چل ساڵ نەهاتی لە بان نەهامەتی فەیلیەگان وەبی یەکسانی

عەبدولسەمەد ئەسەد/ میلتەیل وحکومەتەیل جیهان وەگشت ئامێرەیلیان، راگەیانەیل ئازادیش، وتۆڕەیل پەیوەندی کۆمەڵایەتی ئی روژەیلە، گشتیان کەفتنەسە فریاو هووڵ باس و کارکردن لەباوەت وەناوبردن پەتای (کۆڕۆنا) وکاريگەری تەندروسی وئەمنی وئابووری و دڕامیەیلی لە یەکەمین پێشبرکی تەندروسی وەی جوورە لة جیهان.
ئومیدواریمن ک دویای لەناوبردن ئی پەتا وەسەڵامەتی، ئی هةوڵ جیهانیە سەردەو نەوود، تایبەت لای ریژیمەیل زاڵ و گەندەڵ، وخوەیان لە پەتای ستەم خوەیان خاسەو بکەن، و وازبارن لە ستەمکردن لة گەلەیلیان، و باەیسە راگەیانن و توڕەیل پەیوەندیە کۆمەڵاتیەگان لەبان ری روشنهویری بچن، و واز لەبڵاوکردن کینەت ودژایەتی ناوبەین گەلەیل، چوینکە چوین ئی پەتا هاشا لە کەسیگ لە ئایەمەیل نەکرد، پەتای دووچەوەکی نەتەوەیی و ئاینی و تایفەیی و ماڤ خواردن هاوڵاتەیل لە ژیانیگ پڕوپوختە ک پەردبویە ناو دەمارەیل ریژیمەگان، ئەو پەتا ترسناکتەرە و فەرە بکوشترە لەناو مەردم.
پەتای ئەو دەردەیلەگ ئایمەیل فەوتنێد چەو لەلی کار نێەکێد، وچارەسەرەیلیگ جوراوجور ئەرای پەیا بوود، وشایەت کارەگەرەیی گەورا بوود، بەڵکم هەر یەک سنوور وەختیگ ئەرا قورتاربوین مەردم لەلی هەس، وەلی پەتایل ئەو ریژیمەیلە ک زاڵن وەشیوەیل رەنگاورەنگ لە کار تاوانییان لەبان گەلەیل، دیاری نێەکریەن نە وە ژمارە ونەیش وە روزگارەیل، چوینکە جوی پەتا لەشیوەی یەکتر کەن تەنیا لە گواستنەوەی بایەڵۆجی لە خراو ئەرا خراوتر، ئەیکە لە ئەوەکەو دەرچوود. تا مەردم بفەوتێد وەخاتر مەنین خوەیان، عیراق زنیترین نمونەیە ئەرا ئی باسە.
هەنای دەوڵەت عیراق لە سای ریژیم جیهانی نوو ساڵ ١٩٢٣ دامەزریا ، بنەڕەت یاسایگ ناعادیلانە دانریا، ک بویە پەتایگ سیاسی دژوە ماف مرۆڤ لە ژیانیگ شایستە، ئەیش یاسای جنسیە بوی، ک وەپەی ئەوە بەش بەش هاوڵاتەیل عیراق کریا، ئەرا چینەیلیگ لەبان لاینگریەتی ناعیراقی، جوور لاینگریەتی عوسمانی، ولاینگریەتی ئیرانی، ولاینگریەتی بیگانەیلیگ تر، چمانی عیراق دروس کریا لەبان هاوردنەی گەل لەو وڵاتەیلە تا ئەو کەسە ک لاینگەریەتی عوسمانیە لە چین یەکمە لە ماف وپلەوپایەی فەرمانبەری، وکۆنتڕۆڵ دویاڕوژ ئەو چینەگان کەێد، وئەو لایه‌نه‌گانتر بوینە پلەی دویەم وسێیەم، لەئەنجام ئەوە یاسای دووچەوەکی نەتەوەیی وئاینی هاتەدی وجیوازیکردن فەرمانبەری ستەمگیریگ ناوبەین هاوڵاتیەیل، تا رادەیگ ک تویەنیمن بوشیمن شکست وە شەرعیەت عیراق هاورد جوور دەوڵەتیگ سەروەخوەی وخاوەن مێژویگ کۆن و بنچینەیگ دەوڵەمەنکەر ك شارستانیەت ژیان مرۆڤ وە یاسایگ یەکسانی کردیە.
