نەسر نامجی.. نەسرێ ک یە چل ساڵە م دنووسنمەێ
٭پێشەکی
"مستەفا بەیگی" وە نام نازاری "رودوس فەیلی" وەوجوورە ک دە کتاو "تاریخ رووژنامەوانی ئیلام" هاتگە " یەکێگ لە پڕ ئاڵنگ و پڕتەسیرترین رووژنامەوان دەهەی هەفتاکان" هەتاوی دە ئیلام بییە.
ئەوی دە جەرخەێ مانگنامەێ کوردی-فارسی "ئاوێنە" دەسکردە رووژنامەوانی ئمجا بی وە سەردەبیر "هەفتەنامەی سوبح ئیلام" ئمجا بەرپرس مانگنامەێ "ئیلام‌شەهر" ئوو یەمەیش وه‌رێوه‌به‌ر نویساننه له مانگنامەێ "گوڵ سوو" ئوو بەش هەواڵنیاری "شەفەق نیوز" کوردەێل فەیلییە ک هەردوگێیان جەهانی هساوەو دبن.
ئەوی بێ‌ژە شێعر، دە نەسریش هە لە هەفتاکانەو دەس‌کردگەسە کار و خوەێ چۊچتشتێ خاون شێوە و شێواز دیاری خ٨وەێیەو جوور هەمیشانیش هامڕێ و نەقدکەر فرەیێگ ئەڕا خوەێ دیرێ.
دە ئی بەشە باسێ کوڵ و کوڵبڕ دە بان شێواز خوەێ دە "نەسر" نووسانن پێشکش ئه‌كا . بێ‌شک ئەوی لە نواڕۆوەێل "نەسر رووژنامەوانییە"و دپووڕێ بویشیمن ک دە ئیلام، کەسێ چەنە ئەوی "نەسر" وە کوردی، دوفێشتر "نەسر ژوورناڵیستی" نەنووسانگە.
ئوو وت‌ووێژەێل جوورەوجوورێ ک ئی دۆمادۆما دە شەفەق‌نیوز و دە گوڵ‌سوو بڵاوەو کردگە فرە جەریانساز بینە و نەقدکەر و لایین‌دار فرەیێگ داشتنە ئەڕا خوەیان.
لە یەو لا ویر و ڕای ئەوی دە بارەێ شێوەێ نەسر نووساننێ ئەڕاتان دخەیمنە وەر چەمەو.
ئەڕا چە "نەسر"؟
٭سەرباسەگە
وەر ژە هەر چشتێ وە بەش خوەم سپاس دیرم لە هووز "رازان" وەگرد دوفێشتر "موحەمەد عەلی قاسمی" ک یە عمرێگە خزمەت فەرهەنگ و ئەدەبیات دکەێ، دە ئیلام، ئمجا سەر باس ئەڵچەپنم.
٭باسەگە
هەرچەن هادەێ فرە کەس م وە شاعرێگ کوردی‌ئەڵوەس بناسن باوجی م هە لە سەرەتاێ کار کوردی کردنم تا وە ئمڕوو هە کەڵکەڵە نەسر نووساننیش داشتمە و هەرچەنیش م وە سەر کڵاس داستان‌نووسانن و رخنەگرتن ئەدەبی و ... وە بەش خوەم چگمە باوجی ئەیانە گشتێ هیچ کام ئەو تەوانمەندییە ک دڵخواز خوەمە وەم نەدا ک لاوەکەمێ خوەم وە خوەم بویشم ک داستان‌نووسن سەختێگم ئەڕا خوەم.
ئەڕا یە چوون رووژنامەوانی و هەواڵ‌ڕەسنی بەشێگە لە بنەماێ گیان م، هە چگمەسە شوون "نەسر" ژوورناڵیستی.
