چاڵێنج زوان نامجی و ده‌رس داین وه کوردی
شه‌فه‌ق نیوز/ وت ووێژ وه‌ل کامران ره‌حیمی ( نویسه‌ر و په‌ژووهشکار، له ئه‌ندامه‌یل زانستی زوان کوردی- تێهران)
-زوان نامجی کوردی، ئه‌ڔا چه‌مانه؟
:ئه‌وگرتن زوان و بن‌زوان نامجی، یه‌کێ له تایبه‌تمه‌ندییه‌یل مودڕنیسمه ده ژیان ئمڕووکه‌ی ئیمه. وه بێ‌شک هه‌ر زوان و ئه‌ده‌بیاتێک ک ده‌رس وه‌ێ نه‌درێ جگڵه جگڵه له ناوه ئه‌ڵگیردرێ یه‌یش نه‌بایه‌د له ویره‌و ببه‌یمن ک ئه‌ڔا ده‌رس داینیش وه گه‌ره‌که ک وه‌ر ژه ئه‌وه بتوانیم بڕه‌سیمن وه زوانێگ نامجی.
یه ک ئیمه وه قه‌یرێ شێعر ک په‌سا جوور گشتێ دئه‌ڵوه‌سیمن و چه‌ن کتاو شێعرێ ک چاپ دکه‌یمن، یه دڵخوه‌شی نه‌دیرێ تا وه ئه‌وانه بتوانیم ده‌رس بده‌یمن یا وه‌ره‌قه‌ت بیاریمن ده وه‌ر لافاوێ جوور یه‌کسانسازی، بوسیمن
-ئه‌ڔا چه هه زوان کوردی، فره بن‌زوان و فره بنزاره؟
-نه، وه‌یجووره نییه، فره له زوانه‌یل زینگ دنیا، جووراجوورێ فره‌یێگ وه‌رد جیاوازییه‌یلێ ده نامه‌ین بن‌زوان و بنزاره‌یله‌ی خوه‌یان دیرن و یه تایبه‌تمه‌ندێگه ک ده گشت زوانێ هه‌سه‌ی. هه ئی زوان فارسییه ک له ئیمه‌ڔا یه‌ک یا چه‌ن بن‌زوانه، دوکتور موحه‌مه‌د موعین وتگه زوان فارسی ئێسا، بان په‌نجا و چوار بن‌زوان دیرێ، یا زوان ئنگلیسی، ئه‌ڕا خوه‌ی چه‌ن سه‌رلق لاژۆر، لاخوار و ناوه‌ندی دیرێ ک دواره هه‌ر کامه‌یان ئه‌ڔا خوهێ په‌ل و وه‌چ وه‌شانگه و بنزاره‌یل فره‌ترێ دیرێ ئوو بڕێ له ئه‌وانه ئێقه‌ره جیاوازن ک هاده‌ێ زوانه‌واره‌یله‌یان، ده تاکمه‌قسه و تاکمه‌زارێگێ، له یه‌کتری ئه‌ونه‌ڕه‌سن.
وه بان ئی هه‌مگه‌وه، خووه بزانن ک هه‌ر میلله‌تێ ئه‌ڔا خوهێ زوان نامجیێگ دیاری کردگه ک زوان فه‌رمی و فه‌رمانی، رووژنامه‌وانی، ده‌رس داین و ئداری ئه‌وانه و ده که‌ش ئه‌وه، هه‌رگز زاراوه‌یل تر سهر زار و زوان خه‌ڵکه‌گه‌یش مه‌ین و منا نه‌کریانه و وه‌ێ ڕه‌سییه، جوورێ ک ده لا و لوو ئه‌و زوانه نامجییه هه وه کار دبرن.