ئی پێشەکی و وەراوردە بویە فەرمان داوەزین پەتای کۆڕۆنا لەبان سەر جیهان، و سەرقاڵ مەردم وە هەیوەت رزگاربوینیان لە بەڵای، وەخەوەر راگەیانن وەڕیەوبەر گشتی فەرمانگەی باوەتەیل مقەیەتی و قەورسانە گشتیەگان، لە سەرەتای مانگ ئازار وەرین، لە دیارکردن قەورسان گشتییگ ئەرا تەرم شەهیدەیل کورد فەیلی، دویای چل ساڵ لەبان ئەو تاوانە، وەبی یە ک کەسیگ شوون و نوینیان بزانێد تا روژ ئی راگەیاننە.
کاک زیا کەریم وەڕیەوبەر گشتی فەرمانگەی کار مقەیتی و قەورسانە گشتەیگان لە دامەزراوه‌ی شەهیدان، دیاری لە وردەکاریەیلیگ نوو کرد دەربارەی قەورسانە گشتیەگان، لە وتاریگ ک ئاژانس شەفەق نیوز بڵاوی کرد لە سێەی مانگ وەرین، باس کرد ک فەرمانگەگەی چیە فتراق بڕیگ زانیاری ک وەرجە ئەوە رەسویدەپی، لەباوەت قەورسانیگ گشتی ئەرا کوردەیل فەیلی، ورەسینە ئاماژەیلیگ لە ری وینەیلیگ ئاسمانی، ئەرا دیاری کردن ئی قەورەیلە، وەی نزیکە ئەوەسا سەردانیگ مەیدانی ئەو شوینە کەن، تا هەڵسانگاندن لە کردنەوەی بکەن.
وتیش ک دەسکاری کریاگ ئەو زەویە بەڵگەیگە لەبان ئەوە ک ئی شوینە قەورسانەیل گەورایگە، وشایەت قوربانی فرەیگ لە کورد فەیلی هاناوی، وشایەت ئی قەورسانە لە شوینە سەرەکیەگان بوود ک تایبەتن وە کورد فەیلیەگان.
وه‌خاتر هۆی کارو رێوشوێن ئەمنیەگان دیرکەفتن لە دیاری کردن ناوچەی قەورسانەگە، تا کەسیگ دەسکاری ئەو ناوچە نەکەێد، و هەست خاوەن قوربانیەگان تێک نەیەێد، ئیجا نەوودە کارەگەریگ دەرونی لە نەهاتنیان ئەرا ئەو ناوچەیلە. فەرمانگەگەی خوازێد وە شیوەیگ پیشەیی مامەڵە وەل ئی کەیسە بکەێد، وهەر زانیارییگ بڕەسنە پی خەنەی وەردەس گەل عیراق.
زیا کەریم و گشت کارمەنەیل دامەزراوەگەی شایستەی رێزو سوپاسن ئەرا ئی رەنجیانە، وئومیدواریمن جوور خاوەن شەهید، زوی ئەو قەورەیلە بکەنەو دویای لەناوبردن پەتای کۆڕۆنا وەسەڵامەتی، وکۆتایی بارن وەئازار چل ساڵی لە سەبرو چەوەڕی دوورودریژیگ ئەرا ئی خەوەرە.
وە دریژی ئەو ساڵەیل سەختە لە ژیان ئاوارەیل، فرە لە خاوەن بیشوینەیل مەنن لە ساڵەیل تاڵیگ ناوبەین هەمیشە نیگرانی لە بان چارەنووس کەسەیلیان لە زیندانەیل سەدام وەرجە رماننی، وناوبەین ئومید وەزنی دیەنیان هەنای رژیم نوو دروس بوی، وەلی خەویلیان و ئومیدەیلیان کەفتنە وەر راستەقینەیگ لە ژان، ک هویچ نوینیگیان وەدەس نەکەفت، بیجگە ناو و تاریخ ک نیشانەی وەسێدارەدانیانە، خەفتنەسە بان ئەو قاقەزەیل چەرمگە، ریزکریانە لەقەی دیوارەیل نویسینگەیل، چمانی ئەو قاقەزەیلە بوینە کفنیان، ودیوارەیل بوینە پەیکەر نەمرییان، خاوەنەیلیان دویای ئه‌وه‌ ک دەس لەلیان شوردن تیەن سەردانیان کەن.