وەختێ دەس‌کردمە نەسر نووسانن هەم دە سی ساڵ وەر ژە یە هەمیش ئێسە ، بایەد بویشم؛ چشتێ ک دیارییە و هێمان ک هێمانەێش نواێ رێ پێشکەفتن نەسر کوردی فەیلی چ دە ئێران و چ دە عراق گرتگە لە چەمسار منەو یەسە ک ئیمە هەم تووش ئێڵ و ئێڵخوازی هاتیمنە ک جووز لەمان نەدکەێ هەمیش گیروودەێ زوان وتار خوەمانی بیمنە ک واز لەمان نەدیارێ ئوو دە کەشێیان،نەبیین ئامووزێشت و پەروەرێشتێ شوون و نوون‌دار بییەسە تاشێ بەرز و بڵێن دە وەر رێ ئەوانە ک هەم نووخوازن و دەربەن قەشمەری و قسەێ ول وڵاتوەندێلە نیین هەمیش ئەوانە ک دخوازن رێ خاس‌وڕاس‌ترێ بکەنە دی و وەرە نەنن دە بزن‌ڕێیەێلێ ک وە ئاسانی ئایم وە تکەڵ کێوەێلێ دڕەسنێ ک هیچ دەسکەفتێ ئەڕامان نەداشتنە و نەدیرن.ئەوانەێ ک کوڕانە جوور کیەنیئاوێ زوڵاڵ دە دڵ بەرد و تاش کەمریش بییە خوەیان رێ خوەیان یا رێگە خووەگە بکەنە دی.
م هەمیشان خواستمە و دخوازم ک یەکێ لە چینە دوێیمەگە ببم و شوون دەسم دیاری ببێ هەر چەن ک تیر و تانە و قەژمەری فرەیێگیش وە وەرسەرا ئوو وە پشت‌سەرا ژنەفتمە هەمجا بێ‌هچان هە خواستمە ک تۊک بڕزنم و هە وەرەو نوا بچم ئوو دە ئی رێیە نە دامینم و نەێش شەکەتەو دبم.
زوان نامجی ئیلام، خاسە ک جوورێ گلەوژن و خاس‌وڕاس بکرێ ک ببێگە چشتێ دە نام‌بەێن گشت بنزارەێلە.
فره‌وانی قسەکەرەێلە، خاس‌وڕاس وتن کەلیمەێلە و ...، گشتێ دبنە معیارێ ئەڕا ئەڵسەنگانن کەلیمە و رێزوان هامبەشەێ ک دتوانیمن بگریمنەێ وە وەر چەممان.
یە وە ملجهڕی و هەڕەکیشەکی ول نەدکرێگە دی ئوو خرەد جەمعیێگ دخوازێ ک لە تەجرۆبەێل کوردەێلێ تر ک سەد ساڵ وەر ژە ئیمە ئی کارە کردنە، لە تەجروبەێ زوان فارسی ئوو کەمهووزەێلێ تر دە دنیا کەڵک، دیاێگە دەس و خووە ک لەێ ئەڵکەفتەێلە ئستفادە بکەیمن.
م ئەڕا رەسین وەێ تکەڵ و سەرئاسووە، خوەم ئەڕا خوەم چوارچووەێ دەرهاوردمەسە دەر ک لە هنەێل گشت بنزارەێل ئیلامییەێلە ئستفادە کردمە تا زوانێ نامجی لە بوار رێزوانەو بیارمە دی ئوو حەتمەن جی کار فرەیێگ دیرێ ئوو وە بڕێگیش حەق ددەم ک هە لە بن و بنەڕەتەو رەدێ بکەن.
چەن چشت ک م ، ئەڕا رەسین وە زوانێگ نامجی، فرەتر لە گشتێ دگرمە وەر چەم یەسە ک؛
- ئەڕا گشت "فێعڵەێل مازی ئستمراری" دە نوای بن فێعڵەگە "د ِ" دبەمە کار جوور "دچگم" ، "دخواردم".
