ئیسلامی سیاسی ودادپەروەری وئازادی ودیمۆکراسی
دکتۆر سامان سۆرانی/ هەرچەند بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر پێویستیمان بە دووبارە داڕشتنەوەی بەرنامەی نوێ هەیە لەسەر ئاستی ئاینی و کۆمەڵایەتی و کارکردن لەسەر جیاکردنەوەی ئاین لە سیاسەت، تا ئاین بێگەردی خۆی بپارێزێت، بەڵام دەرکەوتووە تیرۆری هزری مەترسیدارترە لە تیرۆری چەکدارانەو باوەشکردنەوەی کۆمەڵگە بۆ هزری پەڕگیرو دەقە وشکەکان زۆر جار بۆتە مایە بەرزبوونەوەی خواست لەسەر پەڕگیری.
لەناو کۆمەڵگەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست مەترسی و فەرهەنگی تەسکبینی گەشەی کردووە و پشکدار بووە لە دامەزراندنی دواکەوتنی کۆمەڵایەتی و درووستبوونی هزری پەڕگیری.
ئەمەش لای خۆیەوە بۆتە هۆی ڕاکێشانی سەرنجی لاوان و وونبوونیان و بەسەربازیکردنیان لەناو گروپە پەڕگیرەکان، بۆیە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر بە بەکارهێنانی هەموو ئامرازێکی سەردەمیانەی بەردەست پێویستە، باشترین ڕێگەش گۆڕینی وتاری ئاینیە بۆ وتارێکی میانڕەوانە، کە هاندانی پێکەوەژیانی ئاشتیانە بکات.
ئەو دەق و حەدیسە ئاینیە ووشکانەی گروپە پەڕگیرەکان پشتی پێ دەبەستن بووە بە مەترسیەکی گەورە بۆ سەر کۆمەڵگە و لێبووردەیی ئاینی شێواندووە و وێنەیەکی شێواوی سەبارەت بە ئیسلام پێشکەش کردووە و دەرگای بۆ وڵاتانی هەرێمی واڵاکردووە، دۆخەکە بقۆزنەوە و لەپێناو بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان ئەو گروپانە بەکاربهێنن، بەمەبەستی درووستکردنی قەیران و تێکدانی سەقامگیری لە هەندێ لەوڵاتانی ناوچەکە، بەتایبەتی لە سوریا و عیراق و لوبنان و یەمەن و میسر و لیبیا و وڵاتانی کەنداو، کە بوون بە مایەی ترس لە ئایندەی و لە ئاسایشی ئەو ناوچانەوە.
ئاشکرایە دیموکراسی و ئازادیە گشتیەکان و یاسا مۆدێرنەکان بۆ پەرەپێدانی کۆمەڵگە بەس نابێت، ئەگەر ئایین دانەماڵرێت لە وتەی پڕوپوچ وبابەتگەلێ کە دەبنە مایەی پەرتەوازەیی کۆمەڵگە، مەبەستمان ئەو بابەتانەیە کە لەسەدەکانی ڕابووردوو خراونەتە پاڵ ئایین و ناکرێت هەرشتێ پەیوەست بێت بە ڕابووردوو بەسەر ئێستا بسەپێنرێت.
مەبەستمان پاكکردنەوەی ئایین و پاراستنێتی لە گومان، لەهەمان کاتدا پەیوەست بە ڕابووردوو مەبەستمان پەرەپێدانی کۆمەڵگە و شرۆڤەکردنی دەقە ئاینیەکانە بە پێی سروشتی دەقەکان، دوور لە لەباربردنیان بە شێوەیەکی کلاسیک، کە وەکو لە ڕابووردوو دەرکەوت ئیسلامیان لەناو زەلکاوی پەرگێری نوقم کرد.
پاش ئەوەی ڕۆلی مەترسیداری ئەو حزب و گروپە ئیسلامیە سیاسیانە لە ڕووداوەکانی ساڵی ٢٠١١ و دوای ئەو بەروارە بەتەواوی ئاشکرا بوو، بینیمان چۆن هەندێ لە کەسایەتیە دیارەکانی ناو ئەو حزب و گروپانە و ئامرازە میدیاییەکان هەمان درووشمی کۆن و ماوەبەسەرچوویان دووبارە کردەوە. ئەوان دەڵێن ناکۆکی حزبە ئیسلامیەکان لەگەڵ ڕژێمە دەسەڵاتدارەکان بەشێکە لە ڕۆڵی بزاڤەکانی ئۆپۆزسیۆن سەبارەت بە دادپەروەری و ئازادی و دیمۆکراسی و چاودێری ماڵی گشتی و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی.
