کوردبگیری بەغدا وە چەم خوەم دیمە
شه‌فه‌ق نیوز/ پێشەکی موحەمەدڕزا موروارید، سیاسەتوان ئسڵاحات‌خواز ئێرانی دە ساڵ 1957 زاینی دە شار ئیلام هاتگەسە دی.
ئەوی موهەندسی و مودیرییەت خوەنستگە و بێ‌ژە کارەێل سیاسی، بنەڕانەر دوێمین هەفتەنامەی ئوستانی دە ئیلام وە نام (پەیک ئیلام) بییە.
ئەوی ئێسە ئەندام شەورای رێبردی سەرۆک‌کوماری ئێرانە و وەر ژە یەیش ئوستاندار ئیلام، موعاون وزیر ئوو لە مودیرەێل دەوڵەتی دە ئیلام و کرماشان و ئێران بییە و چوار ساڵیش مودیر عامڵ کەشتیڕانی ئێران و رووسیەیش بییە...
- وە خاتر ئاڵنگێ ک کار کوردی هەفتەنامەی پەیک ئیلام دە ئوستان داشتگە هەمیش ئەڕا کارەێل کوردیێ ک تا ئیسە کردیتە سپاستان كه‌یمن
:بان چەم، منیش لە ئیوە سپاس دیرم ک هە هانە هووڵ فەرهەنگ و زوان کوردی فەیلی، هەم دە عراق و هەم دە ئێران.
-ئیوە لەو کەسەێلە بیتە ک دەس‌کردنەسە کار رووژنامەوانی دە ئیلام. لە سەرەتای ئی کارتانە ئەڕامان بیشن
:رووژنامەوانی دە ئیلام تا یەمە سێ دەورەی دیاری ناگەسە پێشت سەر.
دەوران وەر ژە وەدی‌هاتن رووژنامەێل ئوستانی. دەو بەینە هە چشتەێلێ جوور خەوەرەێلێ ئدارەجات و چووزانم جارجارێ خەوەرەێل وەرزشی ئەوەیش ناوەێ خەێلێ یەک‌گل بڵاوەو دکریا و چۊ‌چشتی چمان ئیلام دەو وەختەێلە هە رووژنامەوانی نەداشتگە. دە دەوران ئنقڵابیش خۆ کار سیاسی کەفتە نوای گشت کارەێل و ئیلامیش دەو کوتەکوتەێ بڵاو بیین خەوەرەێلەێ کەفت.
دەورەێ سێیمێ هن دەهەی شەس هەتاوی یا هەفتاگان زاینیە ک بڕێ لە چالاکەێل کورد فەیلی ک رژیم بەعس سەدامی لە عراق تاڕان‌بیگەیان و ئەڕا یە ک بن و بنچەک ئیلامی داشتبین هاتبینە ئیلام. وەێ خاترە دبێ بویشیمن کەم‌تاکوتێ سەرچاوەێ رووژنامەوانی دە ئیلام و دوفێشتر رووژنامەوانی کوردی ئەو جەریدەێل بین ک جارجارێ دە ئیلام چاپ و بەشەو دکریان. دپووڕێ بیشیمن ک یەکم چین رووژنامەوانەێل ئوو هەمیش نووسانن وە رێنووس کوردی ئوو ئمجایش چالاکەیل کار کوردی ئیلامی دە ژێر ئاڵنگ خوەنستن باوەتەێل ئەو جەریدەێل بین.
م دەو بەینەێلە چوون دە شوون کارەێل سیاسی و جەریانەێل کشوەری بیم هە دوورەودوور ددیم ک چە دکرێ ئوو خوەم دە نام کار کوردی نەبیم هەرچەن ک شەڕ و وسان دە وەراوەر سوپای بەعس سەدامی هەم ئەوان و هەمیش ئیمە نابی دە کەش یەکترەکی.