-ئایا دبێ ده نام ئی هه‌مگه زاراوه و بنزاره بویشیمن ک یه‌کێ له‌یان ئه‌و به‌خته‌وه‌رییه دیرێ ک هه له‌ی‌وا، ئه‌ڕا خوهێ بکرێگ وه زوان نامجی؟
:هه له‌ی‌وا ک بڕێ وه بوونه‌ی حه‌ز و نوستالووژی ئێڵیاتی بویشن زوان و شێوه‌زاره‌ی ئیمه ئی تایبه‌تمه‌ندییه دیرێ خۆ مه‌پووڕه، هه وه‌یجووره‌ی وه‌یجووره خۆ هه‌وه‌نته نییه، باوجی تواێ ئه‌ڔا ئی کاره ئیمه وه یه‌کجوور هامدڵی و هام‌ڕیێ و عه‌قڵه‌واریێ بڕه‌سیمن ک ئه‌ر وه‌و جییه بڕه‌سیمن دیاره ک وه جواوێ دڵخواز و دڵبقرچ ئه‌ڔا گشت پرسیارییه‌یله‌مانیش دڕه‌سیمن و فره له که‌ڵکه‌ڵه‌یله‌مانیش له ملمانه‌و دبن.
ده کوومه‌ڵناسی زوان، چه‌ن تایبه‌تمه‌ندی و هن، ئه‌ڕا زوان نامجی کریاگه‌سه دی ک سێیان له‌یان هن لاختناسی‌زوانه و یه‌کێگێیانیش بغه‌یران ئه‌وانه‌ی تر. چشته‌یلێ جوور:
یه‌ک - کووم‌ئه‌ڵهاتن زوانه‌واره‌یل
دو - فره بیین به‌رهه‌م و ته‌ولید کاره‌یل فه‌رهه‌نگی ده گشت زه‌مینه‌یێگه‌و
سێ - ئه‌و رێ خستن ته‌وانائییه‌یل و پتانسیله‌یل زوانه‌گه ئه‌ڔا خوهێ.
ته‌نیا فاکتوورێ ک وه لاخت‌ناسی زوان ئه‌ڵنه‌دگه‌ردێ ک فره‌یش موهمتر و یه‌کلاکه‌رتره، پشته‌وانی هووز ده‌وڵه‌ت و ده‌سهه‌ڵاتداره‌یل و ده‌سداره‌یله ک تا ده‌سێیان دچوو پشته‌وانی دکه‌ن و پوول و پاره دڕشنن و ئمکانات دنن تا یه‌ک زوان سهر بکه‌ێ له‌و دووه‌ی زوانه‌یله و ده نام مه‌دره‌سه‌یله‌یش، یا کوت دکه‌ن ئه‌ڵه وڵات، یان جوورێ پرزنت دکه‌ن ک وه هنز رزامه‌ندی، وه‌و زوانه‌وه ده‌رس بدرێ و گه‌شه بدرێ وه‌ێ و ده گشت ده‌م و ده‌زگایل خه‌وه‌رڕه‌سنی و هه‌واڵنێرییه‌یله ببێگه زوان سه‌ره‌کی وڵات.
-ئه‌نی ئه‌و بن‌زوان و بنزاره‌یله، توویشی ئه‌وان چه بکه‌ن؟ ئایا بایه‌د هه یه‌ک زوان وه زوور ده‌وڵه‌ت بکرێگه ته‌نیا زوان ده‌رس داین و دیوانسالاری؟ یا دبێ زوانێ نامجی له گشتێیان بده‌راێگه ده‌ر؟
:ئیمه، ئاخینمه ئه‌ڕا خوه‌مان ک وه داناین نام‌ده‌ر کردیمنه ده گشت کارێ، یه‌یش ده بان گشتێ.