یە دە نام گشت ئیلامییەێلە، بێ ژە کەڵهڕ و تاکمەجیێ لە باولی و ئەرکوازی و شێروان و چەرداوڵ دبرێگە کار ئوو چۊچشتێ دە بنزار "شاری" دە شار ئیلام جی کەفتگە ئەڕا خوەێ.
- ئەڕا گشت "فێعڵەێل موزارع ئەخباری " دە نوای بن فێعڵەگە "د ِ" دبەمەکار. جوور "دچم"، "دخوەم"، "دکەم"، "دبەم".
یە دە گشت بنزارەێلە وە نادیاری دبرێگە کار. کەڵهڕەێل و باولی و ئەرکوازی و مەڵختاوییەێلە و بڕێ تر دویشن: "تیام، تیەم"، "تیارم، تیەرم" یە هە "دیام" ئوو "دیارم"ەی سەر زوان شارۆمەندەێل ئیلامە.
بڕێ تر وە جی "د"، "ئە" دبەنە کار جوور "ئەکەم" ، "ئەخوەم"، "ئەبەم" ک فرەتر بەیرەی و شێروانییەێلەن ئوو کوردەێل فەیلی خوەمان دە بەغدا.
بڕێ تریش "ئــ" و "ئیــ" دبەنە کار "ئیام" ، "ئکەرم".
بڕێگیش "مە" دبەنە کار، جوور خزڵەێلە.
بڕێگیش هە بن فێعڵەگە وە پەنی دیارن جوور "یام".
ئەیانە چوون کەمترن م هە "د" ئەڵواژانمە.
دە ئەو دۊوەێ فێعڵەێلەگە فرە لە وڵاتوەندەێل ئیلامی هیچ پێشوەندێگ نەدبنە کار جوور: "چم"، "خوەم"، "کەم"، "بەم".
خاسە بزانن ئەوانەێ ک چمان "د" نەدبنه کار، دە بڕێ لە فێعڵەێلە "د" یا وە جیێ "ت" دبەنە کار. جوور "دیام، تیام، تیەم" ئوو دە قەێرێ تر لە فێعڵەێلەێش ک چەپی‌چەواشە دبەنەیانە کار و منیش تەرجیح دامە ک کوت لە خوەم بکەم و شێوەێ راسکانی و نەشکیاگ فێعڵەگە ببەمە کار.
- شێوەێ مەنفی فێعلەێلە
مەنفی کردن فێعلەێلە دە نام ئیلامییەێلە وەێجوورەسە
دە مازی ئەیانەن
نە+ بن مازی، جوور "نەکرد" ، "نەخوارد"، "نەبرد"
ئەیانە گرد لاختارێ جوور فارسی دیرن چشتێ ک هەسە یەسە ک بڕێ "د" دکەنە "ی" یا "ێ" ئوو بڕێ ترییش "ێ" دکەنە "ا"
جوور
١-کرد "موسبەت" نیەکرد، نەێکرد، ناکرد "مەنفی"
دە شێوەێ مەنفی فێعڵەگە "نە+د ِ+ کرد" بییەسە "نە+ ی/ێ +کرد"
٢-ئەکرد "موسبەت" ناکرد "مەنفی"
ک خاس دیارە چوون "نەئەکرد" دەمپووڕ نەبییه کریاگەسە "ناکرد".
٣-مەکرد "موسبەت" نمەکرد "مەنفی.
دە یە "م" نەسڕیاگەیەو ئوو دوروس بریاگەسە کار و هە وە جی "نە"، "ن ِ" وە بێ‌قاعدە چگەسە کار.
