وه‌خته کووتایی بدرێ وە ئی کووتائیە دە نامەین فەرهەنگییەیل کورد خوەمان
شه‌فه‌ق نیوز/ ئوستاد پەروێز بەنەفشی، وە قەوڵ خوەێ، کوڕ شێرخانە، له هووز مرشه‌ێ‌وه‌ن، ئێڵ خزڵ و له لا داڵگییه‌و له ئێڶ که‌ڵهوڕ ئه‌یوانه، و دە ساڵ 1325 هەتاوی (1945 زایەنی)، دە شار گیەڵان‌رووژئاوا دە لا خوار کرماشان هاتگەسە دی، و موهه‌ندسی کشت‌وکاڵ خوه‌نیبه و ساڵیان ساڵ، وه قه‌وڵ خوه‌ێ وتنی وه شانازییه‌وه ده زێده‌گه‌ی خوه‌ێ، گیه‌ڵان، موعه‌لمی و ئامووژکارییش کردگه، شارێ ک هە لە جاران چوارڕێیانێ ئەڕا یەکا گرتن ئێڵوەندەیڵ خێڵان کورد فەیلی بییە و کەڵهوڕ، خزڵ، زەڕووش، کڵاوپیەن، رێزەوەن، قەڵخانی، سنجاوی، و ... بییە.
جی ئەڵوەسیان هوورە و کزەی گەرمەسێری و جی فدراتیڤێ ک داوودخان کەڵهوڕ، بنەڕای نا و ور ژە ئەویش زوڵفەقار خان کەڵهوڕ لەی وڵات هێز گرت و بەغداییش داگیر کرد.
ئێسە ئی شارە بییەسە ماڵگەی شێعر کوردی و جەرخەی گیەڵان دە نام ئەدەبیات کوردی خوارین، چشت دیاری و تایبتیێگە ئەڕا خوەێ ک دو تکەڵ فرە بەرزتر لە گشت دیرێ:
ئوستاد پەروێز بەنەفشی ک بێ‌شەڕ و گەڕ و قسە و باس، منێگە ئاوباریکەگە ک رێ واز کردگە دە ئی هەمگە ساڵە دە وەر ئەو وەر گشت کیەنیئاوەیلێ ک پەسا گوڕ گوڕ دتووقن و هێمانیش وسان نەدیرێ.
ئەو یەکەگەی، دوکتور عەلی ئوڵفەتییە ک سەرچەم زوڵاڵ نوخوازییە دەو دیارە و شێعر و کتاوەیل فرە ئاسوو چەکنێ بڵاو کردگە ک هەر کامەیان خوەێ بینەسە دەروەچێ وەر ئەو ئاسوو و دیمەنێ تازەتر، ئەوی ک هە شاعر نییە، دو تایبەتمەندیێ تریش دیرێ ک ریشگ دە ویر و هرز پەڕائێڵیاتییەگەی ئەو دیرێ، رخنەگرتن و دەسێ وە نەقد ئەدەبی داشتن، چالاکمەندی و جەمەو کردن جەرخەیل ئەدەبی ئەڕا ناسانن توانمەندییەیلەی شێعر کوردی وە فارسەیلە و ئەو دووەی ئێرانییەیل، چشتەیلێ ک کەمتر کەسێ دیرێگەیان.
یە ئیوە و یەیش دەمتەقەگەمان.
-ماموستا به‌نه‌فشی رێزدار، خوه‌ش هاتیته وه ماڵ خوەت، ماڵگەی شەفەق.
لە بانانەو ده‌س نەکەیمن وە باسەگە، ئەگەر لا ئەڵکەیمن وەر ئەو پشت، جاران شێعر کوردی خوەمان، چوون دبینیت؟
ئوستاد به‌نه‌فشی: وەر ژە گشت چشتێ وەگەرەکە بویشم ک گشت شاعرەیل کوردزوان، برا و خوه‌شکەیل خاس منن و گشتێیان رێز فرەیێگ دە لای م رەنگێ دیرن و هەر کەس وە بەش خوەێ، گەورا یا بووچکەڵە، گامێ وەر ئەو نواتر بردگەسەمان و م چەپڵەی یەک ڕێز و پڕ لە رێزێ ئەڕا یەک وە یەکێیان دکوتم.
