به‌غدای پايته‌خت عراق فيدراڵ
له‌ڕوی جوگرافيه‌وه . شار به‌غدا له ده‌يه‌ی يه‌كم سه‌ده‌ی (١٨)ی زايينی (ئه‌بو جه‌عفه‌ر مه‌نسوور) وه‌شيوه‌يگ بازنه‌يی وه ده‌ور ئاو دجله‌يا نه‌خشه‌سازی ئه‌رای كيشاگه‌و دروسی كردگه .
به‌غدا له‌سه‌رده‌م كويه‌ن پايته‌خت عوسمانيه‌يل بويه‌و پايه‌ی به‌رزيگ داشتگه له‌و وه‌خته ، له‌وه‌ر ئه‌وه‌ك وه‌موهمترين مه‌ركه‌ز زانست و زانياری شمارياگه ، ئه‌را ماوه‌ی چه‌ن سه‌ده‌يگيش شوون خوه‌ندن و ره‌سين زانايه‌يل ئه‌و سه‌رده‌مه‌بويه . به‌غدا گه‌وراترين شار عراقه‌و له‌شوون قاهيره دويه‌مين پايته‌خت وڵاته‌يل عه‌ره‌به .
شار به‌غدا يه‌كيگه له‌و شاره‌يله ك له‌تاريخ ده‌وڵه‌ت عه‌باسی پانايی وه‌رفراوانيگ داشتگه‌و به‌سياسه تاريخ ئه‌وانه‌وه ، له‌وه‌ر ئه‌وه‌ك دويه‌مين خه‌ليفه‌ی عه‌باسيه‌يل ك ئه‌بو جه‌عفه‌ر مه‌نسوور بوی له‌ساڵ (٧٦٢) زايينی به‌غدا وه‌پايته‌خت خوه‌ی هه‌ڵوژان دويای ئه‌وه‌ك لهبان نه‌ياره‌يلی سه‌ركه‌فت له عه‌باسی و عه‌له‌ويه‌يل . شار به‌غدا له‌و سه‌رده‌مه له‌ڕوی بيناسازيه‌وه چشت جياواز و تازه‌يگ بوی له‌چه‌و شاره‌يل تر عه‌ره‌بی . له‌سه‌رده‌م (هاروون ره‌شيد) ئی شاره تا هاتياگ مه‌ردمه‌گه‌ی زياتر بوياگ و فراوانتره‌و بوی .
له‌شوون مردن هاروون ره‌شيد له‌ساڵ (١٩٣ك – ٨٠٩ز) ئه‌مين كوڕ هاروون ره‌شيد وه خه‌ليفه هه‌ڵوژريا ، ئمجا له‌سه‌رده‌م ئه‌مين جه‌نگ و مرافه‌ی فره‌يگ كه‌فته شار به‌غداوه تا وه‌كوشتن خوه‌ی كووتايی وه‌پی هات ، له‌شوون ئه‌ويش مه‌ئموون برای كريا خه‌ليفه‌ی به‌غدا له‌ساڵ (٨١٤)ی زايينی . له‌شوون مردن هاروون ره‌شيد وه دوساڵ ناووكی كه‌فيگه ناونی ئه‌مين و مه‌ئموونه‌وه ، وه‌ی جووره ده‌سڵاتيگ سه‌ربازی له‌تی په‌يا بوی ، ئمجا له‌سه‌رده‌م مه‌ئموون به‌غدا ئه‌را يه‌كه‌مين جار ماوه‌ی ١٤ مانگ ئابڵوقه‌ی ئابووری له‌بانی چه‌سپياگه‌و ، وه‌حوكم ئاگر وئاسن چيه‌سه رييه‌وه .
