ده‌وڵه‌ت عراق له‌شوون (89)ساڵ
بیگومان وه‌گووره‌ى ئى جووره رویداگیگ تاریخى و له‌شوون (89) ساڵ ، هه‌ق خوه‌یه ئه‌گه‌ر بایگ و بگه‌ردیمنه شوون جواو (2) پرسیارا ، یه‌كمیان ئه‌وه‌سه ك چوین ئه‌و كه‌سایه‌تیه كریا پاشاى عراق و دویه‌میش چوین ئى جووره ده‌وڵه‌تیگ جویر عراق ئه‌راى دروسكریا ك زویتر له‌بان نه‌خشه‌ى سیاسى جه‌هان، وڵات و هه‌رێم و ناوچه‌یگ وه‌ناو (عراق)ه‌وه نه‌وى؟
ئه‌را جواو هه‌ر یه‌ك له‌و دو پرسیاره ك له‌ده‌یشته‌وه ساده‌سه‌و له‌ناوه‌ڕوكه‌وه سه‌خت بایه‌سه بویشیم:
یه‌كم : جاریگ وه‌رجه گشت چشتیگ هه‌ڵوژانن ئه‌و كه‌سایه‌تیه ك ناوى (فه‌یسه‌ڵ كوڕ حسێن)ه ، له‌شوون ئه‌وه هات ، ك بنه‌ماڵه‌گه‌یان له‌ناونى ساڵه‌یل جه‌نگ یه‌كم جه‌هانى (1914 – 1918ز) وه‌ئاشكرا پشتگیرى له‌ده‌وڵه‌ته‌یل هاوپه‌یمان كردن له‌دژ ده‌وڵه‌ته‌یل تر ، ئه‌ویش دویاى ئه‌وه‌ك ده‌وڵه‌ته‌یل گه‌وراهیز جه‌هان و له‌وه‌ر خاتر مقه‌یه‌تیكردن به‌رژه‌وه‌ندیه‌یل تایبه‌تیان له دو به‌ره(جه‌بهه) دوشمنایه‌تى یه‌كترى كردن:
1- ده‌وڵه‌ت ناوه‌ند : ك پیكهاتوین له (ده‌وڵه‌ت ئه‌ڵمانیا ، ئمپراتۆریه‌ت نه‌مسا ، مه‌جه‌ر ، ئمپراتۆریه‌ت عوسمانى) .
2- ده‌وڵه‌ته‌یل هاوپه‌یمان : ك پیكهاتوین له‌ده‌وڵه‌ته‌یل (بریتانیا ، فره‌نسا ، روسیاى قه‌یسه‌ر ، وڵاته‌یل یه‌كگرتگ ئه‌مریكا ، بوڵگاریا ، ، ئیتالیا ، یۆنان).
له‌ى ناونییشه بنه‌ماڵه‌ى (شه‌ریف حسێن) ك تاریخیان ئاشكراسه‌و ئه‌را زیاتر له‌ماوه‌ى سه‌د ساڵ دوشمنایه‌تى ده‌وڵه‌ت عوسمانى كردیان و ئه‌وان وه‌داگیركه‌ر زانستیان له‌بان جه‌هان ئسلامیه‌وه ، ده‌س وه‌پیكردن ئه‌و جه‌نگه نیشاندان وه‌ل به‌رپابوین و ده‌ركه‌فتن به‌ره(جه‌بهه)یل جه‌نگاو ئه‌وه بوى چینه پاڵ به‌ره‌ى دوشمنه‌گه‌یان ك به‌ره‌ى ده‌وڵه‌ته‌یل هاوپه‌یمان بوى. بیگومان ئه‌و كاریشه له‌ڕى ده‌وڵه‌ت بریتانیاو ، وه‌سه‌به‌ب (سێر هنرى مه‌كماهۆن)ئه‌نجام دریا ك له‌ساڵه‌یل جه‌نگ نوێنه‌ر باڵاى حكوومه‌ت بریتانیا بوى له‌وڵات مسر . ئه‌را ئى مه‌به‌سیشه چه‌نه‌ها نامه له‌ناونى (حسێن كوڕٍ عه‌لى ) شه‌ریف مه‌ككه‌و (سێر هنرى) ره‌سیه یه‌كترى . یه‌كه‌مین نامه‌یش له‌لایه‌ن حسێن كوڕ عه‌لى و له‌ڕووژ 14ى حوزه‌یران 1915ى زایینى نویسریا . له‌و نامه‌یشه شه‌ریف مه‌ككه ئه‌وه هاورده گووش نوێنه‌ر باڵاى حكوومه‌ت بریتانیا له‌وڵات مسر ، ك ئه‌گه‌ر ئه‌وان به‌ره یا جه‌بهه‌یگ جه‌نگ له‌دژ ده‌وڵه‌ت عوسمانى واز بكه‌ن ، ئه‌وه ئه‌وان وه‌ك حكوومه‌ت بریتانیاو ده‌وڵه‌ت هاوپه‌یمان چه ئه‌ڕیان كه‌ن؟
له‌جواو ئه‌و نامه (سێر هنرى مه‌كماهۆن) ئه‌وه هاورده گووش شه‌ریف مه‌ككه ، ك ئه‌گه‌ر ئه‌وان ئه‌و كاره بكه‌ن ، ئه‌وه حكوومه‌ت بریتانیا قه‌وڵ ده‌یگ له‌و به‌ش خوه‌یه ك كه‌فیگه ده‌سى له‌شوون جه‌نگ ده‌وڵه‌تیگ عه‌ره‌بى ئه‌را ئه‌وان دروس بكا.