دەورەێ سێیم رووژنامەوانی دە ئیلام هن وەختێگە ک رووژنامەێل ئوستانی هاتنەدی. هەفتەنامەێل پەیک ئیلام ئیمە و سوبح ئیلام جوور نواڕەو دە ئی کارە بین، دوفێشتر دە کار کوردی. یەیش بویشم ک وەر ژە ئیمە یە سوبح ئیلام بی ک دەس کردە کار کوردی.
دە پەیک ئیلام وە بوونەێ هامکاری کامران رەحیمی، ئیمە یەک لاپەڕە وە نام "زوان ئیمە" بڵاوەو دکردیمن ک کارێ شوون‌ئەڵ‌شوون و دیاری بی و فرە کەسیش کرد وە وەردەنگ ئیمە.
-خوەت دە وتووێژی وتیتە ک ئیلامیەێل نوادار نووسانن وە رێنووس کوردی بینه، ئەڕا؟
: خۆ دیارە ک دە ئوستانەێل کوردستان و ئازەربایجان، نزیکەێ پەنجا ساڵ وەر ژە ئیمە ئەوان دەس‌کردنەسە رووژنامەوانی کوردی و نووسانن وە رێنووس کوردی. مەبەستم دومای ئەوانە چوون ئەڵ شوون ئەوان ئی کارە دە کرماشان نەکریا. هە وەوجوورە ک وتم نزیکەێ چل ساڵ پێش رووژنامەوانی کوردی وه بنزار کوردی فەیلی یا کوردی خوارین وە دەس فەیلییەێل ئیلام هاتەدی ئمجا نزیکەێ دیەساڵ دومای ئەوە کار کوردی کردن هاتە نام گرد رووژنامەێل ئیلامی و دەێ هەمگە ساڵە ئیلامییەێل هە وە رێنووس کوردی نووساننە. وەێ خاترە راسە ئەر بویشیمن ک وە شێوازێگ پەتی‌تر و ساق‌تر و کوردی‌تر، کوردی خوارین دە ئیلام نووسریا. یەیش بایەد بویشم ک وەر ژە ئەوە عەلی حوسەین فەیلی و رودوس فەیلی و بڕێ تر ئیلامی و کرماشانی دە مانگنامەی ئاوێنە، دە تێهران، نووسانن وە کوردی خوارین، هاوردنە دی. دە مانگنامەێ سروەیش جارجاری چشتێ وە کوردی خوارگ دنووسریا.
- جنابتان چوارساڵێ ئوستاندار ئیلام بیتە. لەو وەختەێل ئەڕامان بویش
:ئیوەیش دزانن ک یەکێ لە کارەێل دەوڵەتەێل ئوو ئوستاندارەێل ک سەرۆک ئوستانن گەشەداین وە کار فەرهەنگییە. منیش دەو بەینە یە گرتمە وەرچاو ک پێشتەوانی بکرێ لە کارەێل فەرهەنگی جوور شێعر، جوور مووسیقی، جوور چاپ کتاو کوردی و خوەمیش تا ئەورەێلە ک دهاتە بان دەسم دە هەر جیێ روونمایی لە کتاوەێل کوردی دنریا بەشداری دکردم. بێ‌ژە کار کوردی ئەگەر کارێ وە لەکی، عەراوی یا لوڕییش دکریا ئیمە پێشگری دکردیمن لەو زامەت‌کیشەێلە ک کار فەرهەنگی وە زوان داڵگی خوەیان دکردن چوون وە راسی چمان بارێ لە مل ئیمە دئەڵگرتن و چوون‌چشتی دبینە هامکار ئیمە دە وەرەسای کار فەرهەنگی. چە لە یە خاسترە؟
- یەکێ لەو کارەێل گەپە ک دە ویرت ماگە چەسە؟
: ئیمە پیاگ و ژنەێل گەپ فرەیێگ دە ئیلام داشتیمنە ک م دەو بەینە خەڵکەگە پێشنیار دان لە هەر کام وە جوورێ رێزداری بکرێ.
