سەردەمی بان لۆزان

بەدر ئیسماعیل شێرۆکی/  لە ٢٤ی تەموزی ساڵی ١٩٢٣ لە کەشێکی فێنکی شاری جوانی لۆزانی سوئیس، لە لایەن هاوپەیمانییەکی پێکهاتوو لە بەریتانیا، فرەنسا، ژاپۆن، یۆنان، رۆمانیا، سڕبیا، کرۆواتیا، سلۆوانیا و تورکیا، هاوکات لەگەڵ پێداچوونەوە بە پەیماننامەی سیڤەری ساڵی ١٩٢٠، تاوتوێی کەیسێکی مەترسیداری ژئۆسیاسی و مرۆڤی و مۆڕالیی زۆر گەرم و سوتێنەر کرا و بنیاتی پەیماننامەیەک رۆنرا، کە لە بنەڕەتەوە دیاریکردنی سنورێک بۆ تورکیای نوێ و دابەشکردنی میراتی عوسمانی بوو، لێ ئەو پەیمانە رێک ئەوە سەت ساڵە، نەهەر ژینگەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و سوپایی، چوار وڵاتی ئیران، عێراق، تورکیە و سوریا، بەڵکوو لە بەستێنێکی ژیۆپۆلیتیکی و ئابوری و ئاسایشی و مرۆڤیی  بەیەکدالکاودا، هەموو ناوچە و وڵاتانی دیکەی دەوروبەری ئەو چوار دەوڵەتەی، لە زۆنگی زۆر کێشەی لەبننەهاتوو و بێ چارەسەری ئاسایشی و سوپایی و مرۆڤی نقوم کردووە.

پێشتر لەوە پەیمانی سیڤەر دوای شەڕی یەکەمی جیهانی و لەبەریەک هەڵوەشانەوەی سەرزەویەکانی ژێر قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆری عوسمانی، بەشێوەیەک هاتبووه‌ داڕشتن، کە لە گونجاندن و دیاریکردنی بەڵێنەکان، بەرابەر بەمافی چارەی خۆنووسینی گەلانی ژێر چەپۆکی ئێمپراتۆریی عوسمانی، لەوانەش گەلی کورد و سەرزەویەکانی کوردستان،  سیمای پەڵەپەڵ و  دەستاچەیی و هەڵنەسەنگاندن و نەهاتنەوەسەرخۆی هۆشی بەرژەوەندیخوازیی هەردوو سەرکەوتووی جەنگ لەو ناوچەیە، واتە بریتانییەکان و فرانسەویەکانی بەرونی پێوە دیار بوو، بۆیە لە پەیمانی لۆزاندا، ئەوەندەی هاوبەندی و ریزبەندییەکی نوێی هێز لەناوچەکە و پارێزگاری لە بەرژەوەندی ستراتیژی سەرکەوتوانی جەنگ لە پێشینەی ئامانجەکان بووە، ئەوەندە گرنگی بە مافی چارەی خۆنوسین و دەوڵەتێک بۆ کورد لە ئارادا نەبووە، وەک ئەوەی لە پەیماننامەی سێڤەر ئاماژەی پێدرابوو.

ژیان لە ژێر قورسایی کۆتوبەندی ستەمکارانەی دامەزراوە چەوسێنەرەکانی دوای پەیماننامەی لۆزان، گەرچی پڕ لە داپلوسین و جینوساید و زیندان و تواندنەوەی زمانی و جوگرافی و فەرهەنگی و تەنانەت جینۆمی و هاوسانکردنی رەگەزی و خوێنیشی بەدواوە بووە و بۆ کورد لە هەرچوار پارچەکەدا، دۆزەخێکی بەتەواو مانا بووە، لێ  هەر ئەو پەیمانە بۆ گەڵانی سەرکەوتوو، وەدەستهێنانی خاک و جوگرافیای کوردانیش، نوقلانانەی بەختەوەری و شاباش و ژیانێکی خۆشگوزەران و هێمنی بۆ رەنگ رێژ نەکردووە. ئەوەیان بە کارەسات بێت، یان نزا و تێکۆشانی هەمەچەشنی کورد، بنیاتی دوڵەتداری لەو چوار وڵاتەی، بە بەردەوامی خستۆتە سەر هێڵێکی ئاگرین، ئەوەش یەکێک لەو هۆکارانە بووە، کە دەوڵەت وەکوو سیستەم، بەشێوەیەکی رەها هەرگیز نەیتوانیبێت شوێنپێی خۆی لە سەرزەمینێک قایم بکات، کە  پڕ لە ئاسایشی کۆمەڵایەتی و سوپایی و ئابوری  و خۆشگوزەرانی بێت. 