له‌كووتايی ساڵ (٨١٢)ی زايينی هه‌ردوگ سه‌رووك له‌شكر مه‌ئموون ك ناويان (هه‌رسه‌مه‌و گاهير) بوی ، تويه‌نستن له‌دو لاوه ده‌ور شار به‌غدا بيه‌ن ، وه‌و شيوه خه‌ليفه له كوشك يا ماڵ سه‌رووكايه‌تی خوه‌ی ك ناسريا وه كوشك (خولد) لهبان كنار دجله وه‌ته‌نيا مه‌نده‌وه ، ئه‌ويش له‌وه‌ختيگ هه‌وڵ ئه‌وه دياگ خوه‌ی قورتار بكه‌يگ وه‌لی ده‌سگير كرياو كوشيا ، دی وه‌و شيوه كاره‌گه كووتايی وه‌پی هات ، وه‌لی وه‌كوشتن (ئه‌مين) مه‌ردم شار به‌غدا فره تويڕه‌و نيگه‌ران بوين ك له‌شوون ئه‌وه ويرانی و كاره‌سات روی له‌و شاره كرد و جوانيه‌گه‌ی ئه‌وسای نه‌مه‌ند . ئمجا له‌شوون دروسبوين ناكووكی و جه‌نگ و مرافه له‌به‌غدا ، نزيكه‌ی دو ساڵێگ (ئبراهيم كوڕ مهدی عه‌باسی) خه‌ريك بوی ده‌سڵات بگريگه ده‌س ، وه‌لی وه‌سه‌به‌ب ناپاكی سه‌ركرده‌يليه‌وه ناچار بوی ده‌سڵاته‌گه به‌يگه‌وه ده‌س مه‌ئموون ، چوينكه مه‌ئموون ئه‌وه بوی فارسه‌يل پشتگيری له‌لی كرديان و هه‌وڵ ئه‌وه دياگ پايته‌خت عه‌باسی جيواز بكه‌يگ ئه‌را خوه‌راسان له‌وه‌ر خاتر ئه‌وه‌ك وه‌ته‌واوی كۆنترۆڵ كاروبار ده‌وڵه‌ت بكه‌يگ ، دويای ئه‌وه‌يش (حه‌سه‌ن كوڕ سه‌هل) خلافه‌ت وڵات عراق و حجاز و يه‌مه‌ن گرته‌ده‌س ، وه‌شيوه بار ئه‌منی به‌غدا روی له‌خراوی كرد و فتنه‌و شيوایشيو باڵ كيشا بانيا وه‌يه‌كجاری ، تا ئه‌و وه‌خته ك مه‌ئموون له‌ساڵ ( ٨٢٠)زايينی هاته‌وه ئه‌را به‌غداو شاره‌گه‌يش كه‌ميگ هاته‌وه ئه‌را بان وه‌زع جاران خوه‌ی ، تا ساڵ (٨٣٤) زايينی مه‌ئموون كووچ ئاخرين كردو خلافه‌ت دريا ده‌س موعته‌سم برای .
له‌و وه‌خته‌وه به‌غدا ئارامی وه‌خوه‌يه‌وه نه‌ی تا ساڵ (١١٥٧)زايينی ، له‌و مه‌مله‌كه‌ت گه‌ورا و ئاوه‌دانه ته‌نيا شاره كويه‌نه‌گه خوه‌ی و قه‌يريگ له‌ده‌وروه‌ری مه‌ندنه‌وه . له‌ساڵ (١٢٥٨) زايينی ئه‌وه بوی (هۆلاكۆ)يش وه له‌شكر گه‌ورايگه‌وه چوارده‌ور به‌غدا ته‌وق كرد و داگيری كرد ، دی ئاگر فتنه‌و ئاشووب هه‌ر وه‌رده‌وام بوی تا ئه‌و سه‌رده‌مه ك ته‌تاره‌يل چينه به‌غداو كووتايی وه ده‌سڵات موعته‌سم هاوردن و خوه‌ی و ماڵ و مناڵ و داروده‌سه‌گه‌ی گشتی كوشتن و كوشتار گه‌ورايگ له‌شار به‌غدا به‌رپا كردن و به‌زه‌ييان ناته ژن و مناڵ و پير و په‌ككه‌فتگ و دی وه‌و شيوه كووتايی وه‌ده‌سڵات خلافه‌ت عه‌باسی هات ك زياتر له په‌نج سه‌ده دريژه داشت .