ئێسە دە نام‌بەێن ئەیانە، ئەڕا نووسانن چە بایەد ببەیمنە کار؟
ئەر وە فرەوانی قسەکەرەێلە ببێ ئەر دروو نەویشیم هادەێ چەنە یەک ببن یا جگێ هووز ئێڵ کورد کوردەلی یا بەیرەێ و شێروانوەیەکا لەو دۊوەێ ئیلامییەێلە فرەتر ببن ئوو ئەر جگێ وە پاسا کردنەو بنووڕیمنە یە دپووڕێ ک بویشیمن "نیە +بن مازی" چوون هن شارییەێلە و بنزار نامجیێگە ئەوە فرەتر دچووگە کار.
ئێسە دپووڕێ؛ ئی پرسیارییە بکەیمن ک "ئایا خاسە ک هە یە ببەیمنە کار؟"
م جواوم یەسە: "نە"
هەر کەسێ دتوورێ بتوورێ ئەڕا خوەێ.
هادەێ لە خوەتان بپرسن: "جەما، یە ئەڕا وەیجوورە دویشێ؟"
جواوەگەێ یەسە؛ چوون یە خوەێ دە نام دەم و دە سەر زار و زوان پووڕیاگە وە خاتر یە ک فرە لە حەرفەێلەگە‌ێ لڕیانە، فرە رەوێشتمەند نییە و ئەگەر شیێیانەو بکەیمن خاسترەو ئەوڕەسیمن لە لاختارێ.
بنووڕن وەێ:
نیە +کرد= ن ِ+ یە + کرد
"ن ِ" خوەێ ئشتباسە و بایەد بوتایمن "نە". "یە"یش هەم ئشتباسەو بایەد بوتایمن "د ِ"، چوون "د" کریاگە وە "ی" تازە "ی" وەگەرد کەسرە مەکسورەو نەبییە و جوور کوردی سوورانی فەتحە دە بانێ نریاگە و بییەسە "یە".
خۆ ئێسە وەرد ئی هەمگەێ بشێوبشێوە چە بکەیمن؟
لەمنەو فامستن یە فرە "IQ" بانێ نەدخوازێ ک یە فرمە نەشکەستەگەێ یە بییە: "نە + د ِ + کرد"
یەمە پرسیار ترمان یەسە ک ئەر وە جی "نیەکرد" بنووسنیمن "نەدکرد" ئایا کەسێ هەسە؟ ک بویشێ م یە نەدفامم؟
ئی فرمە هەم رەیین دفامرێ هەمیش خاس خاس دیارە ک زانستییە و هیچ خەوشەیێگ دە نامێ نییە.
ئەر نەویشیمن "نەدکرد" خۆ بایەد جواوێ ئەڕا یەیش بداشتوویمن ک ئەڕا چە نەویشیمن "نەێکرد" ؟ یا "ناکرد" و "نمەکرد"؟ هە؟
- موزارع ئەخباری مەنفی
دە مزارع ئەخباری هەمجا هە ئەو ئێراد و هەڕەکیشییەێلە هە هانە شوونێ.
بنووڕنە یە؛
"نە+ د ِ + بن موزارع"
دە فێعل "خواردن" دتوانیمن بنووسنیمن"نە د ِ خوەم" دە وەرەوەر "د + خوەم" هەرچەن ک دە قسە کردن دویشیمن "نیە خوەم" یا "نەێ خوەم" دە وەرەوەر "د خوەم"
- وە کار بردن حورووف ئزافە و چەن هن دیاری تر ک ئەڵوژانمە دە نام ئێڵ کورد "کوردەلی" دە نامنی "از، در، بە" لەێ‌وا یاوازی دنن و دویشن:
ئژ، ئەژ= از
د، ئڵ، ئەڵ= در
و ِ، ڤ، ڤە، ئەو= بە
دەنام مەڵکشایەێلەێش وەیجوورەسە:
ژە: از
دە: در
ئەڵ: بر
وە، ڤە: بە
دە نام خزڵەێلەێش ئوو لەک‌زوانەێلەێش هەم وەێجوورەسە و دە نام ئەو دۆوەێ ئیلامییەێلە و کەڵهوڕەێلە و لوڕەێلە هە یەک چشت وە جی "از" ئوو هە ئەو چشتەێش وە جالییەێ "در" دبرێگە کار.