هەرچەن راگەیانن ئی خەوەرە شایەت تیمار زەخمەیل وژانەیل خاوەن قوربانیەگان بکەێد، بەڵکم ماف دڕاکردن گلیەی گەوراو دریژیگ وەدریژی روزگار ئازاریان ئەرا حزبەیلەگە نیەکەفێد، تایبەت حزبە یل نەتەوەیی کوردی، وهەمیش شیعەیلە ورێکخراوە یل مرۆڤایه‌تی ک هیمان لە گشت ساڵیگ لە دڵسوزیان وە بیاننامەو دوعا راگەینن، وقسەی خوەیان ک ستەمگیری کورد فەیلی سێ سویکەیە چوینکە کورد و شیعەو وڵاتپارێزن، وەلی ئەو بەیاننامەو دوعایلە، جوور چەک لێبوردن و کلیل بەهەیشت بنمایە لە راسی نێەرن تا لە بانکەیل دونیا خەرجی بکەن، جوور ئەوەی بڕیگ دەس نانە بانی خوەیانو پشتگەرەیلیان لە دەسڵات وچەکەیل تا لە بانکەیل دونیا کاش خەرج بکریەێد، ونزیکترین وینە خوەی یاسای رەفحاس ک ئەنجام دریا وەخاتر فرەیی و قورسایەتی نوێنەرەیل شیعە، وە دانان مووچەی بەرز، وەبی وردەکارییگ لە راسی و شایستەی فرەی لەوانەگ بڕیارەگە گردەیانەو، لە وەختیگ قەرەبوو فرەیگ لە گەل کورد نەدركریاگ، لە قوربانیەیل ئەنفال و کیمیاوی و قەورە گشتیەگان، وئاوارەکردن کوردەیل فەیلی لە ناوڕاس و باشوور عیراق، دویای بردن بەڵگە فەرمیەیله‌یان ک دیاری کەن خوەیان عیراقین، و وەشانینیان وەشیوەیگ نا مرۆڤایەتی لە مەرز عیراق و ئیران، وەلیستەیلیگ وەناو و ژمارە، و بڕیگ لەلیان شەهید بوی له‌ بان مین یا وە خنکیای، یا مردن لە خوسەو خەفەت لەناو چادرەیل یا لە ئۆردگا.
ئەوەگ ئازار دیرێد ک دارودەسەی ریژیم سەدام هەزاران لە گەنجەیل بی گوناهیان گیرهاورد لەناویان پزشک وئەندازیارو ماموستاو روشنهویورو خاوەن پیشەی ئازاد وخوەنەوار بوی ولەناویان بوی ئەوانە ک هانە ئەرک سەربازی، زندانی کریان ئیجا بیشوینیان کردن لە قەورەیل گشتی تا ئیسە دیاری نەکریانە، ک یاد نەهامەتی چل ساڵ لە تاوان ئاوارەکردن وبی نوین شەهیدەیلمان ک ئاخری لەبان شوینیگ راگەیانن ک شایەت بەشیگ لە شوین لەشەیل پاکیان دیاری بکەێد.
ک باس یاسای رەفحا کردیمن، ئەرامان هەس پرسیاریگ بکەیمن، ئەرا دەسگایل ک تایبەتن وەی کارەیلە دووارە لیکۆڵینەوە نێەکەن، تا دووپاتە لە لیست مووچەیل رەفحایەگان بکەن، وبزانن ئەگەر دەسکاری وگەندەڵی لەناویان نیە، جوور وزارەت وەرزش و گەنجەیل ک گشت ساڵیگ دووارە تەماشای شایستی فرەی وەرزشکارەیل کەن کە بیمە وەرگرن، هەرچەنی ئەو بیمە وەگورەی یاسا وەپیان دریەێد، ئەراچە پەیمانە کریەێد وەپەیمانەی تایفەیی، ئەگەر دەوڵەت ئویشێد داهات عیراق ئەرا عیراقیەیلە، وگشت هاوڵاتیەیل یەکسانن لە ماف، ودەستور لە مادەی ١٣١ باسی کەێد، ئەرک دەوڵەتە ک ئیوەت خاوەن شەهیدەیل و زەرەدمەندەیل ستەم ریژیم دیکتاتۆری وەناوچگه‌ بکەێد، لەبان ئەویش ولەماوەی چەن ساڵیگ لە حکومڕانی رژیم نوو لە عیراق، ودەرچگن یاسایل وبڕیارەیل فەرمی، هیمان رۆتین وپشتگوش خستن دوینیمن لە فەرمانگەیل تایبەت لە هاوردنەوەی جنسیەو ماف مووچە، ولەکاردەرکردن سیاسی وزندانی وهاوردنەوەی پویلەیل هەڵگریاگ ونەهەڵگریاگ ئەرا کورد فەیلیەگان.