موجەسمەێلێ دوروس کریا لە وەلیمحەمەد ئومیدی شاعر گەوراێ ئیلامی شاعرێ ک وڵاتێ داجمان تا شاخ مەێمگ لە دەس سەددامییەێل بسینرێ‌وە، لە خوڵامڕزا ئەرکوازی ک شاعرێ هن دوسەد ساڵ وەر ژە یە بییەو دە وەرەوەر زوڵم و زوور وساگە و خاون بەرزترین موناجاتنامە و خەمنامە وە زوان کوردی گوورانە.
دە کەش ئەوانە یەکێ تر لەو کارەێلە ک فرە دووسخوازێیم رێزگرتن لە محمەدڕەحیم‌خان‌کورد بی. کەسێ ک تژماڵ ئێڵ کورد پەهڵە (کوردەلی) دە لاخوار ئیلام بییە و بێ‌ژە یە ک سەرئێڵ بییە فرە دیوەخاندار و پیاگ دیاریێ بی و خوەییش هونەرمەند نامدارێ بییە دە ئەێت خوەێ. ئی مەراسمه دە شار ئاودانان گرتیمنەێ ک شوون و میرکان ئێڵ کورد و سەرۆکایەتی ئەوی بییە و مەردمیش فرە پێشوازی لەێ کردن، هەم کورد ک باوان خوەێ بین هەمیش عەراو و هەم لەک و هەم لوڕ ک هێمان وە چەمسار سەرسان "سەفحەی کورد" وەو کەڵەپیاگه دنووڕن. ئەوی خوەێ دە سەردەم خوەێ و دەورەێلە کورد و لەک و عەراو و لوڕ ناگەسە یەکەو ئوو دووسایەتی خستگەسە نامبەین خەڵکەگە. رێ و رێچەیێگ ک هێمانیش دە لاخوار ئیلام ها وەر چەم وڵات و گشتێ وە خاتر یە قەدرزان ئەویین.
یەیش بویشم ک لاخوار ئیلام ک هەمیشان وە نام "سەفحەێ کورد" لەێ ناو بریاگە هە دە ژێر هێڵ بنەماڵەێ تژماڵ کورد بییە وەلێ گشت وڵاتوەندەێلە لەیان رازی بینە و ئەو برایەتییە ک ئەوان ئەومە باوەو کردنە دە لاخوار ئیلام هێمان ک هێمانە هە دریژە دیرێ. یە گەپترین میرات ئەو پیاگە گەوراگەسە ک تا وەهەی هە دمینێگەێ. منیش جی شانازی ئەڕا خوەم دزانم ک رێزدار ئەو سەرەپیاگ مەزن و گەپە بیمە.
-بانان کار کوردی دە ئیلام چوونە؟ دە چەمسار ئیوە
:چنجگ کار کوردی دە ئیلام وە خاسی چکیاگە. ئی نمامە یە چەنی چەن ساڵە سەوزەو کریاگە وه پەسا رەوز دکەێگ و هە دیرێ پەل و وەچ دوەشنێ ئەڕا خوەێ. کار کوردی دە ئیلام وەیجووره دیرێ دچوو وەرەو نوا (کورد بما هو کورد) یانێ کارێ فەرهەنگی و راسکانی.
ئەڕا یەسە ک م خوەم بانانێ رووشن ها وەر چەمم و هیوادارم ک ئەسڵ پانزەی قانوون ئەساسی یانێ دەرس خوەنین وە کوردی خوەمانیش دە ئیلام دەس‌وەێ‌بکرێ تا ئی بن و بنچینە فرەتر لە یەمە سا بخەێ دە بان سەر زاڕووەێل ئیلامی دە بانان.
زوان کوردی جوور یەکێ لە زوانەێل وڵات ئێران ئەو ریشگداری خوەێیە هە هیشتگەو دەێ وڵاتە ریشگ وەرانگە.