چووندە ئیلام قسەکەەێل فرەترێ دە نامنی "از" و "در" فەرق دنن ئوو یە رەیین‌ترەێش و لە چەمسار منەو یە خاستر و کامڵترەکە، م یە بردمەسە کار ئوو وە جاتی "از" فارسی دنووسنم "لە" ئوو وە جی "در" فارسی دنووسنم "دە".
وە جالی "بە" فارسی هەم "وە" ئوو وە جاتی "بر" فارسی هەم فرەتر "وە" دبەمە کار و تاکمەجارێگیش "ئەڵ".
٭کێشەی "ۊ"
هەڕەکیشەکی دە مل وتن یا نەوتن یا نووسانن و نەنووسانن "ۊ" وەرد بڕێ چشت تر ک دە بنزار ئێڵ کورد "کوردەلی" هەسەیان ک هانە نام‌بەین "و،ۆ،ۊ" چشت تازەیێگ نییە.
م خوەم ئی ویروبیڕگ "کامران رەحیمی"یە فرەتر وە دڵمە ک وە جی "ۊ" بنووسنیمن "ۆ" چوون بزرۆکەێ "ۆ" و هەفتەگەێ بانێ یانێ ک "و" چۊچشتێ گۊەڕیاگه، وە بان یەوە دە ئی وتارە هە جوور گشت وە "ۊ" دنووسنمەێ و بەس هەر چەن دە جی‌جیێگ هە شکڵ و شێوە راسکانییەێ کەلیمەگە خوەێ دنووسنم ک لەمنەو "وو" و "ئی"ین.
وە چەمسار منەوە "ۊ" فرە رەیینە و تایبەتمەندی خووێگە ئەڕا بن‌زوان کوردی خوارین و بنزارەێل کوردی فەیلی و کەڵهوڕی و ئەوانەێ تر. دە لەکی و دە نام بڕێ لە جافەێلەو و بڕێ لە کرمانجەێلەێش دبەنەی کار.
ئی هنە فرەتر جیگر "وو" دە نام وشەێل سوورانی و فارسی بییە، جوور "بوو= بود، شد" دە سوورانی ک ئیمە دویشیمن "بی، بۊ" یا "موو" ک ئیمە دویشیمن "مۊ، می".
م کێشەێ و چاڵنجێ وەرد وە کار بردن "ۊ" نەدیرم هەرچەن خوەم وە سەلیقەی خوەم دە بڕ کەمێ لە کەلیمەێلە "ی" دبەمە کار.
جوور "بی" وە جی "شد" فارسی ئوو "بۊ" وە جی "بود" فارسی.
چشتێ ک بایەد رووشن بویشمەێ یەسە ک تاکمەگلێ ئی وشە جوور "زووڵە وشە" وە کار دچوو ک ئەوانە بایەد بکرنە دی و وە دی کردنێیان کار فرە سەختێ نییە. ریشگ وە دی هاتن ئەو "زووڵە وشە"ێلە یەسە ک دە ئی نزیکەێ دو سێ سەدەێ دۆماجارە ک ئیلامییەێلە دەس ئەڵگرتنە لە کووچ و بار و دە نام چەن شار یەکا گرتنە و دە دەوران والییەێل کورد فەیلی چەن شار حوسەێن ئاواێ فەیلی/ ئیلام" ئوو "مەنسوور ئاواێ فەیلی/ مێهران" و خاسعەلی و زەڕنە و گیەڵانغەرب و باخ‌ساێ و دێلوڕان و ئاودانان و دەڕەشەهر و بەیرەێ و چەن شار و ئاوایێگ تر شکڵ و شێوە گرتنە ئوو دانیشتەێلەیانیش کەفتنەسە جمە و جوولەێ ئەڕا سازین زوانێ نامجی و یەکگرتەتر ئوو چۈچشتێ بنزارەێل کوردی و لوڕی و لەکی دە ئی شارەێلە کوتریانەسە قەێ یەکترەکی و لەێ ئمتزاجە بنزارەێلێ شاری ک کەم‌تاکوتێ وەرد یەکترییش فەرق دیرن هاتگەسە دی.