شایەت ئی پرسیارە وئاشکراکردنە دڵگران بڕیگ بکەێد، وەلی یە راسیەگەس ک وەسەر کورد فەیلی هات، ک هەرکەسی وژدان داشتوید رەت ئی راسیە نیەکەێد، ئەوان یەکەمین چین بوین لەناو عیراقیەیل ژیانیان و ئایندەیان ویران بوی وگرد خیزانەیلیان چویوچیا لەناوبەین وڵاتەیل جیهان، لە شوین تاوان ئاوارەکردن، ئی باسە بانگەشه‌ نیە و چەوپوشی لە بان نەهامەتی ئەوعیراقیەیلەگە نیە، چوینکە نەتەوەو تایفەگان بەش خوەیان لە ستەم لەبان ده‌س دارودەسەی رژیم وەرین دین، بەڵکم ئەوەگ ئازارە ک یاساڕێژی وجیوەجی کردن شایستە یاسایەگان ئەرا کورد فەیلی تایبەت عادیلانە نەوی، و وەگورەی لەدەسدان کەسەیلیان ودەروینیان وداراییان نەوی.
هەنای گلیە کەیمن وپرسیمن وشوینەیل بەشخوریاگی وەئاشکراییەو دیاری کەیمن، نێەخوازیمن ماف کەسیگ تر بوڕیمن، یا لە قوربانیەیل حزبەیل کەمەو بکەیمن، یا ماف سومبلەیلیان وپشتگرەیلیان رەت بکەیمن، وەلی تاڵی لەپشتگوش خستن، ودیرکەفتن لە سنورناینیگ ئەرا ئازار قوربانیەیل، بیجگە بەیاننامەو دوعا، هیلێد بخەیمنە هویر وداوای سنورناین بکەیمن ئەرا ئەو نەهامەتیەیلە، چوینکە تاڵی چەوەڕی سنوریگ دیرێد.
تا ئیمە یەکسان بویمن، گلیە ورخنە هەمیش هەس لەبان کەسایەتیەیل وکۆمه‌لگەیل کورد فەیلی، لەبان کەموکوڕیان لە کار ئەرا وەجی هاوردن ئەنجامە مرۆڤایەتیەیلیان ک تایبەتە وەهاوردنەوەی مافەیل کورد فەیلی، هەنای هاتنە ناو عیراق دویای رمانن رژیم وەرین لە ٢٠٠٣ وەختا کەفتنە کارەیل تاکی وەبی سەرکردەیگ خاوەن بۆچونیگ ، ئەنجامیگ دیار و ئاشکرا وه‌ ده‌س نه‌هاوردن.
کەسایەتیەیل کورد فەیلی تایبەت لە لەندەن وبەشیگ دوەڵەتەیل ئۆڕوپا، دەور گەورایگ رانین لە زنی کردن کۆمەڵگایه‌یل فەیلی، لە ساڵ ١٩٨٩ ئەرا وەرگێڕی و ناسانن کەیس کورد فەیلی، ک وەردەوام چالاک بوین لە دروسکردن چالاکیەیل کۆمەڵایەتی و روشنهویری و سیاسی، وهاوکاری کردن ئاوارە نووەیلە لە وەرگێڕان وراوێژکردن یاسایی تا شوین و ئیقامە ودەسیان بکەفێد، و خاسی داشتن لەبان حزبەیلە ورێکخراو خاچ سوور ودەزگایل ورێکخراوەیل ماف مرۆڤ نیەودەوڵەتی، ک بەڵگەو بەڵگەنامە دانەپیان، وە ناو بازرگانیەیل و خیزانە ئاوارەیل وەگەرد فایل قسەگانیان وناو و هەژمار گەنجەیلیان ک گیرهاتوین و بیشوینبوین لە زندانەیل رژیم لەناوبریاگ.
ئەرا یەکەمین جار لە مێژو کورد فەیلی، روژنامەیگ دەرچگ وەناو ( هاوار کورد) و بڕیگیش بڵاوکردن ئەرایان دەرچگ باس لە رەوشیەیلیان وەزوان عەرەوی کرد، وئەو بڵاوکریاگەیلە ستەمگدریاگ عیراقیەیل وچالاکی حزبەیل ورێکخراوەیل عیراقی وەگشتی بیبەش نەکرد، وەلی وەداخەو ئەو رەنجە نەکریا بەرهەمیگ وە هاوردنەوەی مافەیل لە یەکەم دەرفەت ئاڵتوینی دویای رمانن بتەگە.