وەختێ وە تاریخ سەردەم خوەمان وەی چل پەنجا ساڵ پێشەو بنووڕیمنەو دبینیمن ک هەر ئەو وەختە ک دەوڵەتەێل بەعسی دە عراق و دە سووریە و دە تورکیە‌کیش وتنە ک کورد و زوان کوردی نەدیریمن و دە شوون عەراوسازی کوردەێل بینە یا وە دروو وە کوردەێلە وتنە تورک‌کێوەێلە، دە قانوون ئەساسی ئیمە هاتگە ک کورد وە کوردی بنووسنێ و تورک وە تورکی و هەر کەسێ ده کەش زوان فارسی ک میرات تاریخی گشتمانە وە زوان خوەێ بخوەنێ یە یانێ ک ئی قانوونە نواڕۆتر بییە، ئاواتم یەسە ک یە ئجرا بکرێ و دووسدارەێل زوان و فەرهەنگ کوردی دڵشایەو بکرن.
یە چەنی چەن ساڵە ک چەن بنگەێ فەرهەنگی کار زانستی کوردی دە ئیلام نریاگە ک خاون‌ڕێزەێل فرەیێگ ک هەم دڵسووزن و هەمیش کارزانن بینەسە دەس‌دە‌نام ئی کارە و هەر کامەیان وە بەش خوەیان دیرن زامەت دکیشن. دەوڵەت بایەد کارێ بکەێ ک رەنج ئەوانە رەنجەڕووەو نەبێ و پێشتەوانێ لەیان بکەێ چوون ده راسی دیرن خزمەت ئازا دکەن و مایەی شانازیین ئەڕا گشت وڵاتوەندەێلە.
- جوور رووژنامەوانێگ کوانەکار لە چالاکەێل نام شەواچەێل مەجازی و سایبری چە دخوازی؟
: داخواز م یەسە ک هە وەێجوورە کار دیاری و خزمەتکاری بێ‌رێچاو بکەن و نوای رەوز کردن ئایمەێل ول‌وه‌شێ ک جوور خارچگ دە ژێر بنجگێ سەر دەرارنە دەر و دخوازن وە قیڕ و قاڕ ئی فەزای خووە لێخن بکەن تا خوەیان بخەنە وەر چەم ، بگرن تا ئی رێگە وەرەو گەنی نەبەن. ئەوانە مننە کەف سەر لەف ئاو و کارزانەێلە مننە رێخ بن گڵاڵ و یە رێخ بن گڵاڵە ک هە دمینێگەێ.
-جاران ک مەراسم رێزداری لە 22 هزار شەهید جوانەمەرگ کورد فەیلی عراق، دە تێهران، دگریا، ئیوە هەمیشان هە بەشداری دکردن، ها ویرتان؟
:مەگەر دبێ ئایم شەهید و رێزگرتن لە شەهیدەێل و بنەماڵەێل شەهیدەێلە لە ویرەو بوەێ؟ ئەوەیش ئەو هەمگە جوانەمەرگە ک سەددام بێکەس کوشێیان کرد.
م شانازییمە ک هەمیشە دەو مەراسمەێلە بیمە و لە خودا خوازم کارێ بکەێ ک کورد فەیلی داکاسێگەو ئوو ئەوانەێ ک دە ئێران و دە عراق هێمان ک هێمانە نەبینەسە خاون ناسنامەێ ئێرانی یا عراقی و نە ئێران دخڕێگەیان ئەو خوەێ و نە عراق و دەێ نامدەسانە نادیار مانەسەو، هەق و بەشێیان بدرێ. خەڵکێ ک دە راسی بەشێ لە کوانەعراقییەێل بینە و دە سەرانسەر تاریخ، هەمیشە هە خاون قەڵێ لە بەغدا و لە شەرق دجڵە بینە ئوو دە ئێرانیش هەمیشە هە چاو و وجاخ ئێران بینە و یەمە وە خاتر قانوونەێل دەس و پاگیر لە هەر دو لاوە بێ‌بەش مانە.