ئەوان دەڵێن دژایەتیکردنی بزاڤی ئیسلامی سیاسی لە لایەن ئەو ڕژێمانەوە دوژمنایەتیکردنی شەریعەتی خودایە و پێیان وایە ئەو ڕژێمانە ترسیان لەوە هەیە هەوڵەکانیان سەرنەگرێت بۆ بڵاوکردنەوە گەندەڵی و تێکدانی بەهاکانی کۆمەڵگە و سەرقاڵکردنی گەلان دوور لە واقعی سیاسی.
لە ماوەی چل ساڵی ڕابووردوو بزاڤی ئیسلامی توانی لە ڕێگەی کۆنترۆڵکردنی مزگەوت و سیستەمی خوێندن و هەستی جەماوەر و تیرۆری فیکری و تێرۆرکردن لە جوڵەیەکی دۆکماتیکیەوە وەرچەرخێ بۆ بزاڤێکی جەماوەری. بزاڤەکانی عەلمانیەت و مۆدێرنیتە و لیبرالیەتی خستە ناو گۆشەی ئیلحاد و تۆمەتی بڵاوکردنەوەی گەندەڵی و ئاکاری ناشایستە لە ناو گۆمەڵکەی خستە پاڵیان. بزاڤەکانی مۆدێرنیتە بەهۆی فشارە لەبن نەهاتووەکانی کۆمەڵگە و تیرۆری هزری، کە تا ڕادەیەك گەیشتە تێرۆرکردنی کەسایەتیەکان، کەوتنە ناو تەڵەی ئەو گروپە ئیسلامیانە و سەرقاڵی پاكردنەوەی خۆیان لە تۆمەتی ئیلحاد و ڕاڤەکردنی مەبەستیان بوون. لەوەش مەترسیدارتر ئەوەیە، دیاردەیەكی ترسناك لە ناو بزاڤی سیاسی هاوچەرخ لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەیدا بوو، کە بریتیە لە دیاردەی "بە ئیسلامبوونی ڕەوتی چەپ" و چاوپێخشاندنەوە بە ئەدەبیاتی ئیسلام و توێژینەوەکردن لەسەر چەمکەکانی وەکو "ئازادی و دادپەروەری و دیموکراسی"، کە چەمکی مۆدێرنیتەی رۆژئاوایین. لێرەدا ئیسلامی سیاسی خۆی بە بەرپرس زانی بۆ ڕێکخستنەوەی کۆمەڵگە لە بوارەکانی ئازادی کەسی و گشتی، هەرچەند ئەوان گرفتیان هەیە لە یەکسانی مافی ئافرەت و پیاو و هەڵوێستیان ڕوونە بەرامبەر بە ئاین و ئاینزاکان و گرێدانیان بە هاوڵاتیبوون و یەکسانی مافەکان. لە ئەدەبیاتی ئیسلامی سیاسی بە پێی تیۆری "خیلافەت بۆ دەسەڵاتدارێتی" بابەتی دەستاودەستکردنی دەسەڵات نامۆیە. ئیسلامی سیاسی هەڵوێستێکی نەگۆڕی هەیە بەرامبەر بە دەرهاوێشتەکانی مۆدێرنیتە، کە لەسەر بنەمای ئازادی بیر و ئیستیقرا و باوەڕی ڕەها بە عەقڵ و تواناکانی، ئەمەش لەگەڵ ڕێساکانی عەقڵی پیرۆزی ئیسلامگەرایی یەك ناگرێتەوە، کە لە ناو سنووری "میتافیزیك" چوارچێوەکراوە.
بۆ بزاڤی ئیسلامی سیاسی ئاین تەنها ڕووپۆشێکی ئایدیۆلۆژی پۆپۆلیستیە بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و سەپاندنی پرۆژە کۆمەڵگایی و سیاسیەکەی.
