ره‌نسا”فرانسۆ هۆڵاند” له هاوڕێيه‌گه‌ێ جارانێ”سیگۆلین ڕیاڵ” چوار مناڵ دێرێ، له‌وه‌ختێگ سیگۆلین كاندید هه‌ڵوژاردنه‌یل 2007 بوی. ئيسه‌يش 3 نه‌وه‌ێ بنه‌ماڵه‌ێ لۆبن هانه پێشبڕكی ئه‌ڕا كۆنترۆڵ كردن ڕه‌وت ڕاسڕه‌و. سه‌رۆك وه‌زیره‌یل به‌لژیكايش، كۆڕ وه‌زیر خارجيه‌ێ وه‌رين و دانوستانكار یه‌كيه‌تی ئه‌وروپاس. له یونانیش هه‌ردو بنه‌ماڵه‌ێ بۆباندریۆ و كرامنلیس خاوه‌ن هه‌ژمون فره گه‌ورا‌ن له‌بان سیاسه‌ت ئه‌و وڵاته.
فره‌تر كۆمپانیايل گه‌وراێ جه‌هانیش بنه‌ماڵه‌یین
گۆڤار “ئیكۆنۆمیستن به‌ریتانی” ئاماژه وه‌وه‌يش ئه‌كا ك كۆمپانیا بنه‌ماڵه‌ییه‌گان وه‌ره‌و گه‌شه‌كردن چن. ئاشكرايشێ كه‌ێده‌و ك 90% كۆمپانیايه‌یل جه‌هان له‌لایه‌ن بنه‌ماڵه‌گانه‌و وه‌ڕێه‌و بريه‌ن. ئه‌ڕا نموونه: كۆمپانیايه‌يل نیوز كورب. ك بنه‌ماڵه‌ێ مه‌ردۆخ خاونیه. ڤۆڵكس ڤاگن، ك ئيسه كێبركێیگ گه‌ورا له‌ناو ئه‌نجومه‌ن وه‌ڕێه‌و‌بردنه‌گه‌ێ هه‌س له‌ناونی دو گه‌ورا بنه‌ماڵه‌ێ دامه‌زرنه‌ر كۆمپانیاگه.
“گرووپ ڕاوێژكاری بۆستن” ئويشێ: ” بنه‌ماڵه‌گان خاوه‌ن 33% كۆمپانیا ئه‌مریكییه‌گان و 40% كۆمپانیا فه‌ره‌نسی و ئه‌ڵمانییه‌گانن. داهات هه‌ر بنه‌ماڵه‌ێگيش له‌و كۆمپانیايله ساڵانه یه‌ك ملیار دۆلاره. له‌وڵاته تازه مۆدێرنه‌وبويه‌گان، ڕۆڵ بنه‌ماڵه‌گان له وڵاته‌يل پێشكه‌فتگ زیاتره.
گه‌شه‌كردن ڕۆڵ ژن
هه‌ڵكيشان ڕۆڵ بنه‌ماڵه‌گان له‌بازاڕه‌گان، نیشانه‌و ڕه‌نگه‌وداين گه‌شه‌س له ئاسیا، له‌ئاسیا بنه‌ماڵه‌گان ڕۆڵێگ سوننه‌تی دێرن. گه‌شه‌كردن ڕۆڵ ژنه‌يليش، بووده مايه‌ێ زیاتر زاڵ بوين بنه‌ماڵه‌گان له‌بان گه‌ورا كۆمپانیاگان ڕووژئاوا و وڵاته‌یل تریش. ئه‌ڕا نموونه: بانك “سانتاند” له ئسپانیا و كۆمپانیاێ هانكۆك بروسپیكتنگ له‌ئوستورالیا و، كۆمپانیاێ عه‌له‌یان له‌سعودییه، له‌لایه‌ن ژنه‌و وه‌ڕێه‌و بريه‌ن.
هه‌ڵكيشان ڕۆڵ بنه‌ماڵه‌گان له‌جه‌هان سیاسه‌ت، به‌ڵگه‌ێ ئه‌وه نیيه ك هویچ حساوێگ ئه‌ڕا توانايی و كارامه‌یی كه‌سه‌گان ناكريه‌ێد.
كوڕ سیاسه‌تمه‌داره‌گان شانسیان فره‌تره
ڕووژنامه‌ێ “نیویۆرك تایمز” جه‌خت له‌وه كه‌ێده‌و: ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌گ كۆڕ فه‌رمانڕه‌واێ ولایه‌ت بووده فه‌رمانڕه‌واێ ولایه‌ته‌گه 6000 جار زیاتره له‌ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌گ هاووڵاتییگ ساده‌ێ ئه‌مریكی بووده فه‌رمانڕه‌واێ ولایه‌ت. هه‌ميش ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌گ كۆڕ سناتۆرێگ بووده سناتۆر 8500 جار زیاتره له‌وه‌گ هاووڵاتییگ ساده بووده سناتۆر.
وه‌يخاتره كۆنترۆڵ كردن سیاسه‌ت و ئابووری له‌لایه‌ن بنه‌ماڵه‌گانه‌و له‌گشت جه‌هان، پرسیار ورووژنێ له‌باره‌ێ شه‌رعییه‌ت ڕه‌سين ئه‌وان وه پۆسته سیاسییه‌گان.
ا. ج