چ بخوازیمن و چ نه‌خوازیمن، راسییه‌گه‌ی یه‌سه ک زوان کوردی خوه‌مان، ئه‌و دۆماتر زوان فارسی، ها نوای ئه‌ودووه‌ی زوانه‌یل و زاراوه‌یل ئێرانی ک ئێسه دیریمن. یه خوه‌ش هاتن و به‌د هاتن نه‌دیرێ، چوون ک زوان فارسی یه چه‌نێ چه‌ن سه‌د ساڵه ک وه‌ێ دنووسرێ و ده ملێ کار فره‌ترێ بییه ئه‌وه‌یش وه ئمکانات ده‌وڵه‌تی. ئمجا ئیمه دۆمای ئی هه‌مگه‌ی هه‌پته کوتان و ئی هه‌مگه‌ی هه‌پ و هه‌وڵه ک دایمنه، تازه ره‌سیمنه‌سه جیێ ک هه ده چوار واحد ده‌رسی ئازاد، ئه‌وه‌یش هه ده رێشته‌ی ئهدهبیات و ئه‌وه‌یش هه ده ده‌بیرستان و جوور ده‌رسێگێ ته‌کمیلی وه زوان کوردی، ده‌رس ئه‌ڔامان نانه، بنووڕن ئه‌وه‌یش ئه‌و دۆمای هزار زوور مل و روو زه‌ردی، چوون‌چشتێ چمان دی فره نووڕستن وه حاڵمان و لایینمان داشتن و به‌زه‌یێان هات ک ده‌فته‌ر نووسینگه‌ی کتاوه‌یل ده‌رسی وزاره‌تخانه یه کرد وه په‌سه‌نییه‌ی، ئمجا ئیمه دخوازیمن چه بکه‌یمن؟ وه ئی ئه‌فزار و بڵنگه‌وه وه‌ر ئه‌و لافاو یه‌کسانسازی کردنه بگریمن؟ دپووڕێ؟ یا دخوازیمن ک ئی باریکه‌رێیه ک ئه‌ڔامان چه‌کیاگه، وه جه‌نگڵه‌جنگی ده نامه‌ین خوه‌مان بوه‌سیمنه‌ی و چوون چشتێ بده‌ێمنه رێ رسق خوه‌مان له لا ده‌رس داین وه زوان کوردییه‌و، ئه‌وه‌یش وه ملجه‌ڔی و پاملییه‌یل و وه‌ر چه‌م ته‌نگییه‌یلێ ئێڵخوازانه و ناوچه‌خوازی و هه‌ر که‌س ئه‌ڔا خوه‌یه‌تیێگ گه‌وجانه.
تاکمه‌جارێ کارکارێ دکه‌یمن و وه کووره‌رێیه‌یلێ دچیمن ک هه‌ر که‌س نه‌زانێ دویشێ (جه‌ما ئه‌یانه کوورایی گرتگه‌سه‌یان؟ ک وه‌ی‌چوونه هه ته‌پ و کوور دکوتن؟) نه‌دزانم ئه‌ڕا چوون نه‌دفامیمن ک ده‌رس داین وه گشت بن‌زوانه‌یله‌ی کوردی، نه عه‌قڵانییه، نه هه دبێ ئی کاره بکرێ، نه‌یش ئی کاره ئقتسادییه‌یش چوون ک دزانیمن زوان نامجی، خوهێ ئه‌ڔا خوهێ ئی هنه‌یله دیرێ و ئه‌یانه هان ده ئه‌ڵکه‌فت و سرۆشت و چووزانم لاختێیه‌و. یه‌مه ئیوه بچن بننوڕن ئه‌ر ک دین هه‌ر کام له زاراوه‌یل زوان کوردی، وه بێ‌ملجه‌ڕی و لایینداری ول، ئی چه‌ن هنه داشتن خۆ ئه‌وه بکه‌نه زوان نامجی، بێ‌هه‌ڕه‌کیشه‌کییه‌یل ول، چوون بایه‌سه ک وه ده‌لیل عه‌قڵ و عڵم وه یه بڕه‌سیمن و به‌س. راسی یه‌یش بویشم ک وه زوور نییه، ئه‌ر هه نه‌توانستیمن ک وه زوانێ نامجی بڕه‌سیمن دی هیچ، بایه‌د وه ول شه‌که‌ت و وڵه‌که‌ت خوه‌مان نه‌که‌یمن و بویشیمن ک ئی واده‌یش نه‌وه‌واده‌ی بی و چگ.
ده‌ێ‌چوونه وه‌خته‌یلێ ویر کردن وه خاس‌و‌ڔاس کردن ئی گیچه‌ڵه بایه‌د بنیمنه لا ئه‌ڔا هه‌میشان و دی واداری ول نه‌که‌یمن.