ها ویرم ک ئەوسا دە گیەڵان، هە شایەری وتن باو بی، یانێ فرە لە وڵاتوەندەیلەمان، زوانێیان کەفت بی ئەڵە شێعر وە وەزن هجایی و توڕە یا مەسنەوی کوردیاتی ک فرەتر وە قەوڵێ (فی البداهە) دئەڵوەسریان و یا دە جواو کەس یا کەسێ، یا دە بارەی رووداوێ، کەسێ شێعرێ دئەڵوەسی و یا وە ریشخەنی کردن و هەجو وتنی، دبردنەی ئەو سەر.
ئەوسا، شێعر مەکتووب، بێ ژە هنەیلەێ چەن شاعر گەورا ک دە کتاوەیلێ جووور نادری‌نامە، شانامەی کوردی، شیرین و فەرهاد، و ... دەرهات‌‌بینە دەر، دی ئەو دووەگانێیان گشت شایەری وتن بین و بەس.
-جگێ فرەتر یە شییەو بکە، ماموستا
ئوستاد به‌نه‌فشی: ئیمە دو جوور شێعر لە بنەڕەتەو دیریمن.
یەکمەگەێ ک شایەرییە، ک هە نەزمە و تاکمەگلەێ شێعرییەتێ دیرێ، باوجی گشتێ هن کارەیل روژینەنە و یەکجوور رووژنامە و خەوەرڕەسانی و قەشمەری کردن لە کار یا لە کەسێ تر و ... چوون شایەری، وە وەزن و کیشەی هجائیە، گشت کەسێ دتوانێ وەیجوورە شێعر بویشێ، ئەوسا یە باوتر بی.
ئەو یەکەگەێ (شێعر)ە ک سەقام فرەترێ دیرێ و شێعرییەت دیرێ و ئێسە باو ترەو بییە.
-یانێ هەر شێعرێ ک هجائی ببێ، شایەرییە
ئوستاد به‌نه‌فشی: نە برا، م کەی یە وتم؟ دە کوردەواری، چ جاران و چ ئێسەیش، شێعرەیلێ وتریاگە ک هجائیین و کەسێ سوو دەرزنێ نەدتوانێ رخنەیێگ لەێ‌وا لەێیان بگرێ ک ئەیانە شێعرییەتێیان کەمە، کیشە وەگیر نییە چوون وەزن یەکێ لە بانتووک و تووکڵەیل شێعرە، ئەڕا قزاوەت کردن، نامتووک شێعر وەگەرەکە ک خوەێ ترازیێگە ئەڕا هامترازیێ دە نامەین شێعر بیین و شێعر نەبیین.
:ئەڵگەردیمنە سەر باسەگەی خوەمان، لە جاران دوتی ئەڕامان.
ئوستاد به‌نه‌فشی: ئەوسا دش کردن وە نام شێعر و دەرانەی تر گوشانن، بازگ و کلگ‌نیشان ئایم دکرد، باوجی م دەربەن ئی قسەیلە نەبیم و خوەم وە خوەم وتم ک م دخوازم رەچە‌شکنی بکەم و رێچە و رێ نووی وازەو بکەم و شێعر کوردی لە شایەری و رووژینە وتن بدەرارمە دەر، بەشکەم بتوانم ئمڕووژینێ بکەم چوون ددیم ک دیرێ دمرێ دە وەر چاوم و بایەسە کارێ بکردام، وژدانم ئەڵنەدگرت و دتووریا ئەر کارێ نەکرداگام.
-ئمجا چە؟
ئوستاد به‌نه‌فشی: م هاتم شێعر جدی‌ترێ وتم و بڵاوێیان کردم و ئێسە وە شانازییەوە دبینم ک کتاوەیلێ فرەیێگ دە نام ئێڵەگەی خوەم، کەڵهوڕ، لە لایەن نمام و نوونمامەیلە نووسریاگە و منیش شانازی دکەم ک توانستمە وە بەش خوەم و وە توانای خوەم، دە ئی کارە بەشێگ داشتووبم، هەر یەیش بەسمە.
