لە سیپەی دێمۆکراسی عێراق شانسی عەرەب لە دایک دەبێ
به‌در ئسماعیل شیرۆكی/ هەموو گفتووگۆیێکی سیاسی لە نێون دوو نەتەوە و دوو فەرهەنگ، بەتایبەتیش ئەگەر چارەنووس و کۆت بەندی ستەمی سیاسەتی جیهانیی دەوڵەتسازیی زۆرەملێ، ناچاریکردبن، لە یەک سەرزەمین، لەتەک یەکدا بژین، ئەو دەمە جیاواز لە لەیەکتێگەیشتنی سیاسی، نیاز بە لەیەک تێگەیشتنی فەرهەنگی دەبێت .
گفتوگۆ و لەگەڵ یەکهەڵكردن و پێکەوەژیانی تاکەکەسی، لە نێوان دوو بازرگان، یان دوو سەرکردەی سیاسی یان سەرۆک هۆز، کە لەدۆخی رەفاهیەت و خۆشگوزەرانی دەژین، زۆر ئاسانترە لە پێکەوەژیانی دوو گەل و دوو نەتەوەی جیاواز، کە بیرەوەری پاشخانێکی پڕ لە کارەسات و دژبەریی جوگرافی و سیاسیی تاڵ وخوێناوی، رۆژانە لەبەردەمیاندا قوت ببێتەوە و خۆی نمایش بکاتەوە .
دەشێ قەیران و دۆخی ناجێگیری ئاسایشیی دوای جەنگ و کاولکاری و کوشتار، بۆ سیاسەتمەداران وەکوو ئەزموون و دەرفەتی گفتوگۆ بێنە هەژمار، وەک ئەوەی لە کوردستان لە دوای شازدەی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ لە نێوان هەولێر و بەغدا هاتە ئاراوە، لێ لە باری فەرهەنگی نێوان گەلانەوە، ئەو بیرەوەریە تاڵ و نەرێنییە، بە لێدوان و پرێس کۆنفرانسی سیاسەتمەداران لە بیرگەی کۆمەڵگە پاک نابێتەوە .
تاکوو پیاوانی سیاسەت و دەسەڵات لە عێراق، بە بڕواوە دان بە جیاوازیی نەتەوەو فەرهەنگ دانەنێن؟ تاکوو دەستەواژەی عێراق، مینا کوڵتوور و بەها و شارستانیەتی رەها، بەسەر جیاوازیە کولتووری و ئیتنیکی و جوگرافی نەتەوەکان بسەپێنرێ و سنوری تایبەتمەندی و موزائیکی نەتەوەکان پێشێل بکات، تاکوو نەتەوەی عەرەب، دەسەڵاتداری سەردەست، روانگە و هزری سەردەست و خۆ سەپێن بەرهەمبێنێ و دان بە خۆبەڕێوەبەریی نەتەوەیی و فەرهەنگی و سیاسی گەلانی دانیشتووی ئەو جوگرافیا بەناو عێراقە دانەنێن، هەرگیز بەرابەری و بەیەکەوە ژیانی سیاسی بەدی نایێ و هەموو شتێک لە چوارچێوە و بازنەی پرۆژە قەیراناویەکەی ساڵانی بیست و سەرەتای بەیەکەوە نانی دەوڵەتی عێراق دەمێنێتەوە .
بە بڕوای من، نوێنەرایەتیکردنی سیاسی، بۆ ئەو کۆمەڵگەو سیستەمانە دەست دەدات، کە خاوەنی یەک گەل و یەک نەتەوە و یەک کولتووری یەکپارچە بن . ئەو شێوازە بۆ وڵاتێک کە مێژووی کێشمەکێش و گێژاوی سیاسیی یەک سەدەیی هەیە و کەلێنی خۆ بەیەک گەل نەزانینی رۆژبەڕۆژ فراوانتر دەبێت، ناتوانی خاوەنداری لە مافی تەواوی گەڵان بکا و لە بەرابەر دەسەڵاتی نەتەوەی سەردەست بیانپارێزێ .
ئەوەی لە عێراق دەبێ جێگیر ببێ و دانی پێدابنرێ، سیستەمێکی چەند دەسەڵاتی { پۆلیارشی } یە، نە بەشداری سیاسی { ئاتنی } .
لە عێراقدا، دەستورێک لە مانگی هەنگوینی دوای رووخانی دیکتاتۆریەت نووسرایەوە، کە کەمێک ئازادی، هەندێک دێمۆکراسی، بەشێک ماف و رادەیەک هاوئاهەنگی و پێکەوەژیانی نێوان نەتەوەکانی لە سەرەتادا تێدا دەبینرا . گەرچی ئەوەشیان لە مەیدانی کرداردا، بە دوو ئەزموونی هەرەس ئاسای جیاواز، پاش ١٦ ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧، لەسەر کورد تاقی کرایەوە .
