هەرێمی كوردستان لە کوێی کەوانەی قەیرانەکانه؟

د. سامان سۆرانی/ لە ساڵی ١٩٨٧ پرۆفیسۆری زانستە سیاسیەکان زبیگنێف برژينسکی، کە ڕاوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی سەرۆكی پێشووی ئەمریکا جیمی كارتەر بوو، تیۆری (Arc of Crisis) ناوچەی کەوانەی قەیرانەکانی داڕشت.

کەوانەی قەیران ئەو وڵاتانانە دەگرێتەوە کە لەسەرەوە بە درێژایی باشووری یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو و نیمچە کیشوەری هیند تا دەگاتە تورکیا و لە خوارەوە بە نیمجە دوڕگەی عەرەبی تێدەپەڕێت تا دەگاتە ناوچەی شاخی ئەفریقا، بەڵام چەقی قورسایی ئەم کەوانەیە ئێرانە، کە درواسێی هەرێمی كوردستانە.

برژینسکی کە  سەر بە قوتابخانەی ریالیستەکانە لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و لایەندارێتی تەواوی یونی لاتیڕاڵیزمە پێی وابوو کەوانەی قەیران بە درێژایی کەناری ئۆقیانوسی هیندی دەبێت، ژێرخانی کۆمەڵایەتی و سیاسی ئەو ناوچەیە بنکۆڵە و بۆ ئەمریکا زۆر گرینگە و هەڕەشەی دابەشبوونی لەسەرە، بۆیە دەکرێت بە فەوزای سیاسی پڕبکرێتەوە، بۆیە لە حەفتاکانی سەدەی ڕابووردوو ستراتیژی ئەنگلۆ-ئەمریکا لە ناوچەکە دەستی کرد بە پڕکردنی دەوڵەتەکانی کەوانەی قەیران بە ڕێکخراوی ئیسلامی سیاسی بۆ لەخۆگرتنی یەکێتی سۆڤیەت و گشت دەزگا هەواڵگریەکان بە نهێنی کاریان لەسەر گەمەی تیرۆر کرد، کە دەستپێك لە حەفتاکانی سەدەی ڕابووردوو بە زنجیرەیەك هێرشی دوولایەنە لە نێوان هیند و پاکستان لە کەشمیر ڕوویدا، بە هەمان شێوە کردەوە تیرۆریستیەکان چالاك کران، کە تا ئێستاش لەم ناوچەیە بەردەوامن. 

لە ساڵی ١٩٧٩ بیڵدەربێرگ  میتینگ، کە بەناوی حکومەتی جیهانی نهێنی ناسراوە، ڕەزامەندی لەسەر پرۆژەی بێرنارد لویس ( ڕۆژهەڵاتناس و ڕاوێژکاری سەرۆکی پێشووی ئەمرکیا جۆرج دەبلیو بوش بوو) دا. 

پرۆژەکەی بریتیبوو لە هاوکاری کردنی گروپەکانی ئیسلامی سیاسی (سوننە) لە بزاڤی ئایەتوڵڵا خومەینی بەمەبەستی بە بەلقان کردنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی، تیایدا ئاین و هۆز بنەمای  سەرەکی بێت، ئەو پێی وابوو بە هاوکاری وڵاتانی ڕۆژئاوا دەکرێ ئەم پرۆژەیە درێژکرێتەوە بۆ ناو سنووری وڵاتانی موسڵمانی ناو یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو. 

بێرنارد لویس لە ساڵی ١٩٩٢ لە ڕۆژنامەی فۆرین ئەفێرز بابەتێکی لە ژێر ناونیشانی دووبارە بیرکردنەوە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (Rethinking the Middle East) ، باسی لە پەیڕەوکردنی سیاسەتێکی تر کرد لە پاش جەنگی سارد بۆ ناوچەکە، بۆیە ڕێکخراوەکانی ئیسلامی سیاسی ڕادیکال لە ناوچەی کەوانەی قەیرانەکان بڵاوبوونەوە و تەنانەت ئەم ڕێکخراونە بەکارهێنران بۆ هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی سۆسیالیستی لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا لە ڕێگەی هاندانیان بۆ بەشداری کردن لە جەنگی تایفی و نەتەوەیی، کە بە درێژایی نەوەدەکانی سەدەی ڕابووردوو بەردەوامی هەبوو. 