- ئوو ئێسە چوون دبینیتەێ؟
ئوستاد به‌نه‌فشی: شێعر کوردی خوارین، ئێسە ئەڕا خوەێ ئێوارە شێعر و شەو شێعر دیرێ، رووژنامەوانی ئەدەبی دیرێ، شاعرەیلەی هەر کەس وە راس ئەڕا خوەیان، شەواچەیل مەجازی فرەیێگ دیرن و دە ئی چەن دەهە و ئی دۆمادۆماییش بییەسە خاون کتاوخانەیێگ خاس و فرە ئەو نوا کەفتگ ئەڕا خوەێ، ئەوسا کەی، لەی‌وا بی؟
- جگێ لە بارەی شێعرەیلەگەی خوەت ئەڕامان بویش
ئوستاد به‌نه‌فشی: م دە دوبەیتی، دە غەزەڵ و دە مەسنەوی یا توڕە، و بڕێ قاڵبێ تر شێعر وتمە. شێعرەیلێ عاشقانە، عارفانە، سرۆشتی و ئامووژیاری و پەن و عبرەت گرتن و ... ، باوجی م خوەم دە نام قەفەسێ وە نام قاڵب و شێواز، دە دیل نەکردمە تا هەست و خیاڵم پەڕەوازە ببێ و ئمجا پەڕواز بکەێ تا وە ئاسووەیلێ نادیار، ئەڕا خوەێ، شێعر لەێ‌وا خوەشە نە ک گیروودەی تەنگییەری قاڵبەیل شێعری بمینێ.
- لە کەێیەو هاتیتە دنیای شێعر و شاعری؟
ئوستاد به‌نه‌فشی: م ده ده‌وران سیکل یه‌کم، کتاوەیل شێعر کڵاسیک کوردیێ جوور شانامەی کوردی ناسیمەو ئوو جگە‌جگە خوەشم هات ک بیامە نام شێعر و شاعری و شێعر شێعرێ وتم، ئەڕا خوەم تا ساڵ 1345 هه‌تاوی (1966) ک وە جەخت، دەس کردمە شێعر کوردی وتن و کار و بار شاعری ئەڵبژاردم، تا ئەو دۆمای ئنقڵاب، یانێ ساڵ 1359 هەتاوی ک ئه‌نجومەن شێعر کوردی گیەڵان دامەزرانیمن دە نام ئدارەی ئامووزش و پەروەرش گیەڵان، ئەوسا هە م خوەم بیم و دوانێ تر لە رەفێقەیلەم ک بینە هام‌ڕێیم و وە داخەوە دۆمای قەیرێ ئەوانیش پا کیشان، باوجی م کوت لە خوەم کردم ک وە تەنیاییش بییە تواێ بار ئی کارە وە شانم بکیشم و باڵ دامە بان و بان گرتمە وەر تا ئەوانەی ک دووسخواز شێعر کوردیین و بڵیمەتیێ لەێ وا دیرن بکەمە دی تا چراخ ئەنجومەنەگە بگریسێ و فرەتر بدروەشێ و ئی وجاخە نەکوشرێ.
-پێشوازی چوون بی؟
ئوستاد به‌نه‌فشی: خاس خاس، که‌سەیلێ دە نام دبیرستانەیلە کردمە دی ک بینە مایەی دڵگەرمی و بڵووزە داین وە ئی ئاگرە ک ئەوکردیمنەو، خوەمیش وە هەر دەسپێچگانی و هەر موناسبەتێ شێعرێ دخوەنستم دە نام هەر گەل و دە نام هەر جه‌رخەیێگ ک یە خوەێ هەم هەواخوازەیل شێعر کوردی، فرەتر دکیشا وەر ئەو ئیمە، ئمجا دیم کووومەی شێعر دیرم ک بەش کتاوێ دکەن، کووتایی نەکردم و کردمەیانە کتاوێ. کەمتر کەسێ ئەوسا وە بیر و بیڕگ دچگ ک ئی کوورسووزە رووژێ چوونە بڵووزە بکەێ ک لەێ‌وا ببێگە جمێشتێ ک گیەڵان و ئی شارە ئەڕا خوەێ ببێگە مەڵوەن و کتاوخانەیێگ گەورا ئەڕا شێعر کوردی.