لەو دەستورەدا سازوکار و بنەماکانی دێمۆکراسی و ماف و پێکەوەژیانی نەتەوەکان، ئەوەندە لاواز بوون، نەیانتوانی بەرلە هێرشی نەتەوەی سەردەست بۆ سەر نەتەوەی کورد بگرن، ئەو کەمە ئازادی جولانەوە و دیپلۆماسیەی کە سەرۆک وەزیرانی ئەودەمی کوردستان نێچیروان بارزانی، بۆ بەرگری لە کیانی هەرێمی کوردستان و شکاندنی ئابلوقەی سیاسی و سوپایی و جوگرافی هەرێم بەکاری هێنا، بەشێک لە هونەری سیاسی و پەیوەندیە کەسییەکانی سەرۆک بوون، چونکە هەموو دەریچەکانی ماف لە دەستوری عێراقدا، بە هۆی هێزی دەسەڵاتی ناوەندی و گەڵەکۆمەی هەرێمایەتی ماتێکەر بەتەواوی داخرابوون . دوای ئەو ڕوداوە ئەگەر فۆرمۆلی بەشداریی سیاسی لە عێراق بەتەواویش شکستی نەهێنابێت، بەڵام بەکردەوە لاوازی و ناکارامەیی خۆی سەلماند . زۆر روونە لە وڵاتێک کە دەستور و دێمۆکراسی پشتیوانیی جەماوەری نەبێت، رۆشەنبیریی گشتیش هێشتا لە ئاستی سەدەکانی ناوەڕاستدابێ و هێشتا لە سنورەکانی زەمەنی مۆدڕنیتە و ڕۆشەنگەری هزری و سیاسی و جڤاکی سەردەم نزیک نەبووبێتەوە، ناشێ لەوە زیادترچاوەڕوانی پلۆرالیزمی سیاسی و یەکسانی کۆمەڵایەتی بکەین .
سەقامگیری سیاسی و ئاشتی کۆمەلایەتی لە ئاستی عێراق، ناتوانێ بەبێ رەگ داکوتان و پەسەند نەکردنی سیستەمێکی [ پۆلیارشی ] بەبێ ئاریشە و سەرئێشەی تاقەت پرۆکێن بەردەوام بێت، چونکە لەوەتەی دەوڵەتی عێراق پێکەوەنراوە، گفتوگۆی سیاسی بە شێوەیەک لە شێوەکان لە نێوان دوو نەتەوەی کورد و عەرەب گەرچی پچڕ پچڕیش بووبێت، هەر بوونی هەبووە، بەڵام چونکە نەتەوەی سەردەست خۆی لە بەفەرمی ناسینی بنگەی خاک وگەل و نەتەوەیەکی جیاواز بواردووە، تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، ئەنجامەکان هەردەم گیرۆدەی یاسای گەمەی مارو پەیژە بووە، ئەو کاتەی کە هەست دەکرێ هەمووشتێک لە ترۆپک و چارەسەر نزیک بووەتەوە، لەیەک جوڵەدا پرسەکان بەرەو خاڵی سفر گلۆر دەبنەوە .
کێشەی بنەڕەتی کە وەکوو هەڵەیەکی کوشندە و پەتایەک، کە هەموو دیپلۆماسیی کورد گیرۆدەی بووە ئەوەیە، تا ئەو دەمەش پێداگرانە جەخت لەسەر هاوبەشی و یەکسانی سیاسی لە عێراق دەکەنەوە، نە هاوبەشی و دان نان بە قەوارەی نەتەوەیەکی جیاواز .
دێمۆکراسی هاوچەرخ بە پێچەوانەی بنەماکانی دیمۆکراسی کەونار، تەنیا چەند چەمکێکی رووت نین، کە بریتی بن لە چەند یاسایەکی داڕێژراو بە میتۆد کراو، بەلکووبێجگە لەوانە گیانی دێمۆکراسی لە پراسوی چەپی سیپەی دەنگدانەوە لە دایک دەبێ و لە سەرچاوەیەک بە ناوی گەل ڕەوایی وەردەگرێ و لە جیهانیشدا روخسار و شێواز و فۆڕمی جۆراوجۆری وەرگرتووە . لە تاقیکاریی جۆراجۆری پرۆسەی دێمۆکراسییەوە دەگەینە ئەو ئەنجامە، کە لە سیستەمێکی دەسەڵاتداریی چەند نەتەوەییدا، کە ئیتنیکەکان دان بەیەک گەلی نانێن و خۆیان بە یەک گەل و رەگەز و کەلتوور نازانن،دێمۆکراسی ناتوانێ رۆلی خۆی لە رازیکردنی هەموو دانیشتوانی وڵاتێکی ئەندازیاریکراوی سەداسەد سیاسی بەتەواوی ببینێ . چونکە سیپەی دەنگ تەنیا شانسی زۆرینەی نەتەوەی عەرەبی بۆ دەسەڵاتداری لێ لەدایک دەبێ .
لە رووی [مەفهومی مەعنەوی] خۆ بەگەل زانینەوە، دانیشتوانی عێراق هەرگیز خۆیان بەیەک گەل نەزانیوە، ئەو خواستەشیان بە شەڕ و جینۆساید و ڕەدکردنەوەی یەکسەدەیی یەکتر سەڵماندووە . بەپێی ئەو بۆچوونەم عێراق ناتوانێ دێمۆکراسیێکی ستانداردی سیاسی بێت، بەڵام ئەگەر بە پێی دەربڕینی [ جۆن لاک ] ستەمکاریێکی دێمۆکراسیش بێت، ئەوە دەبێ بۆ بەیەکەوە ژیان و بەیەکەوە مانەوە، وەکوو جوگرافیا یەکی یەکگرتوو، دان بە یەکسانی فەرهەنگی و نەتەوەیی دابنرێ و پلۆرالیزم لە جیاتی دیمۆکراسی، لەسەر بنچینەی رازیبوون و دڵخوازیی ببێتە بنەمای پێک هاتن و هاوبەشی لە وڵاتێک کە تێیدا ئەسیری بەیەکەوە ژیانین .