ئێسە ک دومای سەدام هەمیشە هە کوردێگ سەرۆک‌کومار عراق بییە و هەمیشە هە شیعەیێگ سەرۆک‌وەزیران عراقە، یە خواز فرەیێگ نییە ئەگەر لەیان بخوازیمن ک بەش کورد فەیلی ک هەم کوردە و هەم شیعە بدرێگەو.
-باوگ ئیوە نامنیێ وەرد کوردەێل فەیلی فرە خوو بییە، لە یە ئەڕامان بویش
:مەرحووم باوگم ئەڕا دەرس ملایەتی خوەنین چگە نەجەف. دە ساڵ 1969 ک رژیم بەعس سەددامی تازە داشت زوور لە وڵات دسەن و سەقام دگرت، یەکساڵێ ئیمەیش برد وەرد خوەێ ئەڕا عراق. ها ویرم م دە مەدرەسەی ئۆخۆوەت کازمەین دچگمە مەدرەسە. دەو بەینەێلە رژیم بەعس زوور فرەیێگ نابی دە مل کورد فەیلی و کوردبگیر سەختێ خستبیگە ڕێ. چوون رووژ ها ویرم ک فره لە کوردەێل خوەمان دواین و خوەیان نەدخستنە وەر چەم شورتەێلە. خاڵوو خوەمیش ک ئەومە دە بەغدا بی لە دەس ئەوان پرد بی وە ماڵ ئیمه و سێ مانگێ دە ماڵمان خوەێ ئەوشارد.
هەر کەسێ بگرتان ئەگەر نەکوشتانەێ یان دخستنەی زندان وە بێ‌شوون و نوون یان ساوقێ دکردن ئەڕا ئێران و جاماڵێ سییەوە دکردن.
دەیەک بڕش گەنێ بی و ئەڕا خاتر یە ک بەعسییەێلە نەبنە کوڕکوش کوردفەیلی، فرە لە ئەوان وە زوور چگنە ژێر بار تەعریب و پەنا بردنە عەشیرەێل عەراو تا کەسێ نەزانێ ک کوردن.
جگەجگە زوانێیانیش بی وە عەراوی و تەعریب کریان. دە راسی دەو فەزا چارێیان ناچار بی. فرە لە ئەوانە ک وە نام حەداد، سەفار، سەحاف، مەلکی و زەڕگانی و جەیزانی و ... نام دەر کردن وە نام عەراو، کورد فەیلی تەعریب کریاگ بین.
دەو وەختەێلە فرە لە نمام و نوونمامەێل کورد فەیلی گریان و زنەچڵەو کریان دە نوگرەسەڵمان و مەقابر‌جەمعی. بەعس مردنەێل دڵتەزن و هاماڵجەمێ کردە تووش ئەو جوانەمەرگەێلە بێ یە ک تاوانێ بداشتووبن، هە وەێ خاترە ک کورد بین و شیعە بین و ئستخبارات وە دروو خستە شوونێیان ک ئەیانە عراقی نیین و ئێرانیین. ئەوساییش خۆ بەعسییەێل دوتن هەر که‌سێ ها عراق هە عەراوەو بەس ئوو کوردەێل فەیلی ک سەرەهەرز بین بینەو دەسهەڵاتدار جمێشت کوردی دە عراق عەراوی ئوو بڕێ تر لەیان بینە سەرکردەێ شیووعییەێل کمونیست و دە وەراوەر بەعس سەددامی وسان یا خۆ وەرد مەرجەعییەت شیعە بین یا بڕێگیش دە بازاڕ بەغدا بینە هامبەش و وەردەس یەهوودییەێلە ک دەوڵەمەنەێل بازاڕ بەغدا بین چوون هەر چوار کارەگە وە دڵخواز سەددام نەبی کەفتنە وەڵوەڵەێ زوان و وەر پووز سەددام.