شار به‌غدا له سه‌رده‌م (ئه‌حمه‌د جه‌لائيری) ئه‌وه بوی زياتر له‌چه‌ن جاريگ (ته‌يموور له‌نگ) په‌لاماری دا ، تا دوياخر له‌ساڵ (١٤٠٠زايينی) داگيری كردو مه‌ردمه‌گه‌ی فره ناڕه‌حه‌ت كرد . ئمجا له‌شوون ئه‌وه‌ك ته‌يموور له‌نگ له‌ساڵ (١٤٠٤زايينی) مرد ، جاريگ تر سوڵتان (ئه‌حمه‌د جه‌لائيری) له‌ساڵ (١٤٠٥)هاته‌وه ئه‌را به‌غدا ، له‌شوون ئه‌وه‌يش ناكووكی كه‌فته ناونيان وه‌ل (سوڵتان قه‌ره يوسف توركمان)و له‌ساڵ (١٤١٠) تويه‌نستن سوڵتان ئه‌حمه‌د بكوشن و له‌ساڵ (١٤١١) وه سه‌رووكايه‌تی (محه‌مه‌د شا) بچنه بان حوكم و ده‌سڵات شار به‌غدا بگرنه ده‌س .
وه‌و شيوه به‌غدا له‌ژير ده‌سڵات توركمانه‌يل مه‌نده‌وه تا ساڵ (١٥٠٩زايينی) تا ئه‌و وه‌خته ك سه‌فه‌ويه‌يل وه سه‌ركردايه‌تی (شا ئسماعيل سه‌فه‌وی) به‌غدا داگير كردن له‌ساڵ (١٥٣٥ زايينی) ، له‌شوون ئه‌وانيش جاريگ تر عوسمانيه‌يل هاتنه‌وه‌و ده‌سڵات له سه‌فه‌ويه‌يل سه‌ندنه‌وه‌و دوياخر جاريگ تر سه‌فه‌ويه‌يل تويه‌نستن له‌ساڵ (١٦٢٤) ده‌سڵات له‌ليان بسيننه‌وه‌و تا ساڵ (١٦٣٩) فه‌رمانڕه‌وايی به‌غدا كردن ، تا ئه‌و وه‌خته سوڵتان عوسمانی (موراد چوارم) حوكم به‌غدا گرته‌ده‌س و تا ئه‌و وه‌خته ك ئنگليز له‌ئادار (١٩١٧) هاتن و ده‌سڵات گرتنه ده‌س هه‌ر ئه‌وان حوكم به‌غدا كردن ، وه‌ی جووره به‌غدا وه‌ك زوورم ناوچه‌يل تر عراق كه‌فته ژير فه‌رمانڕه‌وايی و داگيركاری بريتانياوه تا ئه‌و وه‌خته ك شووڕش (٢٠) ده‌سكرده‌پی .
شار به‌غدا له‌چوارچيوه‌ی شارستانيه‌ت خوه‌ی ، چه‌ن گويڕانكاری گه‌ورايگ هاته‌سه بانی ، له‌سه‌رده‌م بابلی و سلووقی و گريك و تورك و فارسه‌يله‌وه ك وه‌شاره‌يل كسرا ناسريا ده‌س وه‌پيكردگه تا رووژ ئمڕوو ك وه‌به‌غدای عراق فيدراڵ ناسريه‌يگ . ئمجا له‌شوون ئه‌و هه‌مگه كاره‌سات و ناخوه‌شيه ك وه‌گووره‌ی تاريخ هاته‌سه بان شار به‌غدا ، هيمان هه‌ر به‌غدا كويه‌نه‌گه‌ی جاران هه‌ر وه‌ك خوه‌ی مه‌ندگه .
به‌غدا له‌سه‌رده‌م هاروون ره‌شيد مه‌ڵوه‌ن رووشنهويری و زانست بوی ، له (٨٠٠) زايينی له‌و وه‌خته مه‌ردمه‌گه‌ی زياتر له يه‌ك مليۆن كه‌س بوين ، وه‌لی وه سه‌به‌ب جه‌نگه‌يل يه‌ك له‌شوون يه‌ك تورك و ته‌تارو فارس و مه‌غووله‌وه كاولكريا و كاره‌ساته‌يل فره‌يگيش وه‌ك ورسگی و لافاو و سزيان و نه‌خوه‌شی روی له‌لی كردنه .