له‌شوون ئه‌و (2) نامه ، چه‌نه‌ها نامه‌ى تر له‌وه‌ر خاتر هویرده‌كارى ئه‌و قه‌وڵه‌یله ئاڵشت وئوڵشت كریا . ئمجا له‌ده‌ره‌ئه‌نجام ئه‌ه‌یش (شه‌ریف مه‌ككه) له حوزه‌یران 1916ى زایینى بانگه‌واز به‌ره یا جه‌بهه‌یگ كرد وه‌ناو (شووڕش گه‌وراى عه‌ره‌بى) له‌دژ ده‌وڵه‌ت عوسمانى. وه‌سه‌به‌ب ئه‌و رویداگیشه ئه‌و شووڕشه تویه‌نست تا دویا ڕووژه‌یل جه‌نگ یه‌كم جه‌هانى گشت ناوچه‌یل نیمه دویرگه یا جه‌زیره‌ى عه‌ره‌بى و چه‌ن ناوچه‌یگ له‌وڵات شام بخه‌یگه ژیر ده‌سڵات خوه‌ى. له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش وه‌ختى كووتایى وه جه‌نگ جه‌هانى یه‌كم هات و سه‌ران جه‌نگ له (كۆنگره‌ى ئاشتى پاریس)له (شووبات 1919ز) جه‌مه‌و بوین ، فه‌یسه‌ڵ كوڕ حجاز وه‌ك نوێنه‌ر عه‌ره‌به‌یل حجاز وه قسه‌یگ به‌شدارى كرد ، ك وه ده‌نگیگ به‌رز و پڕ جورئه‌ته‌وه له‌ڕاپۆرتیگ رویكرده به‌شداربویه‌یل كۆنگره‌گه‌و وت: (باوگ من رابه‌ریگ سه‌ركه‌فتگ عه‌ره‌بى و سه‌رۆك گه‌وراترین بنه‌ماڵه‌ى عه‌ره‌بى و شه‌ریف مه‌ككه ك پایه‌ى تایبه‌تیگ دیریگ له‌ناو عه‌ره‌به‌یل ) و باوه‌ڕ ته‌واویگ وه سه‌ركه‌فتن دیریگ ، وه‌لى وه‌و مه‌رجه هویچ وه‌ختى وه‌سه‌به‌ب هویچ چشتیگه‌وه ئه‌را كاركردن یه‌كگرتن سیاسى گشتى عه‌ره‌بى ریگرى دروس نه‌وگ، یا له‌ڕى دابه‌شكردن ناوچه‌گه ك وه‌ك ده‌سكه‌فت جه‌نگ له‌ناونى ده‌وڵه‌ته‌یل گه‌وراهیز ڕیگه وه‌پى گیریه‌یگ . وه‌ل ئه‌وه‌یشا خه‌مه هویردان ك یه‌كێتى عه‌ره‌ب له‌ئاسیا له‌ى ساڵه‌یل دویاخره فره ئاسان بویه، چوینكه پیشكه‌فتن خه‌ت ئاسن و ته‌لگراف و خه‌ت ئاسمانى ئى ئاسانیه دروس كردگه.