-نام کتاوەگە چە بی؟
ئوستاد به‌نه‌فشی: ترووسکە، نامێ نامە ترووسکە تا ببێگە ترووسکەی ئاگرێ دە وجاخ سارد و سڕ کریاگ شێعر کوردی، م کتاوەگەم وە نام (ترووسکە) دە (دار النشر اسلام قم) چاپ کردم ک یە یەکم کتاو بی وە بنزار خوەمان، ئەوەیش دە وەختێ ک دیم مەردمەگە تیەنگ نووسانن و خوەنین وە زوان باوانی یا وە قەوڵێ تر زوان داڵگی خوەیانن.
-ئاڵنگ ئی پێشوازییە چەنێ دە بان وڵات، دیارییەو بی
:لە سەرا دە بان خوەم، ئاڵنگەگەێ دیم و یەکم تەئسیرێ یە بی ک م دە خوەمەو دیم ک دوێیم گام خوەم بڵن‌تر ئەڵبگرم و هە دەو ساڵە کتاو (مەسڵەتەیل کوردی) ک چەنی چەن ساڵ بی کووێیان کردبیم چاپ کردم و پێشوازی لە ئەوەیش دڵگەرمی فرەترێ دا وەم تا فێشتر لە ئەوسا، شوون کارەیلەگەم بگرم.
-دی چەن کتاوێ تر چاپەو کردیتە؟
:سێیم کتاوەگەم وە نام (شنەی شەماڵ) دە ساڵ 1388 هه‌تاوی چاپ و بڵاوێ کردم ک دوجارە دە ساڵ 1391 دواره‌چاپێ کردم ک دیم پێشوازی فرەترێ لەێیان کریا.
چوارمین کتاوەمیش، (دەنگ دڵ) نامگیرێ کردم و وەوجوورە ک رەفێق خاسم دوکتور جەلیل ئاهەنگرنژاد لەم خواست، دە ساڵ 1389 ده بڵاوگەی (نەی کرماشان) بڵاوێ کردم ک ئەوەیش دە ساڵ 1390 هه‌تاوی، له نوو دوار‌ەچاپێیەو کریا.
-کەسەیلێ تر چە؟
:خۆ دە ئی دەورانە، بڕێ تر لە ئەندامەیل ئەو کوڕە ئەدەبیمانەیش، شێعرەیلەیان گردەو کردن و چاپێیان کردن ک ئەیانە گشت جووور بەر و میوەی ئەو دارە بین ک وە دەس پەتی و وە دەس تەنیا کاڵیمنەی، دار قەوینێ وە نام ئەنجومەن شێعر کوردی گیەڵان، ئێسەیش فرە دڵم وە یە خوەشە ک خوەمیش جوور گشتێ نیشتمە لە سای ئی دارە بەرزە ک پەل و پووێ فرەوە بییە و فرە پەل وەشانگە دە ئاسمان وڵات و چناو ریشگ وەرانگە دە بن زەمین وڵات ک لە تاو و وەشت هیچ وا و کڕیوەییش نەدکنرێ.
- دە لای خوەمان، شێعر کوردی، سه‌نگێ گرانسە‌نگترە یا هونەرەیلێ تر؟
ئوستاد به‌نه‌فشی: دە لای ئیمە، شێعر، کومپڵکسێ بییە لە گشت چشت، چشتێ جوور رووژنامە، جوور تاریخ نووسانن، جوور کار هونه‌ری، حەتا نامە نووسانن و گلیە و هەواڵ‌پرسی. ئەڕا یەسە ک دبینیمن، شێعر کوردی، هەمیشان دە نام ئێڵات ئیمە جی خوەێ وازەو کردگە و ها نوای ئەو دووەی هونەرەیلە.