ئه‌ڔا نموونه، هه وه‌وچوونه ک دزانن ئیمه چوار بنزار سه‌رلق ده زاراوه‌ی کوردی ده کرماشانی دیریمن، (زه‌نگنه و که‌ڵهوڕی)، (هه‌ورامی و گووران) ، له‌کی و جافی.
دپووڕێ ک ئیمه ئه‌ڔا هه‌ر کامه‌یان یه‌کێ یه‌ک گله کتاو ده‌رسی بنووسنیمن؟ و چاپ و بڵاوێ بکه‌یمن؟ و ده‌رس وه‌ێ بده‌یمن؟ ئه‌ر هه له لا بوار ئقتسادییه‌وه بنووڕیمن وه‌ێ، خوه‌مان خاستر دزانیمن ک ئی کاره هه له بنه‌ڔه‌ته‌و نه‌بییه‌سه و هووچ و پووچ، کێیه ک پوول ئی کاره بده‌ێ؟ له کاملا بیارن؟ ک ئه‌ڔا هه‌ر په‌لێ له‌ی بنزاره‌یله ماموستا و کتاو و کڵاس بنرێ؟ دووزه‌مه‌ی دیاری‌تر ده ئی باسه، باس مخت داین و ئامخته کردن ئامووژکاره‌یلێگه ک ئه‌ڔا ده‌رس داین هه‌ر کتاوێ دخوازیمن و خوه‌مان خاس دزانیمن ک یه هه وه ده‌م ئاسانه و به‌س. هیر و ویر بکه‌ن هه له‌ی‌وا دتوانن فره گیچه‌ڵه‌یلێ تر وه رزگه‌وه سه‌فته بکه‌ن و بچن و هه بده‌یمنه نام هیچ.
ئه‌ڔا هه هیچمان وه هیچ نه‌بییه له‌ی باره‌وه؟
:ئه‌ر له منه، چوون ناکوکیمن و مه‌پووڕ وه‌رد یه‌کتره‌کی، گشتێ دزانیمن ک وه‌گه‌رد دڵه‌قرچی کردن لایینداره‌یل فه‌رهه‌نگ، هام‌ڕێ بیین ئایمه‌یل ده‌وڵه‌ت و ده‌وڵه‌ت خوهێ وه گرد و گردواری، رووشنگه‌ری کردن رووشنبیره‌یل و رووژنامه‌وانه‌یل، دتوانیمن سهر ئاسووه‌یل تازه و دیاریێ ئه‌و بکه‌یمن ده نوای رێ خوه‌مانه‌یل تا وه به‌رنامه‌ڕشانن ده بان زوان، ئه‌ودی کردن تایبه‌تمه‌ندیلێ ک ئی بن‌زوانه‌یله ده لا رێ‌ز‌وان و که‌لیمه و وشه‌سازی وه گشتی دیرن، ئه‌یانه دواره سهر و وه‌ز بگرن وه خوه‌یان، ده‌س دۆماخریش بایه‌د یه وه‌تان بویشم ک ئیمه خوه‌مانیش نه‌بایه‌د کارێ بکه‌یمن ک له ره‌وه‌ن ئه‌ڵگیردریمن و دموکراسی ده زوان بنیمنه لا و واز له ئه‌و بن‌زوانه‌یل و بنزاره‌یله وه‌گشتی بیاریمن و هه بچاوسیمنه زوان نامجییه‌و. خاسه هه‌میشان سه‌ره‌وه‌ره‌ی ئه‌وانه‌ی تریش بکه‌یمن و وه ئهدهبیات تایبه‌تی ئه‌وانیش لائه‌ڵبکه‌یمن و ویر له شێعر و حه‌تا ده‌رس داین وه‌و زاراوه‌یله‌یش چه‌نه چه‌ن واحد، نه‌بڕیمن ک خاس نییه.