ئی تەق‌‌ودەوە دە فرە جی خاس بییە و دە جی‌جیێ وەداخەوە جی نەکەفتگە و هە ئاسانی دە قسە کردن فرم داگە وە زوان و وە وشەێلە.
یەکێ لەو جییەێلە ها دە وە کار بردن "ۊ" دە فێعڵەێلە، ئەڵەێ چەن نموونە هیردەو ببن؛ دۊنم/ دینم/ د وینم/ دڤینم/ ڤینم/ ئەۊینم، مەۊنم= می‌بینم
لە ئێوەیا ، ئەڕا زوان نامجی، لەێ پەنج گلە کامەیان ببەیمنە کار؟ خووە کێ دتوانێ بویشێ کامەیان دوروسترە؟
م دویشم: د+وینم/ دڤینم.
یەیش بویشم ک "د وینم، د ڤینم" زوان ناوماڵەێ م نییە و ئیمە دە ماڵ دویشیمن: "دینم". ئەر بچیمنە بن‌دوروسێ دبینیمن ک ئەیانە گرد "دبینم، ئەبینم، مەبینم" بینە ک وەێجوورە و گەنجوورێ گۊەڕیانە و چۊچشتێ دەرگەردیانە و تەکاموڵ پەیدا نەکردنە.
م وەێ خاترە "دبینم" دبەمە کار ک دوروسترە، گشتیش دفامنەێ هەر چەن ک دە قسە کردنەێلێیان دە نام ماڵ و دە دەر کەل، وە کار نەدبەنەێ. مەر ئنگلیسییەێلەک هزار بن‌زوان و بنزار دیرن، یا عەراوەێلە یا فارسەێلە یە چەن سەد ساڵە یا چەن هزار ساڵە لەێ‌وا نەکردنە؟
خۆ قەرار نییە چوون ئیمە دە نام ماڵ هەر چێ وتگیمنە دی منیش ملجەڕی بکەم دە ملێ و بویشم یە دوروسترە، ئیمە دە ماڵ دویشیمن ؛ "دینم" یە دوروس نییە و دە نووسانن وە کار نەدبمەێ. یە قسە و خواز م نییە یە قسەێ کارناسانەسە نە هەوەنتە وتن و خوەێ ئەڕا خوەێ کردن.
-یەکێ تر لە چشتەێلێ ک فرە کێشە لە بانێ دیریمن موزارع ئەخبارییە لە سەرچاوەێ "وتن" ک دە "نەسر" وەێ لاختارەوە دنووسنمەێ: "د ویشم".
ئیمە وڵاتوەندەێلە دە نام کۊچە و خیاوان، وەێجوورە دویشیمین: "ئیشم، ئۊشم، دۊشم، مەوشم، مووشم، ئەۈژم، ئەشم، دەشم، دۊشم".
هیچ کاممان نەدویشیمن "دویشم/ دبیشم" هەرچەن ک گشتمانیش دفامیمنەێ.
ئەر معیارێ زانستی نەنرێ ک دتوانێ بویشێ کامەیان دوروسە؟
کوڵ‌و کوڵبڕ لە چاو منەو "ۊ" دە فێعڵ موزارع ئەخباری، خاس نەبریاگەسە کار و فرە چل‌وچەفتەو کریاگە. م وە جی "د+ بی...." پێشنیار دکەم.
٭دووسی وەرد "د"
بڕێ "د" دە نام کەلیمە و فێعڵەێلە دسڕن و بڕێ تر دکەنەێ "ی" جوور شێوەێ مەنفی "داین".
