بەغدا وە مەردمەگەی تەنگەو بوود.. چەن مەتریگ ئەرا ژیان و ماشینەیل پایتەخت تاسنن

شمارەی دانیشتگەیل بەرزەو بوود و بەغدایش "تاسێد"

 وە گلەوخواردن ئەرا ساڵەیل ئی دویاییە و هاتێ دویاترییش، قەوارەی قەرەباڵغی دانیشتگەیل لە بەغدای پایتەخت، لە ساڵ ٢٠٢٢، بەغدای پایتەخت عراق لە پلەی ٥٢ جەهانە لە لیست خەسترین شارەیل پڕ مەردم ئەرا ساڵ ٢٠٢٢  وەگورەی گۆڤار ئەمریکی (CEOWORLD) ٥٠٠ شار لە خشتەگە هاتیە.

 بەغدا دویای قاهیرەی پایتەخت میسر هات لە جەهان عەرەبی لە روی فرەیی دانیشتگەیل، شمارەی دانیشتگەیل رەسیە 21,750,020 ملیۆن کەس”، یەیش نشانەس ئەرا ئەوە کە “خەرتووم پایتەخت سودان، پلەی سێیەم جەهان عەرەبی وە 6,160,327 ملیۆن کەس، ئیجا ئەسکەندەریەی میسر وە 5,483,605 ملیۆن کەس، ئمجا شار جددە لە سعودیە هات کە 4,780,740 ملیۆن کەس دیرێد”.

 لە ئاست جەهانی، وەگورەی گۆڤارەگە، “تۆکیۆی پایتەخت ژاپۆن، لە پلەی یەکەم جەهانڵ جویر پڕ دانیشتگەیل شارەیل جەهان، کە شمارەی دانیشتگەیلی 37,274,000 ملیۆن کەسە، لە دویای ئەویش شار دیلهی هیندستان تیەێد کە شمارەی دانیشتگەیلی 32,065,760 ملیۆن کەسە، لە دویای ئەویش شار شەنگەهای چینی تیەێد کە شمارەی دانیشتگەیلی٩٠٤ ملیۆن و ٢٨ هەزار و ٥١٦ کەسە.

هەرلیوا، ماڵپەڕ American World Population Review لە خود ساڵ ئاشکر کردگە کە "خەسی دانیشتگەیل لە بەغدا رەسیەسە ٨٥ هەزار و ١٤٠ کەس لە هەر میلیگ چوارگووشە" و یەیش بیجگە لەوە کە بەغدادییەیل وە "بەشەوکردن ماڵە گەورەیل" ئەرا ماڵەیل بویچگتر ئویشنەی، کە  50 تا ٦٠ مەتر  بوودە بەش ماڵیگ.

یەیش وەگەرد ئاشکراکردن قسەکەر وەزارەت پلاندانان، عەبدولزەهرە هنداوی، کە ئەو ئامارە لە ساڵ 2022 وەزارەت ئامادەی کردگە، کە شمارەی دانیشتگەیل بەغدای پایتەخت رەسیەسە 8 ملیۆن و 750 هەزار کەس، موسڵیش 4 ملیۆن کەسە ، و بەسرە 3 ملیۆن، یەیش نشانەس ئەرا ئەوە کە وەگورەی ئی زیایبویە، شمارەی دانیشتگەیل عراق تا ساڵ 2050 بڕەسێدە 80 ملیۆن.

وەگورەی ئەو ئامارە کە دیوان ناوەندی ئامار لە وەزارەت پلاندانان ئەرا ساڵەیل (2015-2030) ئامادەی کردگە، شمارەی دانیشتگەیل عراق لە ساڵ ئیسەی 2024 رەسیەسە 44,414,800 ملیۆن کەس، و سمارەی دانیشتگەیل عراق لە ساڵ 2025، وەگورەی ئامارەیل، رەسێدە 45,520,500، و لە ساڵ 2026 شمارەی دانیشتگەیل عراق رەسێدە 46,639,900. لە ساڵ 2027، 47,771,600، لە ساڵ 2028، 48,914,100، لە ساڵ 2029، شمارەی دانیشتگەیل عراق رەسێدە 50,061,500، و لە ساڵ 2030، رەسێدە  51,2 ملیون و 11 هەزار و 700، وە زیایبوین ساڵانە نزیکەی یەک ملیۆن کەس.

