ئاين له كوردستان
هه‌ر زوو بۆی ده‌رکه‌وتووه که هه‌ڵسووڕانی کاروباری ئه‌م گه‌ردوونه ئاڵۆز و نادیاره، به هێزێکی باڵاوه به‌نده.( له میانه‌ی هێماکان و ڕێوشوێنه‌کانی ئایینی، هه‌وڵی داوه به‌م هێزه به‌م خودایانه، به‌م خودایه په‌یوه‌ندی بکات ).
له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، لانکی شارستانیه‌کان و ئاینه یه‌کانه‌په‌رستییه‌کان، گوڕه‌پانی خوێن و توند و تیژی، ناوه‌ندی کوشتاره هه‌ر خوێناویه‌کان و گه‌وره‌ترین لێبورده‌یی، کوردستان تاقانه‌یه. شاره‌کانی له چوارڕیانی ڕێگا سه‌ره‌کیه‌کانی هات و چۆدان، بۆ ماوه‌یه‌کی دوور و درێژ په‌ناگه‌ی نه‌ته‌وه ژێرده‌سته‌کان واتا قوربانیانی چه‌وساندنه‌وه و ئایینیه‌کان بوون.
جوگرافیای کوردستان یارمه‌تیده‌ره بۆ شرۆڤه‌کردنی فره‌چه‌شنه‌ی ئاینه‌کانی یارسانی .. ئێزدی .. زه‌ره‌ده‌شتی .. مانی.. جوله‌که ، گاوری به ناونیشانه جۆراوجۆره‌کانیه‌وه، موسڵمانی سوننی و شیعی .. سۆفیگه‌ری، هه‌موویان به‌یه‌که‌وه به درێژایی ڕۆژگار له سه‌ر ئه‌م خاکه ژیاون. ئه‌میش هه‌رجار به‌هاوسه‌نگیه‌کی ناسک و به‌روه‌خت که به‌رده‌وام به هۆی کۆمه‌ڵێ ڕووداوی جه‌رگبڕ که ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ناسکیی له ڕاده‌ربه‌ده‌ری ئه‌م به‌شه‌ی جیهانه، له ناو چووه.
ئه‌م بابه‌ته هه‌وڵ ده‌دات هه‌موو ئه‌و سیما ئایینیانه بخاته ڕوو که کوردستان ده‌که‌نه ووڵاتی تاقانه‌ی خوا.
کورده‌کان به نه‌وه‌ی (ماده‌کان) داده‌نرێن ئه‌و خیڵه ئاریانه بوون که له هه‌زاره‌ی دووه‌می پێش زاییندا نیشته‌جێی باکووری ڕۆژئاوای خاکی ئێران بوون.
میرنشینه جیاوازه‌کانی ماد که له گه‌ڵ ئاشووریه‌کاندا له شه‌ڕی به‌رده‌وامدا بوون، له سه‌ده‌ی حه‌وته‌می پێش زاییندا له ژێر فه‌رمانڕه‌وایی دیجۆسێس که ئه‌کپاتان (هه‌مدانی ئێستا له ئێران) کرده پایته‌ختی خوی یه‌ک خرانه‌وه.
له کۆتایی سه‌ده‌ی حه‌وته‌می پێش زایین، ماده‌کان ده‌سه‌ڵاتی خۆیان به‌سه‌ر وه‌ڵاتی فارسدا سه‌پاند. له‌ساڵی 612 پێش زایینی به هاوکاری بابلیه‌کان نه‌بوخزنه‌سر به ته‌واوی کۆتایی به ده‌سه‌ڵاتی ئاشووریه‌کان هێنا.
له ساڵی 550 پێش زایینی سه‌رۆکی هۆزێکی فارس به ناوی کیرۆس ئه‌خامینش (کیرۆسی مه‌زن) ده‌ستی به سه‌ر میدیا دا گرته‌وه و کردی به به‌شێک له ئیمپیراتۆری فارس. دوایش بوو به به‌هێزترین ده‌سه‌ڵات له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا.
زه‌رده‌شتی ئاینی فه‌رمی ئه‌خمینی بوو وا پێده‌چێت به سه‌ر ماده‌کانیشدا سه‌پێنرا بیت. به‌ڵام ماده‌کان په‌ره‌یان به ئایینی تایبه‌تی خۆیان دابوو که بیرو باوه‌ڕی فریشته‌کان بوو.
