ده‌هانه ... بایه‌سه زینگه‌و بكریه‌ید
سیماى كوردى وه‌پیانه‌و دیار بوى .. ناوچه‌ى ده‌هانه یه‌كیگ بوى له‌و ناوچه‌یل به‌غداییه ك وه دریژى سه‌دان ساڵ مه‌ردم فره‌یگ له كورده‌یل فه‌یلى گرته خوه‌یه‌و وه‌ل ناوچه‌یل قوشه‌ل و هادى بادى و هیتاویین، بیجگه ناوچه‌یل سه‌دریه و باب الشێخ و ئه‌بو سه‌یفێن و قه‌مبه‌ر عه‌لى و چه‌ن گه‌ڕه‌كیگ له شار سه‌در ... و له بان دیوار ئى ماڵه‌یله یادگاریه‌یل فره‌یگ خێزانه‌یلیگ تۆمار كریا ك وه بى تاوان وه‌زوور كووچ وه‌پیان كریا ته‌نیا له‌وه‌ر ئه‌وه نه‌ود ك كوردن.
ده‌هانه هاكاملا ؟ ئه‌را ئى ناوه هه‌ڵگرتیه؟ كى له‌تى ژیایه؟
له ئان گه‌ردشمان وه‌ناو كویچه‌یل ته‌نگ ئى گه‌ڕه‌كه و له‌ناونى دیواره‌یل داڕزیاى و خوریایى و شه‌ناشیله‌یلى ك ته‌حه‌داى زه‌مانه‌كردنه چه‌ومان كه‌فته هاووڵاتى حه‌مید ئه‌زغه‌ر عه‌لى ك وت : من له زه‌مان زویه‌و له‌ى ناوچه ژیه‌م ك شایه‌ت ئه‌را ساڵ 1939 بچووده‌و ، و كارم له‌یرا ده‌لاكى یا حه‌لاقى بوى، وه‌گووره‌ى ئه‌و زانیاریه‌یله ك ڕه‌سیه‌سه پیمان ئى ناوچه ئى ناوه له‌وه‌وه هه‌ڵگرتیه ك ڕوین دان و دووشاو له‌تى فرووشیه‌ید، ئه‌وه بیجگه كارخانه‌یل جنگ ڕه‌نگكردن و تاریخى ئه‌را زه‌مانیگ زوى چووده‌و ك نیه‌تویه‌نم دیاریى بكه‌م.
ئى ناوچه فره قه‌ره‌باڵغه ك ڕى كردن له‌تى فره سه‌خته وه‌لى له‌وه‌ر گه‌نه‌وبوین بارووه‌زع ئاسایشى و ئاڵشت بوین حاڵ و گوزران مه‌ردمه‌گه‌ى فره‌كه‌س له‌لیان بار كردن و هیشتنه‌ى جى، چوینكه ئه‌و مه‌ینه‌تیه‌یله ك تویش مه‌ردمه‌گه‌ى هاتیه له كیشا نیه.
له‌باوه‌ت سنوور یا حدود ئى ناوچه خاڵوو(حه‌مید) ك یه‌كیگه له نیشته‌جایه‌یل ئى ناوچه ئویشى: له مزگفت یا جامیه‌ى مه‌سڵووبه‌و ده‌س كه‌یده پى تا ڕه‌سیده بازاڕ (سووگ غه‌زل) ك وه‌ناو بازاڕ ده‌هانه‌وه ڕه‌ى بوود و له هه‌مان وه‌خت ڕیگ هه‌س ڕه‌سنیده‌ى شۆرجه، له باوه‌ت مه‌ردمه‌گه‌یشى ئویشى هه‌م كورد و هه‌م عه‌ره‌ب له‌ى ناوچه وه دریژى سه‌دان ساڵه وه‌یه‌كه‌و ژیه‌ن وه‌بى جیاوازى و فه‌رق و سنه‌ت كردن و تایفه‌گه‌رى، وه‌لى كێشه‌یل فره‌یگ هه‌س هیشت ئى ناوچه وه‌ره‌ودویا بچوود وه تایبه‌تى له لایه‌ن خزمه‌تگوزارى جوور خه‌راوى ئاو ئاوه‌ڕۆ یا مه‌جارى؛ وه‌لى له‌بان ئه‌وه‌یشه ناوچه‌گه فره پاك و پرچ بوى چوینكه ئه‌و مه‌ردمه ك له‌تى ژیان هه‌میشه پاك و ته‌میسى كردیان، وه‌لى دویاى ئه‌وه‌گ ئه‌یانه ده‌رچوین ناوچه‌گه پشتگووش خریا و كه‌س بایه‌خ وه‌پى نیه‌ید...