لەناو شمارەیل، شمارەی دانیشتگەیل چەوەڕیکریای بەغدای پایتەخت لە ساڵ 2030 نزیکەی 11 ملیۆن و 375 هەزار کەس بوود، لەژیر رووشنایی ئیسەی پایتەخت، وەقسەی عەمار موسا، سەرۆک شارەوانی بەغدا، لە تشرین یەکەم 2023 وەی شیوە پایتەخت ئی زیایبوینەیلە هەڵنیەگرێد و ئەراوە بایەسە پەنا وە دامەزرانن شارە نووەیل لە دەیشت سنوورەیل پایتەخت بوەن تا  زەبروزەنگە بگرێد” وە قسەی ئەو وەرپرس حکومییە.

 هاتێ “رووژ بەغدا جیاوازە لە شەوەکەی”، و وەگورەی  قسەکەر وەزارەت پلاندانان، عەبدولزەهرە هنداوی، ئەرا ئاژانسی شەفەق نیوز، لە مانگ ئازار 2023، بەغدای پایتەخت، لە پیشەنگی پارێزگارەیلە کە فرەترین دانیشتگەیل دیرێد، کە زیاتر لە ٩ ملیۆن کەس هاناوی، و ئی ڕێژە وە درویژایی رووژەگە زیای کەێد، لە وەختیگ ئەوانەگ لەو پارێزگارەیلیگ ئەرا کارەیل جیاجیا تیەنە ناوی کە رەسێدە زیاتر لە ١٠ ملیۆن کەس.

دویاترین سەرژمێر دانیشتگەیل لە عراق لە ساڵ 1997 ئەنجام دریاس و لە ماوەی 15 ساڵ گوزەشتە هیزە سیاسییەیل رەزامەنی لەبان ئەنجامدان سەرژمێریەگە نەویە، کە وە بنەمای بەشەوکردن سەروەت و سامان لە وڵات و کیشان پلان گەشەپیدان و هەڵسەنگاندن ئەنجامەیل و دانانی پلان دروس ئەرا ئاوەدانکردنە.

حکومەت پلان دیرێد ڕویوەڕوی هەڵپوقیان دانیشتگەیل بوود

 حکومەت محمد شیاع سودانی تەقەلا دا پرس ئی زیایبوینە لە  شمارەی دانیشتگەیل بەێد وە تایبەت لە بەغدای پایتەخت و ئەوەگ وە چارەسەر باسی کرد لە چوارچیوەی پرسەیل ئەرا  چارەسەرکردن ئەو گەردن تەنگەیلە کە دی پایتەخت نەتوەنست هەڵیمژێد، وە  خستن یەکەم پاکێج پڕۆژەیل لە بازاڕ ئەرا کەمکردن قەرەباڵغی هاتوچو لە ری پڕۆژەیل دروسکردن پیەڵ و ئۆڤەرپاس و تونێل لە بەغدای پایتەخت بڕیارە ئمساڵ رووشنایی بوینێد، وەگورەی حکومەت سودانی ئمساڵ وە "ساڵ دەستکەفتەیل" ناوی بەێد.