ئاین بەکاردەهێنرێ بۆ بەدەستهێنانی مەبەستە نائاینیەکان، ڕوونتر بڵێین ئاین بەکاردەهێنرێ بۆ ئامانجە سیاسیەکان، بۆیە نەیارانی ئیسلانمی سیاسی بە "بازرگانانی ئاین" ناوزەدیان دەکەن.
پرۆژەی کۆمەڵگایی و سیاسی ئیسلامی سیاسی پرۆژەیەکی ماوەبەسەرچووەی نامۆیە بۆ ئەم سەردەمەی ئێستا و پێداویستیەکانی، ڕێگرە لە هەنگاوانی دەوڵەتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو شارستانیەت. لەم ڕوانگەیەوە بزاڤەکانی ئیسلامی سیاسی فاکتەری پاڵنانن بەرەو دواوە و جیهانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو هەڵدێری ڕابووردوو پەلکێش دەکات و ڕێگر دەبێت لەوەی ئەم جیهانە ڕوو لە ئایندە بکات و شان بە شانی شارستانیەتی مرۆییەکان هەڵکات.
ئەم بزاڤانە ڕوو لە بەکارهێنانی توندوتیژی دەکەن بە هەموو شێوازە سیمبۆلیکی و مەعنەوی و ماددیەکانیەوە. توندوتیژیەك، کە دەبێتە مایەی لەباربردنی ئاسایش و درووستبوونی ناسەقامگیری لەسەر ئاستە جیاجیاکان. ئەم توندوتیژیە لە قۆناغی ئێستادا بووە بە توندوتیژیەکی دڕندانە و نهیلیستی، کە زیانی گەورەی بە تەبایی و پێکەوەژیانی ئاشتیانەی کۆمەڵگە جیاجیاکان گەیاندووە.
ئێمە لێرەدا بە پێویستی دەزانین کاری جدی بکرێت لە بواری نوێکردنەوەی هزری ئاینی و پێداچوونەوە بکرێت بۆ دۆخی ئەو دامەزراوانەی کە تایبەتمەندن بە کاروباری ئاینی و چاکسازی میتۆدەکانی پەروەردە و خوێندن. پێویستە ڕووبەڕووی بە ئایدیۆلۆژیاکردنی وتاری ئاینی ببینەوە، کە دەخرێنە گەڕ بۆ ململانی سیاسی و حزبی.
لە هەر شوێنی ئیسلامی سیاسی ئەزموونی دەسەڵاتی هەبووە، گرفتی ئابوری و کۆمەڵایەتی لەگەڵ خۆی هێناوە و دۆخی بژێوی قورسترکردووە و هەژاری و نەخوێندەواری و بێکاری زیاتر بڵاوکردۆتەوە و ژێرخانی ئەو شوێنە بنکۆڵ بووە و بە هۆکاری سەپاندنی شەریعەت بە سەر کۆمەڵگەیەکی فرە ئاین و فرە نەتەوە جەنگی ناوخۆی هەڵگیرساندووە و ئازادیەەکانی سنووردارکردووە و وڵاتەکانی بەرەو هەڵدێر بردووە.
ئێمە پێمان وایە پرسی دادپەروەری و ئازادی و دیموکراسی وەکو پرسێکی گرینگ دەمێنێتەوە، قۆرخکردنی ئەم پرسە دەبێتە مایە سستی کۆمەڵگە و دواکەوتن لە ڕێڕەوی شارستانیەت.
کۆمەڵناس و فەیلەسووفی پراگماتیستی ئەمریکی جۆن دیوی (١٨٥٩- ١٩٥٢) وای دەبینێ، کە لە کۆمەڵگه‌یەکی مۆدێرن پەرەپێدان و مانەوەی پەروەردە و ڕاهێنانی دیموکراسییانە پێویستی بە پەروەردەکردنی مرۆڤی هۆشیار، شارەزا، خۆڕاگر و پێشکەوتوو هەیە، کە زۆر ئازادانە بیر بکاتەوە.
تاوەکو مرۆڤ هێز و توانای بیری ڕەخنەگرانەی نەبێت و دەستی بە ڕەفتار و خدەی مرۆڤانە ڕانەگات، پەروەردە و ڕاهێنانی ئازاد و داهێنەر دەستەبەر نابێت و دادپەروەری و ئازادی و دیمۆکراسی لەناو کۆمەڵگەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێ بنەما دەمێنێتەوە.