ئه‌گه‌ر باش تێبینی بکرێت ئه‌م ئاینه کاریگه‌ری به سه‌ر ئاینه خواییه‌کانی پاش خۆیدا هه‌بووه. ئه‌م ئاینه که بێگومان له سیبێریای ڕۆژئاواوه سه‌ری هه‌ڵداوه و به‌هۆی کۆچی هیندوـ ئه‌ورووپیه‌کانه‌وه گوێزرایه ناوچه‌که، له سه‌ر دوو بنه‌ما دامه‌زراوه : چاکه له ئه‌هموورامه‌زدا به‌رجه‌سته ده‌بێت ه خراپه له ئه‌هریمه‌ن.
ئه‌سکه‌نده‌ری گه‌وره له ساڵی 330 پێش زایینی، میدیای داگیر کرد، و میدیا ئیتر وه‌ک به‌شێک له ئیمپیراتۆری یۆنانی که‌وته ژێر کاریگه‌ری قووڵی هێلینیه‌وه و بیروڕا ئایینیه‌کانی یۆنان به سه‌ر دانیشتووانه ڕه‌سه‌نه‌کانی ئه‌و ناوچه‌ی وازیان له بڕوا کۆنه‌کانی خۆیان نه‌هێنابوو سه‌پێنرا،
دواتر ئاینێکی سه‌یر به‌ناوی میتراییزم به شێوه‌یه‌کی خێرا له ئێران سه‌ری هه‌ڵدا. میترا خوای رۆژ بوو. ئه‌م میتراییزمه له کوردستان دا سه‌رکه‌وتنێکی خێرای به‌ده‌ست هێنا. سه‌رکه‌وتنێک که ته‌نانه‌ت بۆ ماوه‌یه‌کی دوور و درێژ پاش هاتنه‌وه‌ی ئاینی جووله‌که و مسیح جیێ خۆی هێشته‌وه و کاریگه‌ریه‌که‌ی پاراست.
له ماوه‌ی ئیمپیراتووری نوێی ئاشووریدا ڕه‌وه‌ندێکی گرنگی جووله‌که‌کان ئاواره و ده‌ربه‌ده‌ری کوردستان بوو (هۆزه وون بووه‌کان) و به هۆیه‌وه زۆر به خێرایی زۆرینه‌ی کورد له دین وه‌رگه‌ڕان.
له‌دواییدا مه‌سیحیه‌ت ده‌رکه‌وت و زۆربه‌ی کورده‌کان که له ژێر کاریگه‌ری ئایینی جووله‌که‌دا بوون، ئه‌م ئاینه تازه‌یه‌یان په‌سه‌ند کرد.
له سه‌ده‌ی پێنجه‌مدا بزووتنه‌وه‌ی مه‌زده‌کی سه‌ری هه‌ڵدا و دژ به بنه‌ماکانی توندی ئاینی زه‌ره‌ده‌شتی ئیمپیراتۆری ساسانی فارسی یاخی بوو. ئه‌م ئاینه که له چیاکانی زاگرۆس واته شوێنی له‌دایکبوونی مه‌زده‌ک، له دایک بووه ، بڕوای به یه‌کسانی کۆمه‌ڵایه‌تی له نێوان مرۆڤ دا و هاوبه‌شی له سامان و مولک دا هه‌بوو.
به‌ڵام مزده‌که‌کان به خێرایی بوونه قوربانی کوشتار و له‌ناوبردن و بزوتنه‌وه‌که‌ش له کۆتایی سه‌ده‌ی شه‌شه‌می پاش زایین نه‌ما .
ئیسلام له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا بڵاوبووه‌وه و هه‌ر له سه‌ره‌تای 637 ه‌وه ئه‌سپ سواره‌کانی الله که‌وتنه بڕینی ڕیگاوبانه‌کانی کوردستان. به‌ڵام له سه‌ده‌ی 12 دا بوو که به هۆی داگیرکاریه‌کانی ئیمپیراتووری ئوسمانی، ئاینی ئیسلام به سه‌ر زۆرینه‌ی کورد سه‌پێنرا.
له سه‌ده‌ی 16 دا زۆربه‌ی هه‌ره زۆری کورد بوونه موسڵمان، به‌ڵام تا ئێستاش زۆر له داب و نه‌ریت و بیڕوباوه‌ڕه‌کانی خۆیان پاراستووه. زیاتر ریبازی سۆفیگه‌ریان به‌لاوه په‌سه‌ند بووه، چونکه زیاتر له ئیسلام، که له عه‌ره‌به به‌دوه‌کانه‌وه بۆیان هاتبوو، له داب و نه‌ریتی هیند و ئه‌وروپیه‌کان نزیک بوو.
