گڕێ وەل بنەڕانەر کار ئەدەبی دە شار ئەێوان
شەفەق نیوز/ پەنجا و دو ساڵ وەر ژە یە دە شار ئەیوان، مناڵێ هاتە دی ک بیس و چوار ساڵ دۆماێ ئەوە، تۆەم نەهادسازی و بنەڕای کار کوردی دچکنێ. ئەو مناڵە، ئێسە ک هەم دە زوان انگلیسی هەمیش دە زوان فارسی، ئوو تا پلەێ دوکتورای زوان فارسی دەرس خوەنستگە و دە گشتێ فرەتر ماموستاێ زوان کوردی، وە بنزار خێلەگەێ خوەێ یانێ کوردی کەڵهوڕییە و وە جیێ رەسییە ک گشتێ ئەوە وە نام دوکتور عەلیڕزا خانی، بنەڕانەر کار کوردی و ئەنجومەن ئەدەبی نیما ئەیوان، دناسنەێ ئوو فرەتریش جوور لفێگ تر ئەڕا لفانگ شاکە و خانمەسوور.
دە ئی کاتە، وەگەرد ئی بنەواچن شێعر کوردییە دە ئەێوان، وە بوونەێ چاپ کتاوە تازەگەێ؛ "شنەی واێ شەماڵ" ک شیکارێگە دە بان شێعرەێلەێ "شاکە" و "خانمەسوور" ک وەرد هامسەرەگەێ ئەنجامێ داگە ئوو دپووڕێ ئەر بویشیمن ئەوان؛ خوەیانیش لفانەیێگن ئەڕا خوەیان، دەمتەقەیێگ دیریمن، بخوەننەێ، تکایە.
شه‌فه‌ق نیوز - گشێ دزانن ک تو کتاو و مەقاڵەێ فرەیێگ وتیتە و بەش چشتێگیش شێعر، ئمجا هەمجا نام "دوکتور خانی" گرێ دریاگه وەرد نام هامسەراێل کورد "شاکە" و "خانمەسوور"، ئەڕا؟
:منیش فرە فرە سپاستان ئویشم باوجی جواو پرسیارییەگەتانیش لەێ‌وا ئویشمەو؛ هامسەرایی دە شێعر کوردی، فرەتر شاعرەێل گومناو ئوو هوورەچڕەێل و گوورانی‌وێژەێل و پاوەمووری‌چڕ و موورەوهارەێل و شایەری‌وێژەێل هەمیشە دە نام کوردەواری باو بییە ئوو ئێقەرە دە وڵات فرەگیر بییە ک هەم وە هامسەرایی موور هاوردنە و گری کردنە و پرسە کردنە، هەمیش رێشخەنێ و قەشمەری کردنە، هەمیش چەوچە وتنە، هەم چووزانم رەجەز خوەنستن و جەنگەوەری کردنە. دە نام ئەو هەمگە شێعرە، شێعرەێلەێ لفانگ "شاکە و خانمەسوور" جوورێ تر بییە.
شه‌فه‌ق نیوز - ئەڕا؟
:ئەڕا یە ک شێعر ئەو یەکەێلە بداهه‌وتن بییە و ئەو مەندگارییە نەداشتنە، فرەتر یەکجوور رەسانە و میدیا بیینە ک وڵاتوەندەێلە قسەێلەێ خوەیان وە ئەوە کردنە و وڵات لە خوەیان یا لە هەر چشت و چیاتێ ئەوڕەساننە.
شه‌فه‌ق نیوز: ئەر دپووڕێ جگێ فرەتر شییەو بکەن
: بداهە ئەڵوەسین ئەڕا هەوەجەێلە رووژانە بینە یەکجوور هەواڵ و خەوەرڕەسانن و کەلیمەێلە دە شوون یەکتری نریانەو پووڕاننە‌سەیان ئوو بینە و "شایەری" یا "نەزم/نظم" نه "شێعر" ئوو وەێ خاترە هە دەمپووڕ بینە و شێعرییەت نەداشتنە.
شه‌فه‌ق نیوز: شاکە و خانمەسوور چە؟
:ئەوان لەێ‌وا نەبینە، شێعرەێلەیان وێیارێ تەنک نەبییە، گڵاڵێ قوول بینە و جارجارێگیش دەریایێ بێ‌بن ئوو کانسپتێ تر داشتنە ئەڕا خوەیان.
بنووڕن، هەست نوستاڵۆژیکێ ئەڕا "وڵات" ک ها دە ئی شێعرە چەنێگە؟ ئەڕا خوەێ، ئەورەێلە ک خانمەسوور دپرسێ:
"شاکە! چە خاسە، خودا بدەێ پێت"
ئمجا شاکەێش جواو ددەێ:
"تەک بدەێ وە سوون دیوەخان وێت
رووژێ سەد هامکوڕ، سەڵام بکەێ پێت"
یە هەم "هماڵدارەکی" ها دە نامێ ک پارامترێگە فەرهەنگی ئێجتماعی هەمیش "هامکوڕی" ک هەمجا لەوواسە، هەمیش "دیوەخان‌داری"ئوو سفرەداری و مێوانداری هەمیش تەقدیر و خوداوەێ‌داگی هەمجا "ماڵ" ک دە ئێرە باس دەوار کریاگە جوور ماڵ ئایم ک کەم‌تاکوتێ دپووڕێ ئەر ئەوجوورە مانایێگ لەێ ئەڵگریمن ک وە قەوڵییەێ ..... فیلسووف گەوراێ هامچەرخ خوەمان، "ماڵ ماڵگەێ هەستی و ژیان بنیئایمە" ئوو وە "سەڵام" ک خوەێ یەکجوور هن فەرهەنگی زل و زقە دە لاێ خوەمان.