یه‌یش له‌وه‌ختى له گوزه‌یشت و سه‌رده‌م ئه‌وساى كویه‌ن مه‌ردمه‌گه‌ى وه‌ل فراوانى ناوچه‌گه‌یا وه‌سه‌به‌ب نه‌وین ئه‌وانه‌وه دى ئه‌وه بوى ك ریگربوین له‌وه‌رده‌م جیوازكردن هسیگ یه‌كگرتگ و جیوازكردن ئه‌و هسه ، منیش له‌لایه‌ن باوگم و گشت عه‌ره‌به‌یل ئاسیاوه ئه‌را ئۆرپا هاتمه تا بویشمه پیان: ئه‌ى گه‌وراهیزه‌یل ئى كۆنگره ، ئیوه له‌ڕوى جیاوازى و له‌یه‌ك نه‌ڕه‌سینه‌وه ته‌ماشامان مه‌كه‌ن ، چوینكه ئیمه چه‌وه‌ڕییم وه‌ك مه‌ردمانیگ وه‌تواناو هه‌میشه تیه‌نگ ئه‌را زوان داڵگى و تیه‌نگ ئه‌را ئازادى ته‌ماشامان بكریه‌یگ، نه‌ك حكوومه‌تیگ ناشایسته.
دویه‌میش : دروسكردن ده‌وڵه‌تیگ وه‌ناو عراق ك تاساڵ 1920 وجوود نه‌یاشت . یه‌یش راسى بوى ، چوینكه وه‌رجه ئه‌و ماوه عراق پیكهاتویگ له سێ ولایه‌ت عوسمانى (موسڵ ، به‌غدا ، به‌سره) ، دیاره ئه‌وه‌یش پیشینه‌ى تاریخییگ داشت تا ئه‌وه بوى ده‌وڵه‌ت دویاتر ك ناو عراق له‌لى نریا بكریه‌یگه (3) ولایه‌ت . جاریگ تا سه‌ده‌ى هه‌ڤده‌ى زایینى عراق پیكهاتویگ له چوار ولایه‌ت (موسڵ ، شاره‌زوور ، به‌غدا ، به‌سره) ، له‌ى مه‌یدانیشه ولایه‌ت به‌غدا له (18) سه‌نجه‌ق و ولایه‌ت موسڵ له (6) سه‌نجه‌ق و ولایه‌ت شاره‌زوور له(21)سه‌نجه‌ق پیكهاتویگ ، وه‌لى ولایه‌ت به‌سره سه‌نجه‌ق نه‌یاشت. له‌سه‌ده‌ى (19)یش ده‌وڵه‌ت عوسمانى سیاسه‌ت خوه‌ى ئاڵشت كرد، ئه‌وه بوى له‌ساڵ (1864ز)عراق كه‌مه‌و كریا ئه‌را سێ ولایه‌ت (به‌غدا ، موسڵ ، به‌سره). مه‌ڵوه‌ن ولایه‌ته‌یل به‌غدا شار (به‌غدا)و به‌سره شار(به‌سره)و موسڵ شار (كه‌ركووك) بوى.
له‌یرا نیه‌وگ ئه‌وه‌یش له‌هویره‌و بووه‌یم ، ك تاساڵ (1925ز) ولایه‌ت موسڵ سه‌ر وه‌ده‌وڵه‌ت عراق و له‌مه‌رز ده‌سڵات (فه‌یسه‌ڵ كوڕ حسێن) نه‌وى ، به‌ڵكوو ئه‌و ولایه‌ته ك تاساڵ (1879ز) شار (موسڵ) مه‌ڵوه‌نى بوى زویتر سه‌نجق نه‌یاشت ، وه‌لى دویاخر (كه‌ركووك و سلێمانى) ئه‌ڕاى كریانه سه‌نجق. دیاره وه‌رجه ئه‌و ساڵه ، وه‌و مه‌عنا ك له‌ناونى ساڵه‌یل (1864 – 1879ز) شار كه‌ركووك مه‌ڵوه‌ن ولایه‌ت (موسڵ) بوى.
سه‌نجه‌قه‌یل ولایه‌ت (شاره‌زوور) ئه‌یانه بوین :(كه‌ركووك ، هه‌ولێر ، هه‌ریر ، كۆیه ، شه‌مامه‌ك ، مه‌خموور ، ئه‌بو ڕومان ، ئه‌وشتى ، باف ، برند ، بلقاس ، بێل ، شه‌هربازاڕ ، شاره‌زوور ، عه‌جوور قه‌ڵا ، غازى كشان ، مركاوه ، مهران ، هه‌زارمێرد ، رودین ، شه‌میران ، قه‌ره‌داغ ، قزڵجه ، بیه ، ئه‌نجیران ، زنكه) . ئمجا له‌شوون جه‌نگ جه‌هانى یه‌كه‌میش ناوچه‌ى سلێمانى بویه مه‌ڵوه‌ن شووڕش و ده‌سڵات حكوومه‌ت كوردستان باشوور وه سه‌رۆكایه‌تى (شێخ مه‌جموود نه‌مر). ئه‌ویش له‌ناونى ساڵه‌یل (1918 – 1919ز) له‌لایگ و له(1922 – 1924ز) له‌لایگ تره‌وه.