ئه‌مڕۆ نزیکه‌ی 70 له سه‌دی خه‌ڵکی کورد موسڵمانی سه‌ر به مه‌زهه‌بی شافعین.
4 له سه‌دیان ئێزدی و
4 له سه‌دیش مه‌سیحین به لقه جیاجیاکانیه‌وه.
کورده جووله‌که‌کانیش له په‌نجاکاندا کوردستانی ئێراقیان به‌ره‌و ئیسرائیل به جێ هێشتووه.
ئاینی ئێزدی
ئاینی ئێزدی په‌یوه‌ندیه‌کی دووری به ڕێبازی فریشته‌کانه‌وه هه‌یه‌و ئاینێکی تایبه‌ته به کوردان، ئه‌مڕۆکه هه‌موو ئێزدیه‌کان کوردن . له سه‌رده‌مێکدا زۆربه‌ی کورده‌کان ئێزدی بوون. به‌ڵام هه‌موو کاتی به هه‌ست و بیری مێژوویی زیندووی کورده‌کان ده‌ژمێردرێن.
ئیمپیراتووری عوسمانی به‌ناڕه‌وا تۆمه‌تی له په‌یڕه‌وا‌نی ئه‌م ئاینه ده‌دا و به په‌رستنی شه‌یتان تاوانباری ده‌کردن و به درێژایی چه‌ندین سه‌ده کوشتو بڕی یه‌کجار بێ به‌زییانه‌ی لێ کردوون. ئه‌م ئاینه تا ئێستاش به ته‌واوی نه‌ناسراوه، ماوه‌یه‌کی زۆڕ نیه ئێزدیه‌کان ده‌رگای نهێنیه‌کانی خۆیان به‌ره‌و ڕووی دنیای ده‌ره‌وه کردۆته‌وه. خه‌ڵکی ده‌ره‌کی ده‌توانن چاویان به ده‌قه پیرۆزه‌کان بکه‌وێ و گوێ له نزه‌ونوێژه تایبه‌تمه‌ندییه‌کانیان بگرن و سه‌ردانی په‌رستگاکانی ئه‌م ئایینه بکه‌ن. به‌ڵام هێشتا زۆر شتی ئه‌م ئایینه به نهێنی ماونه‌ته‌وه. ئایینی ئێزدی بۆ ماوه‌یه‌کی دوور و درێژ و به چه‌واشه به شێوه‌یه‌ک له سووفیگه‌ری ناسرا بوو و پیاوانی پیرۆزی ئیزدی و سه‌رکرده ئایینی و نوێژه‌کانیان ده‌خرانه ژێر په‌رده‌ی سۆفیگه‌ری، ڕێوڕه‌سمی تایبه‌تی سه‌ردانی مه‌زاری شێخ ئادی (1073 ـ 1162 )که هه‌موو ساڵێک له هه‌فته‌ی دووه‌می مانگی تشرینی یه‌که‌م له لالش (کوردستانی ئێراق) ئه‌نجام ده‌درێت، له گه‌ڵ سه‌فه‌ری حه‌ج و ته‌وافی مه‌ککه به‌راورد کراوه.
به‌ڵام له ڕاستیدا ئایینی ئێزدی فڕی به ئیسلامه‌وه نییه، ئێزدیه‌کان باوه‌ریان به‌وه هه‌یه که خودا ( ئه‌و زاته پیرۆزه‌ی ئافرێنه‌ری خۆیه‌تی) و ده‌سه‌ڵاتی گه‌ردوونی به ده‌سته‌وه‌یه مه‌رجانی سپی دروست کردووه و له سه‌ر پشتی باڵدارێک به ناوی ئه‌نفه‌ر دایناوه که ئه‌م باڵدا‌ره‌ش ده‌ستکردی خۆیه‌تی، به‌ڵام کاتی باڵدا‌ره‌که ده‌ستی به فرین کردووه، مه‌رجانه‌که له پشتی باڵدا‌ره‌که‌وه که‌وتۆته سه‌ر زه‌وی و شکاوه. له یه‌کشه‌ممه‌دا که یه‌که‌م ڕۆژی ئه‌فراندن بووه، خودێ له سه‌رده‌می یه‌که‌مدا فریشته‌ی عیزازیلی هێناوه‌ته سه‌ر دونیا، ئه‌م حه‌وت فریشته‌یه به‌رپرسیاره‌تی ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ی جیهانی ماددی له پاشماوه‌ی مه‌رجانه شکاوه‌که‌یان له‌سه‌ر شان بووه، ئێزدیه‌کان ئاگر .. خۆر .. زه‌وی .. ئاو و هه‌وایان له لا پیرۆزه، باوه‌ڕیان به یه‌کگرتنێکی پته‌و و هه‌ماهه‌نگ له گه‌ڵ سروشت دا هه‌یه. ڕاستگۆیی، ئاشتیخوازی و یه‌کتر په‌سه‌ندکردن گرنگیه‌کی تایبه‌تی له‌لان هه‌یه.