 حکومەت دەسکردە دروسکردن بڕیگ شار نیشتەجیبوین دەستپێکرد ئەرا نواگیری لە قەرەباڵغی و نەوین شوین داکاسیان گونجیاگ ئەرا عراقییەیل، دیارترینیان شار ئەلجەواهیری لە بەغدا، غزلانی لە نەینەوا، باخچەی نوو لە بابل و دیفاف لە کەربەلا، دوایینیان واژووکردن گریەبەسی شار عەلی ئەلوەردی سیتی بوی وە سپۆنسەر و ئامادەبوین سودانی، وە واژووکردن گریەبەسی ناوەین وەزیر بیناسازی و نیشتەجیکردن، بانکین ڕیکانی، وەرد کۆمپانیای ئۆرا، وە خاوەنداریەتی نەگیب سەویریس، لە 31 کانوون دویەم 2024، کە لە ناوچەی نەهرەوان لە باشوور خوەرهەڵات بەغدا جیوەجی کریەێد وە 120 هەزار یەکەی نیشتەجیبوین.

وەگورەی مەزەنەی حکومەت لەوەڕێوەبەرایەتی هاتوچو گشتی، بەغدای پایتەخت 4 ملیۆن ماشین رووژانە هاناوی، لە وەختیگ جادەیلی تەنیا ئەرا 400 هەزار ماشین گونجیاس، یەیش وەو واتەس کە زیایبوین ئیسەی جادەیل بەغدا تەنیا وە 10 ئەوەنەی شمارەی ئیسە  خوازێد، لە وەختیگ پسپۆڕەیل باس لەوە کردنە کە بەغدا رووژانە نزیکەی ٧ ملیۆن ماشین چوودە ناوی، و حکومەت عراق ئومیدوارە پڕۆژەی نووو بخەێدە ناو یەکەم پاکێج خوەی ئەرا کەمکردن خەسی قەرەباڵغی هاتوچو.

لەماوەی ئەو پلانەیل پەنج ساڵە ئەرا چارەسەرکردن ئی قەیرانە، قسەکەر وەزارەت پلاندانان باس ئەوە کرد کە  لە 4 ئازار 2023، کە “تەگبیر هەس ئەرا جیگیرکردن زیایبوین شمارەی دانیشتگەیل، جویر ئەنجومەن باڵای دانیشتگەیل وە سەرۆکایەتی سەرۆک حکومەت، پەسەنی کرد بەڵگەنامەی نیشتمانی نووکریاس ئەرا سیاسەتەیب دانیشتگەیل، و ڕی بەڵگەنامە دیدگای درەیژماوە هاناوی ئەرا دابینکردن خوازینەیل ژیان، سوودوەرگردن لە زیادبوینیگ شمارەی دانیشتگەیل و ئاڵشتکردن ئەرا بزوێنەر گەشەپیدان.”

وتیش ؛“ئی سیاسەتڵ لە دەور خاستترکردن کەرتەیل تەندروسی، پەروەردە، و نیشتەجیبوین گەردن پشتگیریکردن گروپە لاوازەیل لە کۆمەڵگا، وەدەسهاوردن هاوبەشی ناوەین کەرت گشتی و تایبەت، گرنگیدان وە پەرەپیدان توێژینەوە کە باس لە گیچەڵەیل دانیشتگەیل کەن، و یەکەمایەتیدان  ئەرا ئی پرسەیلە لە چوارچیوەی پلانەیل گەشەپیدان”.

هنداوی دووپات کەێد کە “ئی سیاسەتە لە بەڵگەنامەگە هاتگە، لە ری پلان پەرەپیدان پەنج ساڵە کریەنە کردار، و وەزارەتەگە ئیرنگە ئامادەکاری کەێد ئەرا ئامادەکردن پلان گەشەپیدان پەنج ساڵە ئەرا پەنج ساڵ ئایندە، و کە ئی پلانە وە لەوەرچەوگردن راسی زیابوین دانیشتگەیل و پرسەیل ئابووری و گەشەپیدان، ئەرا جیوەجیکردن تەگبیرەیل.” و سیاسەت گونجیاگ ئەرا چارەسەرکردن گیچەڵەیل دانیشتگەیل.”

