نەوردن زوان وە مەدرەسە یانێ نەوردن خوەمان وە مەدرەسە
پسپۆرەیل ئامووزش، لە باوەتی ئستفادە کردن یا نەکردن زوان داڵگی ئەڕای ئامووزش لە مەدرەسە، دو پڵان لە نەزەر گردنە، ک یەکێگ پڵان ئامووزشی کەمەو بۊن و ئەواکەیش پڵان ئامووزشی زیای بۊنە.
لە پڵان زوانی کەمەو بۊن، زوان داڵگی لە سیستم فێركاری (ئامووزشی) کەفێدە پەراوێز، خوێنەرەیل بایەس وە زوانێ بێجگە زوان داڵگیەو دەرس بخوەنن، لە پڵان ئامووزشی زیای بۊن، ئامووزش وە شێوەی سرشتی وە زوان داڵگیەو ئەنجام گرێدن و لە پلەیل بانتر وەرە وەرە زوانەیلێ ترەک جوور زوان نەتەوەیی و ناونەتەوەیی هاو کات وەگەرد زوان داڵگیەو تیەن وە ناو پرۆسەی ئامووزش.
لە پڵان کەمەو بۊن، پرۆسەی ئامووزش جوورێگە ک راهین یاگەر مامۆستا وە زوان خوێندکارەگانەو قسە نیەکەێ؛ لە ئێرەسە ک زوان داڵگی لەوای چشت وەدەرد نەخوەر و بێ ئەرزشێگ نیشان خوێندکار دریەێدن و ئستفادە لە ئێ زوانە سەرکووب کریەێ.
خوێندکارەیل لە ئێجوور کڵاسێگ بێ دەنگەو بوون و تەنیا وە شێوەی مکانیکی کارەیلێ ک لەلێیان توان دوپات کەن. دەسکەفت ئێجوور هەڵوومەرجەیگ چشتێگ نییە بێجگە خوەێ کەم زانستن و نائمێدی، دۊا کەفتن لەباوەتی دەرسی و گاهەس تا تەرک خوێندکاری و مەدرەسەیش هەم پێش بچوو.
گیچەڵەیل پڵان ئامووزشی کەمەو بۊن تەنیا وە شکەس لە دەرس و خوێندکاری تەمام نیەون، بەڵکوو کاریگەری فرەیگ لە گشت پەلەیل ژیان تاکەکەسی و کوومڵایەتی مرووڤ دێرن. مناڵەیلێ ک زوان ئامووزشیێان لە زوان داڵگی جیاوازە، هەر لە سەرەتای خوێندکاری، لە پێش دەبستانی و دەبستان، پرسیارەیلێ ئەرایان درس بوودن، ئەڕای نموونە:
ئەڕا زوان خوەێان زوان ئامووزش نییە؟ ئەڕا بایەس وەگەرد ئامووزگارەیلێ ک هاوزوان خوەێانن وە زوانێ ترەکەو قسە بکەن؟ ئەڕا هەنای وە زوان خوەێانەو پرسیار کەن دەمکوت بوون؟ ئەڕا یەی بڕ لە هاوکڵاسەیل هەم زوانێیان ئەڕای ئامووزش ئستفادە بوودن، هەمیش وە خوەش خوەڵکیەو پرسیارەیلێیان جواو دریەن؟…
جواوەیلێ ک وە شێوەی سەرڕاس یاگەر نەڕاستەری دریەن وە ئێ پرسیارەیل مناڵە، چنەو بنەوای شۆناس تاکەکەسی، کوومڵایەتی و کۆلتووری مناڵ لە یەک داڕشنن ک لە دریژەی ژیانێ خەسارەیل فرەیگ لەلیان دۊنێ.
هەنای سیستم ئامووزشی نوای ئستفادە لە زوان داڵگی گرێ ئێ پەێخامە وە مناڵ دەێ ک زوانێ ئەرزش ئستفادە ئەڕای ئامووزش نەیرێدن و ئەڕای سەر کەفتن لە باوەتی خوێندن و زانستیەو بایەس ئێ زوانە بنەێ ئەو لا.
لە کڵاس دەرس مناڵ وە مدوو یە ک دەرسەگە وە زوانێ ترەکەو شرووڤە دریاس، هەنای لەلێ ئەونیەڕەسێ وە کەم هووش و ناتەوان زاننەێ، ئەمان یە مدووێگە ک بنەمای زانستی نەیرێ، زوان ناسەیل کوومڵایەتی جوور ریچارد هادسن ئەونەڕەسین لە بابەتەیل دەرسی یەکێگ لە دەسکەفتەیل و ئاکامەیل جیاوازی زوانی زانن. لە ئێجوور سیستمێگ ک مناڵ وە مدوو ئستفادە لە زوان خوەێ وە شێوەیل جووراجوور دەمکوت بۊە، وەرە وەرە لە داشتن ئێ زوانە شەرم کەێدن و هەست خوەێ باوڕی لە دەس دەێ.