به پێچه‌وانه‌ی ئه‌فسانه‌یه‌کی بێ بناغه، ئێزدیه‌کان بڕوایان به بوونی خراپ نییه و چاکه و خراپه له ژێر ده‌سه‌ڵاتی خودان دان . مرۆڤ به‌رپرسی کرداره‌کانیه‌تی و خودا ده‌سه‌ڵاتی بیرکردنه‌وه و بڕیاردانی پێ داوه. له به‌ر ئه‌وه‌ی باوه‌ڕیان به گوێزه‌رانه‌وه‌ی گیان له جه‌سته‌یه‌که‌وه بۆ جه‌سته‌یه‌کی تر هه‌یه که له‌و ڕێگه‌یه‌وه ده‌گاته ئاستێکی نوێ، بۆیه هیچ مرۆڤێک ناتوانێت بڕوا به ئایینه‌که‌یان بێنێت. پێویسته مرۆڤ به ئێزدی له دایک بێت. ئێزدیه‌کان به سه‌ر دوو چینی جیا دابه‌ش ده‌بن، چینی موریده‌کان و چینی پیاوانی ئایینی، ئاینیه‌کانیش به سه‌ر دوو چینی شێخه‌کان و پیره‌کان دابه‌ش ده‌بن. چیینه‌کان له ئاینی ئێزدی دا زیاتر پێناسه‌ی کارکرده ئاینیه‌کان ده‌که‌ن و په‌یوه‌ندی نێوان چینه‌کان، ئامرازیکی سه‌ره‌کیه بۆ پاراستنی ئاینه‌که. ئه‌مڕۆکه نزیکه‌ی شه‌ش سه‌د هه‌زار تا ملیۆنێک ئێزدی هه‌ن که زۆربه‌یان له کوردستانی ئێراق ده‌ژین و لالش شوینی هه‌ره پیرۆزیانه. هه‌روه‌ها ژماره‌یه‌کیان له ئه‌وروپای رۆژئاوادا ده‌ژین. هه‌ندێکیانیش له ده‌وروبه‌ری جزیر و ماردینی تورکیا و ڕۆژهه‌ڵاتی سوریا و گورجستان و ئه‌رمه‌نستان ده‌ژین.
عه‌له‌وی یان قزڵباشه‌کان
گه‌لێک جار قزلباشه‌کان به هۆی ئه‌و گرنگیه‌ی به عه‌لی زاوای محه‌مه‌د ده‌ده‌ن، به ڕێبازێکی سۆفیگه‌ری داده‌نرێن. به‌ڵام له‌ڕاستیدا په‌یوه‌ندیه‌کی که‌میان به ئیسلامه‌وه هه‌یه. ئاینه‌که‌یان زیاتر مرۆییه، ره‌فتاره لیبراڵه کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کانیان زۆر له ئیسلامی سه‌ره‌تاییه‌وه دووره. بۆ نموونه ژن و پیاو لای ئه‌وان یه‌ک پله‌ی هه‌یه. زۆر گرنگی به رۆژوی ره‌مه‌زان ناده‌ن. خواردنه‌وه‌ی مه‌ی قه‌ده‌غه ناکه‌ن. بۆنه ئایینه‌کانیان که هه‌میشه سه‌ماو ئاهنگی له‌گه‌ڵدایه، له مزگه‌وت ناکرێن و له شوێنی کۆبوونه‌وه ئه‌نجام ده‌درێن که به (( جوم ئێڤی)) ناویان لێ ده‌برێت و له لایه‌ن سه‌رکرده ئایینه‌کانیانه‌وه به‌ڕێوه ده‌برێن که به ده‌ده یان سه‌یید ده‌ناسرێن.