هەر ئەو شایەرییەیش ک وتم، خوەێ ئەڕا خوەێ مووڵتی مدیایێگە ک کارکردەیل فرەیێگ داشتگە. یەیش عام و خاص ئەڵنەدگرێ، دو ماموستای گەورای شێعر کوردی، بنووڕن وە پەیوەنی مەولەوی کورد وەرد بێسارانی، چەنێ وە زوان شێعر، نامە کل کردنە ئەڕا یەکترەکی، یا بنووڕن وە شاکە و خانمەسوور خوەمان، لە هشارە داین ئەوان وە شەڕ قەندهار و شەڕ سپای نادرشا گرتگە ک هن تاریخ وتنە تا چەوچە وتن ک کار رادیوونە و تلیفزیان، ئوو فرە که‌سەیلێ تر، جوور خوڵامڕەزاخان ئەرکوازی ک لە تان زوڵم و زوور والییەیلە وتگە دە وڵات کورد فەیلی یا دە شین کوڕەگەی خوەێ، شێعر (باوەیاڵ) وە سووز و کزەی فرەیێگ ئەڵوەسییە تا رەسیمن وە (وەلی‌موحەمەد ئومیدی) شاعر خزڵ ئیلام ک شەڕ ئێران و عراق وە زوان حەماسە وتگە و لە نەخش عەشایر کورد و راوسیان ئەوان دە وەر ئەو وەر ئەرتش سەددام، وە زوان شێعر و هەڵبەست ئەڵوەسییە، باسێ ک وەر ژە شێعرەیلەێ ئەوی دە هیچ تاریخ فەرمی و دەوڵەتی نەوتریابی. کەمتر هونەرێ لەێ‌وا جامێع‌نووڕی داشتگە و دیرێ، هەرچەن دە نام میللەتەیل تر حەتتا عەراو و فارس و تورک ک هامسامانن و ئەو دووەی ئێرانییەیلەیش ک هەم لە خوەمانن و هەم هام‌نگرەمانن، هەم لەێ‌وا نییە و شێعر ئیجوورە جیگایێگ نەدیرێ، ئیمە وەرد لاولاوە ک شێعرێگە کوردی دیاێمنە دی و وەل هوورە و کزە ک شێعر عاشقانە وتنە دژییمن و وەگەرد پاوەمووری و چەمەری دمریمن، ئەیانە گشت شێعر وتنێ (فی‌البداهە)ن ، دروو نییە ئەر بویشیمن ک ئیمە، دە دریژای میژوو، وەرد شێعر هاتیمنەسە دی، وەل شێعرا ژیایمنە و وەگەرد شێعریش مردیمنە، هێمانیش هە لەی‌وایمن، ئەڵوەت ئەر کورونا بهیلێگە‌مان.
خووە بویشم ک دوفێشتر خەڵک گیەڵان خوەمان، هە وەی‌جوورەنە. ئیمە هووزێ دیریمن وە نام (هووز شێرگە) یا (شێرزادی)، ئەیانە گەپ و بووچگ، رووڵەبجم، گشتێ شاعرن و لە لا ئی چشتە گیەڵان، دە نام کوردستانات دیارییە و فرەیش خوەشاڵم ک منیش دە بنەڕا ناین ئەنجومەن شێعر کوردی دە گیەڵان بەشێ داشتمە تا بتوانم دە مەکتووب کردن ئی هەمگە‌ێ بڵیمەتی و ئەڵیمەتییە، بەشداری بکەم.
-ئی جمێشتە ک کەفتگە دە گیەڵان، چوون دبینیتەی
: نمامەیلێ ک ئێسە رەووز کردنە دە سای ئی پیرەدارە خاس وشکییانە، مایەی شانازیین و شانازی‌ترەگەی یەسە ک هر کامەیان بینەسە پەلێ جیا جیا.
دوکتور عەلی ئوڵفەتی دە نووخوازی و رخنەگری، دوکتور رزا مەوزوونی دە لا شێعر مناڵانە و فەرهەنگ کومەڵایەتی، خانم دوکتور مەهوەش سوڵەیمانپوور دە لا ژنانە وتن، دوکتور جەلیل ئاهەنگەرنژاد دە لا کوو کردن و شێعر وتن و رووژنامەوانی و ئەوانەی تر جوور دوکتور عەلی سەهامی، کاک سەعید عبادەتیان ک وە لانام شاعری بانان شێعر دویشێ، دە هەمەگیری شێعرەیلەیان وەرد برا و خوەشکەیلێ تر ک هەر کام پەلێ لەێ بارە ئەڵگرتنە تا نەکەفێ‌وە، کەمتر شارێ لەێ‌واسە ئەوەیش شارێ ک نە مەرکه‌ز ئوستانە و نە هنێ دیرێ ئەڕا خوەێ.