 لە 15ی شوبات 2023، حکومەت عراق پەسەنکردن بەڵگەنامەی سیاسەت نیشتمانیی دانیشتگەیل"نووکریاگ" ڕاگەیان، و زوور لەمل گرنگی نووڕین وە مەرجەیل ئەرا ئەنجامدان سەرژمێری دانیشتگەیل وڵاتەگە ڕاگەیان.

 سەرۆک شارەوانی بەغدا، عەمار موسا، لە 14ی تشرین یەکەم 2023 دووپات کرد، کە “چارەسەرکردن زیایبوین شمارەی دانیشتگەیل بەغدای پایتەخت و وەگورەی دیدگای پلان پەرەپیدان گشتگیر ئەرا شارەگە، بریتییە لە دروسکردن شار نوو لە دەیشت سنوور پایتەخت”، وتیش؛ “دامەزرانن شارە نووەیل سوودی ئەرا بەغداد پایتەخت دیرێد” “ کە بوودە مدوو دروسکردن شارەیل لەشان بەغدای پایتەخت، و کەمکردن فرەیی دانیشتگەیل لەناو پایتەخت”.

سەرۆک شارەوانی بەغدا دووپات کرد کە "وە سەرپەرشتی محمد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرەیل عراق، وە تونی وەردەوام بویمن ئەرا دروسکردن پڕۆژەیگ کە خزمەت وە بەغدای پایتەخت بکەێد، و ئەرا ڕزگارکردن گەردنی لە تەنگەوبوین دانیشتگەیل لەناو پایتەخت".

كاریگەری ژینگەیی

وەڕێوبەر پڕۆژەی دادپەروەری ژینگەیی و ئاسایش کەشوهەوا لە باشوور عراق، فەلاح ئەلعامری، لە 4 ئازار 2023 دووپات کرد کە "زیابوین ڕیژەی گەشەی دانیشتگەیل رخبەرە ئەرا ژینگە لە پیسکەرەیل وە گشت جویریگ و جویرەیلی پەیوەندی ناوەین ئاست بەرزی پیسبوین و زیایبوین ریژەی گەشەی دانیشتگەیل پەیوەندییگ کوتپڕە”.

 دیاری کرد کە "گیچەڵ گریەدار وە ریژەی بەرزی شمارەی دانیشتگەیل وەرد پیسبوین ژینگە ئەوەسە کە کەرت خزمەتگوزاری، تەندروسی، و فراوانبوین خانی نزیکە لە نەویین یا فرە خاو. واتە زنجیرەیگ ئەندازەیی و دوو ئەوەنەی شمارەگە  دیرێد ئەرا ریژەی زیایبوین شمارەی دانیشتگەیل وەرد نەوین گەشەی ئی کەرتەیلە یا وسیان فراوانبوینیان.” یەیش ریشەی گیچەڵە”.

ئویشێدیش “قەوارەی خزمەتگوزارییەیل و دامەزراوەیل وەڕیژەی قەوارەی زیابوین دانیشتگەیل جویر خوەی مینێدەو، ئەراوە ئی پیسکەرەیلە وە ئاشکرا دەرکەفن، جویر پیسکەر ڕەق و جاروباریش دەرنیەکەفن بیجگە لە وەخت تایبەتمەنبیین، جویر پیسکەرەیل وا یا خاک ، و ئی گیچەڵەیلە یەک لە دویای یەکە بوونە مدوو کەموبوین سەرچەوەیل و نەمان سوودیان جویر ریوبان، پیەێ، کەرت تەندروسی، پەروەردە و خزمەتگوزارییەیل ئاو.”

وتیش “لەلاییگ ترەک ئەرامان دەرکەفێد کە پیسبوین دەنگ و نووڕین و دەنگەدەنگ و ژاوەژاویگ ئاشکرا هەس، لەوەر کەڵەکەبوین دانیشتگەیل لە خود یەکە ئیدارییەیل کە فراوان نەوینە و هەر جویر خوەیان مەننە، کە نوقڵانەس ئەرا کارەساتیگ کە هاتێ کەمکەم وەرەو رمیان ئابووری و ژینگەیی بچوود ئەگەر ئەوانەگ پەیوەندیدارن چارەسەر نەکربەن.” 