-ئه‌ومه چه؟ وه‌مه‌یش یه وتنه ک به‌رهه‌م و ته‌ولیدات ئه‌ده‌بی فره موهمه؟ ده جاران مه‌به‌ستمه
:ئه‌وسا ک فره‌یش له‌ی نه‌چگه، یانێ په‌نجا ساڵ وه‌ر ژه یه، زوان گووران، زوان نامجی گشت خێڵ و هووزه‌یل کورد فه‌یلی و که‌ڵهوڕ و له‌ک و گووران و هه‌ورامان و گشت کورده‌یل لاخوار بییه، جوورێ ک دبێ بویشمین ئه‌ر وه سه‌د ساڵ پێش بنووڕیمن حه‌تتا یه‌ک به‌یت و لابه‌یتیش وه بنزاره‌یلێ تر نه‌دتوانیمن بکه‌یمنه دی.
وه‌ی خاتره دپووڕێ بویشیمن ک ناوچه‌خوازی ده شێعر هه نه‌بییه و هه‌ر چه‌ن ک ئیمه‌ی کورد، هیچ ده‌وڵه‌تێ یا نزام ئامووزێشتیێگیش نه‌داشتیمنه ک سهر وه خوه‌مان و هه هن زوان کوردی ببێ، باوجی زوان نامجی داشتیمنه. ئه‌ڕا؟ حه‌تتا ده مه‌کتبه‌خانه‌یله عراق و تورکیه و سووریه‌یش، ده کوردستانات، کتاوه‌یلێ جوور بووستان و گوڵستان و جامی و ... وه فارسی ده‌رس دریانه نه شێعر و ده‌ق کوردی.
وه‌ختێ خاس هیرده‌و دبیمن و دنووڕیمن وه‌ی ره‌فتار و کرداره، ئوو ئیسفای نه‌بیین ئمکانات ئه‌ڔا په‌یوه‌ندی گرتن وه‌ل یه‌کتره‌کییا دگریمن، ئوو سیفای ئه‌و دووه‌ی چشته‌یلێ ک به‌س و په‌یوه‌ن دیرن وه‌رد مه‌قووڵه‌یل زوان‌ناسی، سهر دچمنیمن ده وه‌ر ئه‌و هه‌مگه عه‌قڵداری و ده‌رۆندارییه ک عامه‌ی وڵاتوه‌نده‌یله‌مان، ده‌و ده‌ورانه داشتنه ئه‌ڔا خوه‌یان و گشتێیان یه‌ک قانوون نه‌نووسریاگ گرتنه‌سه وه‌ر چه‌م و پا له‌و کڕه ک خوه‌یان وه وریایی و ویرایی و بێ‌ملجه‌ڕی کیشانه‌سه‌ێ، چه‌فت نه‌نن و گشتێ هه جوور یه‌ک جه‌رخه‌ی جه‌م بننه‌ی وه بان دیده‌یان.
یه‌یش خاسه بزانن ک جاران، شاعره‌یل کلاسیک، حه‌تتا شایه‌ره‌یل کوردزوان گشتێیان، یه گرتنه‌سه وه‌ر چاو ک زوان خوهێ هه‌م رێگایلێ ئه‌ڔا به‌زه‌یه‌تی دچه‌کنێ، هه‌م تاکمه رێگه‌ی ئه‌ڔا په‌یوه‌نی گرتن. ئه‌ڔا یه‌سه ک تا توانستنه له وشه‌یل ره‌وان و که‌لیمه‌یل دڵپه‌سه‌نێ ک ناسینه، گرتنه‌سه خزمه‌ت شێعره‌یله‌یان، به‌شکه‌م بتوانن ک زوان ئه‌ده‌بی، وه به‌ش خوه‌یان، گامێ یا چه‌ن گامێ تر بکیشن وه‌ر ئه‌و نواتر.
• رودوس فه‌یلی (مسته‌فا به‌یگی)، هامیار شه‌فه‌ق‌نیووز، ئی وت‌ووێژه ک مه‌هدی مومنی وه‌رد کامران ره‌حیمی کردگه، ئه‌ڵگه‌ردانگه‌سه کوردی فه‌یلی.