کتێبێکی پیرۆزی دیاریکراویان نیه. ڕێز له قورئان و ئینجیل و ته‌ورات ده‌گرن. له نێوان خواو مرۆڤایه‌تیدا بڕوایان به نێوبژیوانی پێنج فریشته و دوانزه وه‌زیری خوا و چل پێغه‌مبه‌ر هه‌یه. هه‌ندێک جار پێیان ده‌ڵێن ((سه‌رسووره‌کان)) و زۆربه‌یان له ئه‌نادۆڵ و شاره‌کانی سیواس و دیاربه‌کر و خه‌ربووت ده‌ژین.
قزڵباشه کورده‌کان به کوردی و زازایی قسه ده‌که‌ن. له چیاکانی دێرسم زیاتر له ملیۆنێکن. خه‌مڵاندنه‌کانی ئه‌م دواییه دانیان به‌وه ناوه که له‌وانه‌یه قزڵباشه‌کان 25 له سه‌دی دانیشتووانی تورکیا پێک بێنن.
ئه‌هلی حه‌ق
کۆمه‌ڵه ئاینیه‌که‌ی ئه‌هلی حه‌ق شیعه‌گه‌رایی به‌ره‌و توند و تیژی برد. ئه‌هلی حه‌ق له سه‌ده‌ی یانزده‌ی زایینی له لوڕستان دامه‌زرا و له شاره‌زوور و هه‌ورامان له لایه‌ن موباره‌ک شا بابه خوشین بڵاوکرایه‌وه و له لایه‌ن سوڵتان ئیسحاق یان ((سوحاق))ه‌وه جاکسازی تیایدا کرا که له هه‌ورامان شوێنێکی پاڕانه‌وه‌ی به ناوی ((نیازـ خانه)) بنیات نا و شارۆچکه‌ی ((پردی وار))ی کرده بنکه‌ی چالاکیه‌کانی خۆی. سه‌یده ڕاسته‌قینه‌کانی کاکه‌یی له ئێراق، که بنه‌چه له‌و بنه‌ماڵه پیرۆزانه‌ن.
ئه‌هلی حه‌ق باوه‌ڕیان به عه‌لی و نه‌واده‌کانی ((ئیمامه‌کان)) هه‌یه و له هه‌مان کاتدا مووسا و ئیلیاس و عیسا و داوودیشیان لا پیرۆزه بڕوایان به حه‌وت دیارده‌ی ئاسمانی یه‌ک له دوای یه‌ک هه‌یه که هه‌ریه‌که و چوار یان پێنج فریشته‌یان له گه‌ڵدا بووه.
له بابه‌تی دووباره به‌رجه‌سته بوونه‌وه‌دا له‌گه‌ڵ درووز و ئێزدیه‌کان کۆکن. ئه‌وان بابه یادگار ده‌په‌رستن ( که له ساڵی 1596 مردووه) مه‌زاره‌که‌ی بۆته شوێنی حه‌جیان. له مریده‌کانی ئه‌هلی حه‌ق له گونده‌کانی گۆرانی ئێراق و لورستان له ئێران و ئێله‌کانی دیلفان هه‌ن. له ئێراق کاکه‌ییه‌کان، له گونده‌کانی تووک ده‌ژین ( له ده‌ورو به‌ری که‌رکووک)، هه‌روه‌ها له هه‌ندێک ناوچه‌ی خانه‌قین و قه‌سری شیرین.
سۆفیگه‌ری
هه‌ر له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی دوانزه‌یه‌وه سۆفیگه‌ری له کوردستان سه‌ری هه‌ڵداوه و کۆمه‌ڵه جیاجیاکان به په‌سه‌ند کردنی ڕێبه‌رێکی هاوبه‌ش له باوه‌شی ته‌ریقه‌یه‌که‌دا یه‌ک ده‌گرن. له هه‌موویان کۆنتر که تا ئێستاش له کوردستان زۆر کارایه، ته‌ریقه‌ی قادری یه که له لایه‌ن عه‌بدولقادری گه‌یلانیه‌وه (1078 ـ 1166) دامه‌زراوه و له شاری به‌رزه‌نجه (نزیک شاری سلێمانی) ناوه‌ندی بۆ دانراوه. ده‌روێشه قادریه‌کان بۆ ئه‌وه‌ی له لایه‌ن شێخه‌که‌یانه‌وه به مورید بناسرێن ده‌بێ هه‌ندێ ده‌ستپێشخه‌ری بکه‌ن و کۆمه‌ڵێ ئه‌رکی گران به جێ بگه‌یه‌نن که بریتین له دانپیانان به خراپیه‌کانیان، چێژتنی سزاکانیان، فه‌رمانبه‌ری، ڕێزگرتن له یاساکانی خانه‌قا و ماوه‌ی رۆژووه‌کان. له میانه‌ی مه‌راسیمه‌کانی کۆبوونه‌وه‌ی خانه‌قا، موریده‌کان له ناو بازنه داخراوه‌کاندا له گه‌ل ده‌نگی جه‌رگبڕی ده‌ف دا خه‌م و ڕاست ده‌به‌نه‌وه تا ده‌گه‌نه حاڵه‌تی دڵڕاوکێیه‌کی گشتگیر. ئینجا هه‌ندێکیان به خه‌نجه‌ر و قه‌مه جه‌سته‌که‌یان کون ده‌که‌ن یان بزمار له‌سه‌ری خۆیان ده‌کوتن یانیش به سه‌ره‌وه خۆیان له دیواره‌کان ده‌ده‌ن.