قاره‌مانه‌یل فریه‌یگ له‌ى ناوچه سه‌رهه‌ڵدان ك ڕوى وه‌ڕوى ڕژیمه‌یل دیكتاتۆرى و فاشى وسیان و ئه‌وسا له ناو یه‌گیگ له حوسه‌ینیه‌گان ده‌هانه یه‌كه‌وگردیان ك ناوى حوسه‌ینیه‌ى (سید عبدالكریم الحیدرى)ه ك تا ئیسه‌یش مه‌نیه‌سه‌ى ... له وه‌خت گرژى و قه‌یران تایفى و سیاسى دویاى ڕمیان ڕژیمیش ئى ناوچه خوه‌ى گرد و كه‌س له تى وه‌زوور ده‌رنه‌چوى و كووچ نه‌كرد...
له باوه‌ت پیشه‌و كار له‌ى ناوچه خاڵوو حه‌مید ئویشى شماره‌ى فره‌یگ پیشه‌و كار له‌یرا بوى وه‌لى زوورمیان نه‌مه‌نه‌ى وه‌ل مردن خاوه‌نه‌گانیان، جوور فرووشتن ڕوین دان و دووشاو و دروسكردن شیرینى ك یه‌كیگ بوى له تایبه‌تمه‌ندیه‌گان بنه‌ماڵه‌ى (حاجى ئه‌مین مرایاتى) ، ئه‌وه بیجگه جنگ دروس كردن و خه‌یاتى.
له‌لاى خوه‌یه‌و هاووڵاتى باقر حه‌یده‌رى له‌ى باوه‌ته زیاتر وت :ناوچه‌ى ده‌هانه ناوچه‌یگ دێرین و قه‌دیمیه ك تاریخى ئه‌را سه‌رده‌م عه‌باسیه‌یل چووده‌و و ئى ناوه وه‌بوونه‌ى بفرووشه‌یل ڕوین دانه‌و نریا قه‌یه‌و ، و هه‌ر له‌وسایشه‌وه هووزه‌یل كورد و عه‌ره‌ب وه‌یه‌كه‌وه له‌تى ژیانه.
زیاتریش ئویشى ك ناوچه‌ى ده‌هانه هه‌رچه‌نى ك تویش ئه‌و هه‌مكه گیروگرفت خزمه‌تگوزاریه هاتیه وه‌لى بنه‌ماڵه‌یل ده‌هانه پاداكوتانه‌سه بان كه‌له‌پوور و فۆلكلۆر خوه‌یان ك هه‌میشه له هویره‌و نیه‌وریه‌ید وه‌تایبه‌تى ك پاڵه‌وانه‌یلیگ له‌تى ژیان ناوبانگى ده‌ركردن له‌وه‌ر وه‌رگرى كردن له داگیركه‌ره‌یل به‌ریتانى و ڕژیمه‌یل كۆنه‌په‌رست و له‌و قاره‌مانه‌یلیشه (جعفر ابو تمن و زید كبه) و ئه‌وه بیجگه ئه‌وانه‌گ له ڕوى ڕژیم وه‌رین وسیان له‌وه‌ختیگ كه‌س نه‌ویرستیاد ئى كاره بكه‌ید جوور (جعفر الحیدرى) ك جانشین خاسیگ (سید عبدالكریم الحیدرى) بوى ك زوى تر ڕوى وه‌ڕوى داگیركه‌ریل وسیا ... داوا له حكوومه‌ت لایه‌نیل په‌یوه‌نداریش كرد ك لایگ بكه‌نه ناوچه‌یل كۆنه‌ى به‌غدادى ك هه‌وڵ ده‌ن كه‌له‌پوور خوه‌یان دوباره زینگه‌و بكه‌ن ك خه‌ریكه له‌ناو بچوود.