-گشتێ وە راس، نام جنابت نانە (باوگ شێعر کوردی کەڵهوڕی)، فرە خوەشی دکەیمن ک هاتیمنەسە دەمنێشت ئیوە، خوەت بنەتای قسەیلەت، ئەڕامان بوەس، ماموستا.
:بڕێ وە م لوتف داشتنە و ئەڕام مەراسم رێزداری نانە وە خاتر چاپ یەکم کتاوەیل وە کوردی کەڵهوڕی، وە خاتر نەهادسازی و دامەزرانن یەکم بنگەی شێعر کوردی دە گیەڵان و ئامووژکاری دە ئی رێگە، منیش لەێ برا و خوەشکەیل ئازیزمە، سپاس دکەم.
هیوادارم ک ئەوانیش بتوانن ئارزووی م رەنگێ ببەنە رەسەت، بەشکەم (زوان نامجیێ) ئەڕا بنزارەیل کوردی خوارین دە ئیلام و کرماشان و خانەقین و گەرمیان و بیجار و بەغدا بکرێگە دی تا ئەدەبیات کوردی، لە گشت لایێگەو نە هە لە بوار شێعر، بتوانێ بوێشکێگ و گەشە وەێ بدرێ.
- دە ئاخرسەر، باس کوردەیل فەیلی عراق بکەیمن، چەنێ وەرد کارەیلەیان ئاشنایت؟
ئوستاد به‌نه‌فشی: وە داخەوە، ئیمە، هامشووێ وەل یەکترەکی‌دا نەداشتیمنە و ئەر بخوازم راسییەگەی بویشم ئی کووتاییە لە لا هەردوگ لامان بییە و وەیجوورە ک برا و خوەشکەیل سورانی و ئەورامی و کرمانجمان دە لا هەر دو دیم سنوور هاتن‌چگن داشتنە وەرد یەکترەکی، ئیمە نەتوانستیمنە لەێ‌وا بکەیمن و دۆمای دامەزریان حزب بەعس سەددامی دی پامان بڕیاگە لە ناوچه‌یل کوردەواری خوەمان ئی دەس و ئەو دەس، وە خاتر یەسە ک هەر دو لامان، دروو نییە ئەر بویشم ک هە یەکترەکی نەدناسیمن. وە راسی، یە فرە گەنە ئەڕا هەر دوگ لامان و خاسە کووتایی بدەیمنە ئی کووتایی کردنەیلە چوون هەر چێ ببێ کوردی فەیلی، لقێگە لە شێوەزار گەوراترێ وە نام کوردی خوارین و نزیکترین لق وە کوردی فەیلی، هە ئی کوردی کەڵهوڕی و کرماشانی خوەمانەسە هەر چەن ک ئەوان دە تاکمە‌جیێ دە ژێر ئاڵنگ عەروای، زوانێیان گۆڕیاگە و ئیمەیش دە ژێر ئاڵنگ زوان فارسییەوە، زوانمان لڕیاگەسەو، وە بان یە‌وە م وەیجوورە دبێنم ک زوان ئەوان کەم تا کوتێ لە زوان ئیمە ساق‌تر ماگە و کوردی پەتی‌ترە، خوەزەو دوارە هات‌وچوو بکەیمن و ئنرژییەیلەمان ئەڵ بان یەکتری بنرێ تا ببێگە سینرژیێ خاس و لافاوێ ئی خەشک و خاشاک نامەینمانە لا بوەێگەێ، هیوادارم، لە ئیوەیش ک ئی دەرپادە نانە و ئی دەرفەتە دوروس کردنە ک وە شێوازێگ مەجازی خوەمان وە یەکترەکی بناسنیمن و لە رێگەی شەواچە و ماڵپەڕ شەفەق نیوز ک ماڵگەی هێمی و هیوای گشتمانە، بەس و پەیوەنی بگریمن وەرد یەکترەکی، سپاس فرەیێگ دیرم، لەتان.