ئه‌مڕۆ تاڵه‌بانی و بریفکانی ناودارترین بنه‌ماڵه‌کانی قادرین. ته‌ریقه‌ی دووه‌م نه‌قشبه‌ندی سوونی له سه‌ر ده‌ستی به‌هائه‌ددین نه‌قشبه‌ند (1317 ـ 1389) له بوخار (ئوزبه‌کستانی ئه‌مڕۆ) دامه‌زراوه و له ساڵی 1808 گه‌یشتووه کوردستان.
ئه‌م ته‌ریقه که له لایه‌ن مه‌ولانا جاف هێنراوه، شێخه‌کانی بارزان، ته‌وێڵه و شه‌مدینان ده‌گرێته‌وه خۆی.
ئه‌مان مه‌راسیمه‌کانیان له بێده‌نگی ته‌واودا ئه‌نجام ده‌ده‌ن. سووفیه‌کان به ده‌وری یه‌ک له شێوه‌ی بازنه داده‌نیشن و بیر له‌و بابه‌ته ده‌که‌نه‌وه که له لایه‌ن شێخه‌وه که به‌ڕیوه‌به‌ری کۆبوونه‌وه‌که‌یه، هه‌ڵده‌بژێردرێت و تاوتوێ ده‌کرێت.
کلێسای سریانی ڕۆژهه‌ڵاتی
هه‌موو مه‌سیحیه‌کانی ڕۆژهه‌ڵات هه‌مان بیروباوه‌ڕیان هه‌بوو که ماوه‌ی ((کونسیل نیسا)) له 320ی دووای زایین ڕاگه‌یه‌نرا بوو. پاشتر کلێسای ڕۆژهه‌ڵاتیان دامه‌زراند. به‌ڵام ململانێی نێوان ئیمپراتۆری بیزه‌نتی له ڕۆژئاواوه و ئیمپراتۆری فارس له ڕۆژهه‌ڵاته‌وه بووه هۆی دابه‌شبوونی ئه‌و مه‌سیحیانه.
جووله‌کان
ئه‌مڕۆ ته‌نیا هه‌ندێک گۆڕستان و ئاسه‌واری په‌رستگاکان له کوردستان ماون. بۆ نموونه له ئاکرێ هێشتا ئاسه‌واره‌کانی جووله‌که‌ی کوردستان ماونه‌ته‌وه. به‌ڵام کۆمه‌ڵگای کورد له ئیسرائیل زۆر به‌هێزن و ناسنامه‌ی فه‌رهه‌نگی خۆیان پاراستووه.
زه‌رده‌شتی
زه‌رده‌شت له رۆژهه‌ڵاتی ئێران له ساڵی 660 پ.ز له دایک بووبێت و له ساڵی 583 پ.ز له ناوبراوه.
ئه‌مڕۆ ته‌نیا چه‌ند وێرانه‌یه‌ک له بورجه‌کانی بێده‌نگی ( لاشه‌کان له‌م سه‌ر ئه‌م بورجانه داده‌نران به ئه‌وه‌ی باڵداره لاشخۆره‌کان بیا نخۆن) و ژماره‌یه‌کی زۆر بچووکی باوه‌رپێکه‌ران له ناوچه‌کوردیه‌کانی ئێران و نزیک یه‌زد به جێ ماون.
سه‌رچاوه: په‌رتوکی کوردستان وه‌ڵاتی خودا ــ نووسه‌ر فرانسوا گزاڤیێ لۆڤا
ئاماده‌کردنی : شوکری به‌رواری