لە دەورەیل قەدیمتر هەنای هەلوومەرجەیل ئامووزشی لێوا بۊن، یەکێگ لە ئێ دو راوهاتە وە سەر مناڵ هاتیا: یا زوان و شۆناس خوەێ ئەڵگردیاد و دەرس و خوێندکاری هیشتیا وە جی و تەرک مەدرەسە کردیا، یاگەر زوان خوەێ لە ماڵ هیشتیا وە جی و چیا وە مەدرەسە. ک لە یەکم راوهاتەگە مرووڤ نەخوێندکار و بێ سەوادێگ لە ئاو دەرهاتیا، لە دویەم راوهاتیش مروڤ خوێندکار و با سەوادێگ داشتیم ک شۆناس و بەش فرەیگ لە هەبۊنێ لە کیسێ چۊە.
دیسان لە هەردگ راوهات کەسێ ک خاون زوانێگ بێجگە زوان ئامووزشیە، لە ئامووزش هۊچ فەڕێگ نەوردێە و ئستفادە وە مانای راسکانی نەکردێە، یانێ ئەگەر غەیر فارس بۊە، غەیر فارس مینێ ئەمان لە سیستم ئامووزشی ئستفادە نیەکەێ، یاگەر غەیر فارس بۊنێ نەێ ئەو لا و چوو وە مەدرەسە و لە سیستم ئامووزشی ئستفادە کەێ.
لە دنیای ئمڕووژ ک دەرس خوەنین شکڵ سرشتیێگ وە خوەێ گرتێە و گشت وە هەر شێوەیگ بۊە دەرس خوەنین تا ئاکام بەن و چن وە زانستگەیش، ئێ راوهاتە جارێ پەسای وە سەر مرووڤەگان تیەێ، تەنیا رواڵەتێ ئاڵێشت بۊە و وە شێوەی دەرۊنیەو تیەێدە سەر خەڵک. مرووڤەگان چن وە مەدرەسە، وە زانست کەمێگەو مەدرەک گرن، یا رووشنتر بۊشیم بێسەواد مینن…
یانە هەر ئەو گورووپ یەکمە بۊنە ک لە بانتر ئاماژە کریا زۊتر تەرک دەرس و خوێندن کردیان، ئێسەیش لەباوەتی دەرۊنیەو هەر ئێ کارە کردنە، یانێ وە بێ مەیلیەو وە هەر شێوەیگ ک بۊە دەورەیل ئامووزشی بەنەو سەر ئەمان چشت فرەیگ فێر نیەون.
گورووپ دوهەم گاهەس لەباوەتی خوێندن و سەوادەو تا رادەیگ پێش بکەفن، ئەمان شۆناس خوەێان ک هەر لە یەکم رووژەیل مەدرەسەو لە پشت دەر مەدرەسە هیشتنە وەجی لە کیسێان چۊە، ئەمان شۆناس خاوەن زوان ئامووزشیش نەگردنەس ئەو خوەێان، چۊن ک گوەڕانن شۆناس تەنیا وە گوەڕانن زوان ئەنجام نیەگرێ، دیسان گیچەڵەیل شۆناسی و کەسایەتی دەرۊنی لە گشت پەلەیل ژیان هەر هان وە گەرد قوربانیەیل ئێجوور سیستم ئامووزشیێگ و بێگومان خەسارەیل فرەیگ وەپێیان رەسنێ.
ئێسە ئێ پرسیارەیلە پێش تیەن ک: ئەڕا لە پڵان ئامووزشی زیای بۊن ئستفادە نیەکریەێ، تاگەر خوێندکار وە ئاسانی بیر و باوڕ خوەێ بۊشیدەو، وە شێوەی پڕهازێگەو لە باسەیل ناو کڵاس بەشداری بکەێدن، پرسیارەیلێ بۊشێ و وە جواو بڕەسێ؟
ئەڕا لە سیستم ئامووزشیێگ ئستفادە نیەو ک پەیامێ سەرکەفتن لە دەرس و ئامووزش ئەڕای گشتێ جوور یەکە؟… بێ گومان یە ماف گشت مناڵەیل هەر وڵاتێگە ک جوور یەک و بەرابەر لە ئستفادەی سەرچاوەیل بەش داشتوون…
سه‌رچاوه : صدای ئازادی