شار به‌غدا له‌ساڵ (١٩٢١) بويه‌سه پايته‌خت عراق و ، وه‌سه‌به‌ب جه‌نگ ئيران و عراقه‌وه له‌ساڵه‌يل هه‌يشتای سه‌ده‌ی گوزه‌يشت و جه‌نگ كه‌نداو يا خه‌ليج دويم له‌ساڵ (١٩٩١)و جه‌نگ كه‌نداو سێيم له‌ساڵ (٢٠٠٣) جاريگ تر كه‌فته‌سه وه‌ر نه‌عره‌ته‌و په‌لامار ويرانكاری و جه‌نگ براكوشی و تايفی وه سه‌به‌ب سياسه‌ت وڵاته‌يل هاوساوه .
ئه‌و كه‌سه‌يله ك له‌شار به‌غدا فه‌رمانڕه‌وايی كردنه فره‌ن ، وه‌لی موهمترينيان ئه‌يانه‌ن :-
- عه‌بدوڵڵا كوڕ محه‌مه‌د ئه‌لئيمام ، ناسرياگ وه ئه‌بو جه‌عفه‌ر مه‌نسوور .
- محه‌مه‌د كوڕ عه‌بدوڵڵای مه‌نسوور ، ناسرياگ وه ئه‌بو عه‌بدوڵڵای مهدی .
- مووسا كوڕ محه‌مه‌د مهدی ، ناسرياگ وه ئه‌بو محه‌مه‌د هادی .
- هاروون كوڕ محه‌مه‌د مهدی ، ناسرياگ وه ئه‌بو جه‌عفه‌ر ره‌شيد .
- محه‌مه‌د كوڕ هاروون ره‌شيد ، ناسرياگ وه ئه‌بو عه‌بدوڵڵای ئه‌مين .
- عه‌بدوڵڵا كوڕ هاروون ره‌شيد ، ناسرياگ وه ئه‌بو عه‌باس مه‌ئموون .
شار به‌غدا له‌تاريخ چه‌ن ناويگ داشتگه ، له‌وانه‌يش : (مه‌دينه مده‌وه‌ره) يا شاره خڕه‌گه ، ك چشت تازه‌يگ بوی له‌سه‌رده‌م خوه‌ی . بيجگه ئه‌وه‌يش (دارلسه‌لام ، زه‌ورا) ئه‌و شوونه ك له‌بنه‌ڕه‌ته‌وه به‌غدا له‌تی دامه‌زريا . شار به‌غدا چه‌ن مووزوخانه‌يگ ديريگ ك شوونه‌وار كويه‌ن له‌تيان كه‌فيگه وه‌رچه‌و جوير پويل كويه‌ن و په‌يكه‌ر كويه‌ن سه‌ده‌يل وه‌رجه زايين تا سه‌ده‌ی ١٧ی زايينی و شوونه‌وار سه‌رده‌م خلافه‌ته‌يل ئسلامی .
له‌شار به‌غدا كويه‌نترين مزگفت تاريخی هه‌س ، ك تاريخيان چووگه‌وه ئه‌را سه‌رده‌م موعته‌سم ، له‌وانه‌يش : مزگفت (خوله‌فا) ك له‌وه‌خت خوه‌ی وه مزگفت خه‌ليفه موعته‌سم ناسرياگه ، بيجگه ئه‌وه‌يش مه‌زارگه‌ی ئيمام مووسای كازم (سڵام خودا له‌لی)و مزگفت مه‌رجان ك كه‌فيگه بازاڕ شۆرجه‌ی شار به‌غداوه . ئه‌يه بيجگه مزگفت (مه‌نسوور و مهدی و مزگفت رسافه)و چه‌ن مه‌دره‌سه‌يگ ك خاوه‌ن تاريخيگ كويه‌نن .