هه‌رچى ناوچه‌یل (كه‌ركووك ، هه‌ولێر ، موسڵ)یش بوى له‌ژیر قه‌ڵه‌مڕه‌وى بریتانیه‌یل مه‌نده‌وه‌و كه‌فته ژیر ده‌سڵات بریتانیه‌یل ، تا ئه‌و وه‌خته ك وه‌سه‌به‌ب (كۆنگره‌ى لۆزان)ه‌وه له تاریخ (24 ته‌ممووز 1923 ز) وه‌ته‌واوى ده‌سڵاتداریه‌تى كوومار توركیا له‌لایگ و حكوومه‌ت فره‌نسا له‌لى سه‌نریاوه‌و خریا بان ده‌وڵه‌ت عراق و ده‌سڵاته‌گه‌ى (فه‌یسه‌ڵ كوڕ حسێن). وه‌یه‌یش ده‌وڵه‌ت عراق له (سێ) ولایه‌ت عوسمانى (به‌غدا ، به‌سره ، موسڵ) دامه‌زریا.
ئمجا له‌و وه‌ختیشه‌وه تا ڕووژ ئمڕوو كورد له‌ئى به‌ش عراقه له‌ناونى ده‌سه‌وه‌ركردن هه‌قه‌یلى و زه‌فتكردنى له‌لایه‌ن ده‌سڵاتداره‌یل عراقه‌وه وازى وه‌پى كریه‌یگ ك ئه‌ویش چاره‌نویس ملله‌تیگه‌و هه‌ق ژیان سه‌روه‌خوه‌یى دیریگ. وه‌لى ته‌نیا ئه‌وه نه‌وگ ك ئه‌را ماوه‌ى (18) ساڵه به‌شیگ ئى هه‌رێمه له‌پاریزگایه‌یل (دهۆك ، هه‌ولێر ، سلێمانى) سه‌ر وه‌حكوومه‌ت هه‌رێم كوردستانه‌و ئه‌را ماوه‌ى په‌نج ساڵه خاوه‌ن سه‌رۆك هه‌رێم خوه‌یه‌و تا ئییسه‌یش (شه‌ش) كابینه دامه‌زرانگه . وه‌نا وه‌دریژایى زیاتر له هه‌یشتا ساڵ ، كورد له‌ى هه‌رێمه هه‌زاران قوربانى له‌وه‌رخاتر ده‌سه‌ه‌ركردن هه‌قه‌یل خوه‌ى داگه وه‌بى ئه‌وه‌ك ڕووژیگ له‌ڕووژان له‌ى عراقه پرس وه‌پى كریاویگ، یا ته‌نیا گووش له‌ڕاى و ئه‌ڕاى چوین و پیشنیاره‌یلى گیریاویگ. چوینكه كورد ئه‌و ملله‌ته بویه ك هه‌میشه داگیركه‌ر نه‌تواسگه ئازادى وه‌ربگریگ و هه‌قه‌یلى ئه‌ڕاى بچووگه دویاوه‌و جویر ملله‌تیگ سه‌روه‌خوه‌ى بژیه‌یگ و هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش دوینید چه‌نه‌ها نه‌خشه ئه‌را له‌ناوبردنى دروس كریاگه له‌لایه‌ن رژیمه‌یل دكتاتۆر و زوڵمكه‌ره‌وه ، وه‌لى ئه‌وه‌سه له‌سایه‌ى خودا كورد له‌به‌ش باشوور كوردستان ئه‌وه‌سه خه‌ریك مه‌شقكردن ئازادى و دیموكراسیه‌و له‌ناو هه‌رێمیگ ئازاد ده‌سڵات خوه‌ى وه‌جوانى چه‌سپنیگ و خوه‌شترین وڵات ئاوه‌دانه‌و كردنه ك ساڵه‌هاى ساڵه وڵاته‌گه‌یان وه‌ده‌س داگیركه‌ر و كاولكه‌ره‌وه بویه‌و هویچ خزمه‌تگوزارییگ له‌تى ئه‌نجام نه‌دریاگه‌و هه‌میشه كورد له‌وڵات خوه‌ى دویره‌و خستگه.