وەختا بریگ لەو کۆمەڵگەیلە وەل چالاکیەگانیان شلەو بوین وتاویانەو، لە جیای ئەوە وەردەوامی لە چالاکیەیلیان بویاتاد جوی حزبەیلەگە، بەڵکم بڕیگیان چین لقەیل بویچگ کردیانەو وەلەژیر چەتر حزبی، وسەروەخوەی نەوی، وبڕیگیش جووور رێکخراو ئازادەیل هەوڵدان دویر لە حزبەیل بکەفن، بەڵکم کەفتنە رویوەڕی راسییگ ک نێیلن نوێنەراتی سەروەخوەییگ ئەرا کورد فەیلی په‌یا بوود، تایبەت وەختا کەسایەتیەیلی چەوپێکەوتن وەگەرد سەرکردەیل سیاسی کورد کردیان، ناکۆکی کەفتیادە ناوبەینیان ک کارەگەریی خراو داشت و ئازار وە گشت رەسان.
لە جیای ئەوە ک رێکەفتن ئەرا بنەما و پێشنیار ئەرا ئەنجام ماف کوردەیل فەیلی لەروی یاسا دابنەن، چەوپێکەفتنەگان کەفتنە خانەی داوایل پلەو پۆست، وبایەسە ئەوانە کار ئەرا کۆتەی پەڕلەمانی تایبەت وە کورد فەیلی بکردیان تا وەشیوەی سەروەخوەی بچیادە هاڵبژاردن، نەگ لە ری چویچانن دەنگەیل فەیلی ناوبەین حزبەیل و هاوپەیمانەیل کورد و شیعە.
ئەگەر ئەو روژەیلە رێککەفتن بکردیان و ئەو بڕ گەورای کورد فەیلیە وەکارباوردیان، تایبەت دویای کۆچکردن هەزاران لە تاکەیل وخیزانەیل برا کوردەیلمان کورد لە ناوچەیل خانەقین و مەنەلی و لە پارێزگایل باشوور ک هاتن ئەرا بەغداد وە بڕیگ هۆکاری بەشیگیان ژیان و گوزرانیان چووچان چوینکە ناوچەیلیان کەفتنە وه‌ر جەنگ سەدام وەگەرد ئیران، وەنە کورد لە دەیشت هەرێم کوردستان بڕیگ گەورا لە پەرلەمانتار داشتن خزمەت کەیس کوردەیل فەیلی کردیان وشیوەیگ تایبەت و پەیوەندی ناوبەین شیعە و کورد ئەرا خزمەت عیراق وشیوەیگ گشتی، ولە هیوریش نیەچوود ک ئاماژە بیەم وە عامر عەبدوڵڵا سیاسی شیوعیەگە ک هەمیشە وتیاد ( بغداد وه‌ گەوراترین پارێزگای کوردی دانریەێد) و ئەی قسە وەل راستەقینەو گونجیایە.
شایەت ئەوەگ و ئاشکرا باسیکردیمن وەل بڕیگ لە لاینەیل ئۆپراسیۆنە سیاسیەکان وحزبەگانیان رێک نەکەفێد وشایەت دڵگرانیان بکەێد، وبڕیگیش لە رێکخراوەگان كۆمه‌ڵگه‌گان وکەسایەتیە کوردە فەیلیەگان وەرین لە ئۆڕوپا وئیسەی لە ناو هەرێم کوردستان ولە دەیشتی، بەڵکم چوی ک ئەوسا بوێر بویمن لە رخنەگردن له‌ کارەیل رژیم وەرین ک وەرانوەرمان کردیاد، وەگەرد جیوازی لە بەراوردی وەل رژیم ئیسە، بەڵکم مافیان ئه‌وه‌سه‌ ک بی دەنگ نەون لەبان مافیەیلیان ئه‌را هەمیشە.
هەرچەن گشت ئەو وەهیورەو خستنە وگلیە و ئاماژەیله‌ لە ژیر ناونیشان ( چل ساڵ نەهاتی لەبان نەهامەتی کورد فەیلی وەبی یەکسانی) خواست ئه‌وه‌ نیە ک لە حورمه‌ت حزب و رێکخراوه تایبەتەگان و بەرپرسەیلیان کەمەوە بکەیمن یا رەت پشتگیریان بکەیمن، یا ئەو قوربانیەیلە رەتیان کەن ک چەویلیان هالە ری دەرچگن بەیاننامەیل ک شایەت کەمیگ لە ژان زەخمەیلیان کەمەو بکەێد، بەڵکم تاریف و رێزمان ئەرا گشت دڵسوزییگ وپشتکیرییگ لەلیان دەرچود، لە هەمان وەختیش داوا کەیمن ک هەڵوێستیگ رون و ئاشكرا بیاشتان، وچەودێری وەردەوام دەزگایل حکومەتی لە دەوڵەت عیراق بکەن، وهانیان بیەن ئەرا جیوەجیکردن بڕیارەیل ک لە باوەت کورد فەیلی دەرچوود، وسزای خاوەن کەموکووڕی بیەن.