هەرێمی كوردستان لە سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی ڕابووردوو ڕووبەڕووی سەرهەڵدانی بزاڤی ئیسلامی سیاسی بوو، کە بە ململانێی توندڕەوی کاری لەسەر مینڕێژکردنی کۆمەڵگە دەکرد، بۆ ئەوەی هەرێم بەرەو جەنگێکی خوێناوی ڕابکێشی و هاوشێوەی ئەفغانساتان و یۆغسلافیا و عیراق و لیبیا کۆمەڵگەی كوردستانی هەڵبوەشێنێ ە گەلێکی بێ هیوا و یاخی درووست بکات، کە یەك ڕێگەی لەبەردەم بێت، شەڕکردن لە پێناو مانەوە، بەڵام سەرکردایەتی سیاسی كوردستان توانی بە بەکارهێنانی  سیاسەتێکی میانڕەوی حەکیمانە ڕووبەڕووی ئەو هەڕەشە مەترسیدارە ببێتەوە و لە کۆتاییدا زاڵ بێت بەسەر ئەو دیاردە مەترسیدارە. 

 ئەمڕۆ سەرکردایەتی سیاسی لە هەرێمی كوردستان باوەڕی بە دیبلۆماسیەت هەیە، وەکو ئامرازێکی سەرەکی لە مومارەسەکردنی دانوستان و نوێنەرایەتی کردنی هەرێم و خوانواندن لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی. ئەمڕۆ لە هەرێمدا دیبلۆماسیەت ئامرازێکە بۆ دەستەبەرکردنی ئاشتی و بونیادنانی هەرێم دوور لە ململانێ و کێشە و تا بۆی بکرێ خۆی لە ناو دەخاتە ناو بازنەی قوتابخانە ئایدیالی ئەخلاقی و یاسایی.

خۆشبەختانە هەرێمی كوردستان هەستیارانە مامەڵەی لەگەڵ ئەو پرۆژە کۆنە نوێکراوە کرد (لە کەوانەی قەیرانەوە بەرەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ)، بەشێوەیەکی سەرسوڕهێنەر توانی نەخشەی خۆی لە سێلاوی پڕ تەوژمی ئەو تیۆریە دەرباز بکات، کە بەهاتنی دەبوو بە مایەی فەنابوونی کۆمەڵگەی كوردستانی. 

ئەمڕۆ هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی سیاسی سیاسەتێکی دەرەوەی چالاك پەیڕەو دەکات بەمەبەستی ڕۆڵگێڕان بە شێوەیەکی ئەرێنی لەسەر ئاستی عیراق و هەرێمی و نێودەوڵەتی. 

لەسەر ئاستی ناوخۆ  سیاسەتێکی حەکیمانەی گرتۆتە بەر پشبەست بە دەستوری عیراق فیدڕاڵ و بەرژەوەندیەکانی هەرێم بۆ دەستەبەرکردنی پەرەپێدانێکی گشتگیر و بۆ بەهێزکردنی یەكڕیزی نیشتمانی.

 لە بواری ئابوری هەوڵ دەدرێ بۆ پەرەپێدانی ئامرازەکانی بەرهەمهێنان و زیادکردنی بەرهەم لە پێناو زیادکردنی داهات، چونکە حکومەت پێی وایە بەهێزی ئابوری ئامانجی سیاسی دەپێكی و دەبێتە مایەی زیادبوونی هەژموونی سیاسی. 

یەکخستنەوەی هێزی پێشمەرگە و بەهێزکردنی پلانی بەرگری بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسیەکان لە ئایندە دەبێتە مایەی بەهێزبوونی هەرێم و بەکارهێنانی هێزی سەربازی وەکو کارتی فشار لە کاتی دان و ستانەکاندا. 

بەڕەچاوکردنی تیۆری "کەوانەی قەیرانەکان" و پرۆژەی "ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ" هەموو ئەو ڕەهەندانەی سەرەوە گرینگی خۆیان دەبێت، بۆیە پێویستە زیاتر توێژینەوەی زانستیان لەسەر بکرێ لە پێناو پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی کوردستان.