ئەوان یەکم کەسەێلێ بین ک سیەم بەعس دە عراق داشکانن و سەددام ئەڕا یە داخ فرەترێ لەیان داشت و جووزکەرایان نەبی تا سەر.
-ئیوە دە دەورە ئوستانداری فرە وەرد کوردەیل فەیلی پەیوەندی گرتن، راسە؟
:م توان ئەوان هەم دە بەغدا و هەمیش دە تێهران دیمە و ئاواتەخواز بیم ک ئەوانە بنم ئەڵ یەکەو بەشکەم کارێ ئەڕا ئیلام و ئەڕا گشت کورد فەیلی بکرێ وەداخەوە وەوجوورە ک دخواستم نەتوانستم.
وەبان یەوە فرە خوەشحاڵم ک دومای داڕووخیان حزب بەعس ، کورد فەیلی دیرێ نامێ دخەێگە سەرزوانەێلەو لە نوو وە مەراسمەێلێ ک ئەڕا شەهیدەێل دگرێ، وە کارەێلێ ک دە هەڵبژاردنەێل پارلمان و ئەحزاب دکەێ دوارە نیشتگه خوەێ دخەێگە وەر چەم و لەو هشارهشارەکی خوەێ ئەوشاردن دەرهاتگەسە دەر.
دە مراسم گەپێ ک وە نام "قضیە فیلی قضیتنا" نریا و گرد دەوڵەتییەێل عراق و ئەحزاب هاتن کار گەپێ کریا ئەڕا گەپ کردن و ناسانن کارەساتەێلێ ک وە سەر کورد فەیلی هاتبی و تەوانمەندییەێلێ ک کورد فەیلی جوور قەوم گەپێ دە عراق داشت خریا وە ویر گشتێ. بێ‌ژە ئەوە ئی هەمگەی بنگەو بنیاتە، ئی هەمگە رووژنامەوانی و چالاکییە ک وە نام کورد فەیلی کریا جوور شەفەق ئیوە یا کاناڵ الاشراق کوردەێل فەیلی گشتێ دوارە ئی نام گەور و کوانە گەوراوە کردن.
هەمجا بەشداری کردن کورد فەیلی دە پارلمانەێل ئوستانی دە واست، دیالی، بەغدا، کەرکووک، سڵیمانییە و هەولێر گشتێ دەسکەفتەێل نووێ بین ئەڕا کورد فەیلی عراق.
یەکێ لە کارەێل خووێ ک کریاگە یەسە ک دە مەنەڵی نام ئێڵات خوەمانی نریاگە دە مل خیاوانەێل و قورنگەێلە نام ئێڵاتێ ک هانە ئیلاو ئەولای سنوور ئێران و عراق و گشتێ ئاموووەزان و سنوورسازی جیایان لە یەکتری کردگە.
دە لای عوڵەمای نەجەفیش کورد فەیلی فرە خاون قورپ و رێزدارە و م خوەم فرە خوەشی کردم وەختێ دیم ک چەن ساڵ پێش یەکێ لە مەراجع گەپ عراق ک گەپەێل کورد فەیلی چگنە خزمەتێ لایینداری لەیان کرد.
-ئاخرسەر چە دیری؟
: لە قوڕن دڵەو دخوازم ک رووژ وە رووژ کورد فەیلی دە عراق سەقام فرەترێ بگرێ ئوو گشتێ وە چەم خوەمان ببینیمن ک زوان شرین کوردی فەیلی خوەمان دە عراق و دە ئێرانش زینگترەو بییە و مەردم خوەمان دەێ دەس و دەو دەس دەس‌بدەنە دەس یەکترەکی و ئی سنوورە ئاوا و ئاوەدان بکەن و ببنە خاون کار و کار وە دەس. چوون مەردمان فرە خووێگن و هەم ئەڕا عراق خاسن و هەمیش ئەڕا ئێران.