شار به‌غدا له‌ڕوی بازرگانيه‌وه وه مه‌ركه‌زيگ گرنگ يا موهم بازرگانی دانريه‌يگ ئه‌را گشت پاريزگايه‌يل عراق ، وه‌ل ئه‌وه‌يشا چه‌ن كارخانه‌و ده‌زگايه‌يليگ پيشه‌سازی گرنگ ياموهم هاله‌تی ك هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌يش وه سه‌نته‌ر پيشه‌سازی شماريه‌يگ . به‌غدا وه‌ك بازنه‌يگ په‌يوه‌نديه له‌ناونی سوورياو توركياو هندستان و خوارگ رووژهه‌ڵات ئاسيا ، ك له‌ڕوی بازرگانيكردن ناوده‌وڵه‌تيه‌وه شوون ئه‌هميه‌تداريگ ديريگ ، وه‌ل ئه‌وه‌يشا به‌غدا له‌ڕوی گه‌شتياريه‌وه شوونيگ موهمه‌و زياتر له يه‌ك مليۆن كه‌س ساڵانه روی له‌لی كه‌ن وه‌تايبه‌ت له‌وڵاته‌يل هاوساوه وه‌مه‌به‌س زياره‌تكردن تيه‌ن ئه‌را شوونه‌يل پيرووز عراق وه‌ك شار نه‌جه‌ف و كه‌ربه‌لاو چه‌ن شوونيگ تر ك وه‌شار به‌غدايا گوزه‌ر كه‌ن . له‌ڕوی كشتوكاڵی يا زراعه‌تيشه‌وه وه ناوچه‌يگ گرنگ يا موهم عراق دانريه‌يگ ، چوينكه سامانيگ ئاوی فره‌خاسيگ ديريگ و زه‌ويه‌گه‌يشی وه‌پيته .
ئيسه شار به‌غدا وه يه‌كيگ له چوار پايته‌خته گه‌وراگه‌ی وڵاته‌يل ئسلامی دانريه‌يگ له‌ڕوی گه‌ورايی و فره‌يی مه‌ردمه‌گه‌يه‌وه ك وه هه‌فت مليۆن كه‌س مه‌زه‌نه كريه‌يگ .
شار به‌غدا له‌ڕوی جوگرافيه‌وه له‌ناوڕاسه‌وه كريه‌يگه دو به‌شه‌وه ، ك وه‌به‌ش رووژئاوای ئاو دجله ئويشن (ناوچه‌ی كه‌رخ)و به‌ش رووژهه‌ڵاتيشی وه‌پی ئويشن (ناوچه‌ی ره‌سافه) . ئه‌و پيه‌ڵه‌يليشه له‌ناونی هه‌ردوگ به‌ش كه‌رخ و ره‌سافه پيكهاتنه له : پيه‌ڵ ئيمامه‌يل ، پيه‌ڵ ئه‌عزه‌ميه ، پيه‌ڵ شوهه‌دا ، پيه‌ڵ كووماری ، پيه‌ڵ ره‌شيد ، پيه‌ڵ هه‌ڵواسرياگ يا معه‌له‌ق به‌غدا ، پيه‌ڵ جادريه ، پيه‌ڵ دوقات ، پيه‌ڵ باب ئه‌لموعه‌زه‌م ، پيه‌ڵ موسه‌نا ، پيه‌ڵ ره‌سافه‌و پيه‌ڵ دۆره .
ناوچه‌يل پيشه‌سازی شار به‌غدا ، هه‌ر له‌مه‌ركه‌ز شاره‌وه دريژه‌و بوون تا ده‌يشت شار و ده‌وروه‌ری ، وه‌ك ناوچه‌ی پيشه‌سازی تاجی .
شار به‌غدا ئيسه نزيكه‌ی ١٠٠٠ كم٤ داپووشاگه‌و له‌شوون پرووسه‌ی ئازادكردن عراقيش پرووژه‌ی ئاوه‌دانكردن وه‌شيوه‌يگ وه‌رفراوان ده‌س وه‌پيكردگه‌و تاراده‌يگيش ژيان له‌تی وه‌ره‌و ئارامی و سه‌قامگيری چووگ .