تورکەکان و ئەو سێدەوڵەتەی دیکەش، کە بەپێی بەرکەوتەی دابەشکارییەکانی سایکس بیکۆ، بەشێک لە سەرزەویەکانی کوردستانیان پێ بڕا بوو،  دەوڵەتی رەگەزی سەردەستیان لەسەر جوگرافیایەکی داگیرکراو و ناهەمواری ئەتنیکی و مرۆڤی بنیات نا، کە هیچ یەک لە زەمینە و هەلومەرجە سیاسی و جڤاکییەکانی بۆ پێکەوەنانی گەلێکی یەکگرتوو و هاوچارەنووس، ئەوەی بنگەی سەرەتایی پێکهێنانی دەوڵەت نەتەوەیە، لەبار و گونجاو و ئاسایی نەبوو. لەو روانگەوە عێراقی دوای لۆزان، ئەوە سەت ساڵی رەبەقە لە شەڕ و چارەڕەشی و نەبوونی ئاسایش و ناسەقامگیریی جڤاکی و دەسەڵاتداریدا دەژی و دوای گۆڕاندن و دەستبەدەستبوونی خوێناوی دەیان دیکتاتۆر و حوکمڕان، هێشتا نەیتوانیوە، سیستەم و بەڕێوەبەرایەتییەکی مەدەنی بنیات بنێ و سەرەتاییترین مافی ژیانەکی هاوڵاتی، بۆ دانیشتوانی ئەو وڵاتە، کە بریتانییەکان ناوی عێراقیان بۆ هەڵبژارد، دابین بکات.

لەسەر باکوریترین جوگرافیای خاکی کوردان، دەوڵەتی تورکیا بەهۆی پرسی کوردەوە و دەرهاوێشتە زیانبارەکانی لۆزان، بێجگە لە بەهایەکی قورسی ئابوری و مرۆیی و کوڵتووری و ئەتنیکی و جوگرافی، ئەوە سەت ساڵە بەدەست کێشەگەلی قوڵ و بێ چارەسەری ئاسایشی و کوڵتووری و نایەکسانی و یەکنەگریی مرۆڤی و کۆمەڵایەتییەوە، لە سەر زیادتر لە نیوەی سەرزەویەکانی ژێر قەڵەمڕەویدا دەناڵێنێ و ئەوە دەیان ساڵە، زۆرێک لە مەزنترین و ستراتیژیترین ئامانجە سیاسی و نەتەوەییەکانی، کە یەکێک لەوانەش بوونە ئەندامی یەکێتی ئەوروپایە، هەر بەهۆی ئەو پرسە مێژووییەوە بە هەڵواسراوی ماوەتەوە.

لەرۆژئاوای جوگرفیای کوردان، بورکانی پرسەکە وڵاتی سوریای تالێواری پارچەبوون و لێکترازان و داگیرکران بردووە. هەروەتۆ لە رۆژهەڵاتیش مەزنترین و قوڵترین دەردەسەری دەوڵەت، ئەو چاڵە ئاسایشی و هێڵە دابڕە سیاسی و جڤاکی و مافخوازیەیە، کە بەدرێژایی سەدەی رابردوو، زیادترین تێچوو و ئیمکاناتی جەنگی و سوپایی و ئاسایشی ئەو وڵاتەی  بۆ تەرخان کراوە.

لۆزان کوردی لە دەوڵەت و مافی چارەیخۆنووسین و گشت دەستکەوتە مرۆڤییەکانی دیکە و ژیانێکی هاوئاست و هاوسان، لەتەک گەڵانی ئازادی دیکە بێبەشکرد و ملی خستە ژێر نیری دیلی و ژێردەستییەکی درێژماوەی نالەباردا، بەڵام لە تێڕوانین و بیرازکردنی راستییەکانەوە، مێژوو پێمان دەڵێ، ئەو دەستبەسەرداگرتنەی خاکی کوردان بۆ گەل و نەتەوە و هاوڵاتیانی دانیشتووی ناوچوارچێوەی ئەو چوار دەوڵەتە، ئەوەندەش بێ تێچوو و دەردەسەری و ئاستەنگ نەبووە. بەوپێیە گومان ناکرێ لە ئایەندەشدا، بەهۆی کرانەوەی کۆمەڵگاکان و فراوانبوون و کۆنترۆڵ نەکران و سنور نەناسیی تەکنۆلۆژیای گەیاندن و نەمانی توانای شاردنەوەی سەرکوتکاری لە ئەنجامی بەتەنگەوەهاتنی جیهان لە بارەی بابەتی ئازادی و داپلوسینی نەتەوەیی،  بتوانن بەسەر قەیرانە فرەجۆرەکانی ناوتخوبی داگیرکراو سەرکەوتنی زیادتر لە ڕابردوو وەدەست بهێنن.

بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە، دوای سەت ساڵ پێناچێت هێشتا کورد، لە قوڵایی ئەو دانپێدانان و هاوڕاییە هەرێمی و جیهانییە گەیشتبێت، کە رێسا و بڕیارەکانی پەیماننامەی لۆزان، لە یاسای نێودەوڵەتی کردۆتە راستییەکی چەسپاو و بەشێک لە سەروەری نەگۆڕی چوار دەوڵەت نەتەوەی سەردەست، کە کوردیان بەسەردابەشکراوە. چونکە هێشتاش بە جۆش و خرۆش و کەلەجانێکی شۆڕشگێڕانەوە هۆتاف دەچڕین و مێژووی سەرکەوتنەکانی داگیرکەران لەبەر دەخوێنینەوە، بەبێ ئەوەی گیان و ناواخنی دیدگە و یاسا و میتۆدی بەرەنگاری بۆ دەستەبەری ئازادی نەتەوەیی، لە جهانی گۆڕاوی بان لۆزان و سەردەمی گلۆبالیزەیشەن و نزیک بوونەوە لە قۆناغی پۆست دەوڵەت و ناسیونالیزمی ئەتنیکیمان بە تەواوی ناسیبێت.