 لای خوەییش ماڵپەڕ پڕۆژەیل بەغدا (پڕۆژەیل بەغدا) کە ماڵپەڕیگ تایبەتمەنە وە پاڵپشتیکردن پڕۆژە شارییەیل لە بەغدای پایتەخت، لە 14ی کانوون دویەم 2024 راگەیان “پایتەخت بەغدا لە لیو ئەنجامدان گەورەترین کۆمەڵکوشیە”. لە وەرانوەر دارە هەمیشەییەیل لە میژوو نوو کە تایبەتمەندی نزیکبوینەوەیلە وەرەو چەمەگە لە لای جادرییەو.” ".

 ماڵپەڕەگە وتیش "ئی باوەتە لەوەر چارەسەر وەرەونوابردن گیچەڵ قەرەباڵغی هاتوچو روی دەێد"، وتیش "لایەنە پەیوەندیدارەیل لەهویریان چگە کە چارەسەر ریشەیی لە جیوەجیکردن سیستەمیگ گواستنەوەی گشتی مۆدێرن کە جویلەی رووژانەی ملیۆنا کەس لەخوەی گرێد". هاوڵاتیەیل وەبی ئەوەگ  وەکارهاوردن ماشین تایبەت خوەیان بخوازن”.

 ماڵپەڕەگە باس لەوە کەێد کە "چارەسەرکردن قەرەباڵغی هاتوچو وە دابینکردن جیگرەیلە، واتە سیستەم میترۆ، کە ری و وێستگەیل پاسە گشتیەیل و کڕەیل ترام و تووڕ میترۆ هاناوی"، وتیش "پرۆژەی پیەڵ نوو لە ئەبو نەواس  ئەو رویەیلە لەناو دەێد کە لە جادەی ئەبو نەواس و کەنار چەمەگە لە جادریە و باخچەیل مەنیەسەو.” دوورگەی هاوسەرگیری پیسبوین زیای کەێد وە گاڵداین خەڵک ئەرا وەکارهاوردن ماشین تایبەت زیاتر ئەرا هامشوو لەجیای ئەوەگ پێچەوانەگەی بکەن دویای دابینکردن جیگر”،.

لەوەر ئەوە کە یەک وینە وەگورەی هەزار ووشەس،  کامێرای فۆتۆگرافی ئاسمانی “درۆن” ئاژانس شەفەق نیوز لە ٣١ کانوون دویەم ٢٠٢٤ ناوچەیل دەورگرد چەم دیجلە لە ناوڕاس بەغدای پایتەخت نشان دا، و بەرزیی بەشیگیان بەڵگە لەبانی توومارکرد کە بیناگەلیگ نزیک بوین لە ناوین بینا بوچگەیل لە دیم شارستانی دیارە، رەسیەسە کەنارەیل چەمەگە "وەبی هویچ شوینیگ سەوز"، لە ناوەین "نەمان دارستانەیل" کە لە دەورگرد چەمەگە بوین.

 پایتەخت گلەیی لە نەوین شوین سەوزایی دیرێد کە هاووڵاتیەیل توەنن پەنا وەپی بوەن، وەتایبەتی لە نزیک چەم دیجلە، کە دەریچەی بەغدادیەیلە.

 ئەو وینەیلە نشان گرنگی زیایکردن یا دروسکردن شوین سەوزایی لە نزیک چەمەگە دەن، وەتایبەتی کە ئەو ناوچەیلە کە وە دار و باخ و دارخورما پووشیاوێن، وە ئەنقەس ماڵیانە  تا بکریەنە شوین نیشتەجیبوین.