ئێسە م بپرسم "ئایا دە بداهه‌ئەڵوەسینە" دە یەک‌گلە سێ‌خشتی ک هە سێ لابەیت دیرێ، چشتێ لەێ‌وا دبینن؟
شه‌فه‌ق نیوز: ئەڵگەردیمنە سەر باسەگە، جواوتان ئەڕا پرسیارەگەمان دە سەرەتاێ باسەگە چەسە؟
: ئەوە ک وتم یەک جوور تایبەتمەندی بی. دوێیم تایبەتمەندییەگەێ هن یەسە ک ئەوان ساڵیان ساڵ و ناوە و ماوەێ دوور و دریژێ وەل یەکا ژیانە، هە لە شار "ئەیوان" تا وە "قەندهار"ا گیانێیان وە قەێ یەک بییە.
سێیمەگەێ یە بییە ک دو کەسایەتی لە دو چین جیاواز بیینە، خانمەسوور بنچینەدار و لە بنەماڵەیێگ هە دەوڵەمەن بییە ئوو خان کەڵهوڕ بییە ئوو "شاکە" خواکەرێ بییە ک لە خوالینەێلە سان خوا هاوردگە و فرووشاگەسەێ ئوو کەڵهوڕیش نەبییە، باولیێ بییە ک ئەوسا بەشێ لە پێشتکۆ فەیلی بییە ک هاتگە وە ئەیوان.
هووز خانمەسوور دە کتاو دیاری "شەرەفنامە" ناوێیان هاتگە. پیاگێ ک دە ساڵ 1105 ک.هەتاوی دە ئەێوان هات وەدی ک دە شەرفنامە وە دو نام هەر دو کوڕەێ مێرمەیدان کوڕ مەسوورخان ئەوەڵگە هشارە کردگە یانێ "مەسوور خان/ مەنسوور بەگ" شاعر نامدار ئوو "شاباز خان/شەهباز بەگ" ئێسەیش نام هووز "مەسووری" کەڵهڕ لە نام ئەوی وە یادگار ماگەسەێ و بڕێ فرەیێگ لە کەڵهوڕەێل ئەێوان، هێمان ک هێمانە وەو نامەوە نامگیر کریانە.
ئەیانە یانێ بنچینەداری نام یەکێ لەو لفانگەێلە ک خان بییە و تایبەتی ئوو دە وەراوەرێ "شاکە" یانێ پیاگ ساف و سایق و سادە و دەورەگەرد ک ئی پارادوکسەێلەێش جازبە داگە وەو کە‌سایەتییە و بائس بییە دە نام گشتێ نام دەر بکەن.
تایبەتمەندیێ تر ک شێعر ئەوان داشتگە یە بییە ک ئەوان وە زوان کوردی خوارین "کوردی کەڵهوڕی یا کوردی فەیلی" شێعر ئەڵنەوەسینە ئوو وە بنزار "گوران" شێعر وتنە ک زوان نامجی ئەدەبی گشت کوردەێل بییە، ئەو دووەێ هامسەراێلە وە زار و زوان وتار خەڵگەکە بەیت ئەڵوەسینە نە زوان ئەدەبی.
ئەو هامسەراێلەگە هە تەک‌بەیت یا دو سێ بەیت دە جواو یەکترەکی وتنە ک ئەو نەزمە ک شێعر شاکە و خانمەسوور داشتگە، نەداشتنە، گەور و گەورا بیین ئەوانیش ئەڵ بانێ ک هەرچەن ک خانمه‌سوور لە نام‌بەێن ساڵەێل 1175 تا 1177 کووچی-مانگی مردگه‌و شاکه‌یش دە نامنی ساڵەێل 1190 تا 1195 کووچی مانگی، وە جی یە ک لە ویرەو بچن، رووژ وە رووژ قورپ و رێزێیان چگەسە بانتر و ئێسە دۆماێ چەنی چەن سەدە ئیمە بیمنە وە خاون کتاو کووشێعرەێلەیان.
دزانیمن ک ئەیانە بینە وە هووێ ک شێعر ئی لفانگ شێعرییە چین وە چین دە سینگ مەردم بمینێگ و بچەرخێ و حەتتا دە ئەورامان و کرماشان و کوردستانیش، بڕێ وە هامسەرایی و هامفەردی بویشن "شاکە و خانمەسوور چڕین". خۆ حەیف بییە ک لە ئەوان و شێعرەێلەیان کتاوێ نەماگە.
من و کاک موحەمەدعەلی قاسمی دە بڵاوگەێ "سەڵاح‌دین ئەیووبی" ک ئەوسا گوڤار "سروە"یش ددا وە دەر ئەڕا یەکم‌جار کووشێعرەێلەیان چاپ کردیمن، ئێسەیش چوون مەردم هە لە بارەێ شێعرەێلەێ ئەوان دپرسین دۆماێ دوسێ دەهە ئیجارە وەگەرد هاوسەرم، خانم "بێهناز دڵشاد" ک ئەویش ماجستەر و دەبیر دەبیرستانەێلەێ ئەیوان کووشێعرەێلەێ شاکە و خانمەسوور وەگەرد شیکاری شێعرەێلەیان لە بوار ئەدەبییەوە نووسانیمن و بڵاوێیەو کردیمن، لە لاێ بڵاوگەێ باشور دە ئیلام.
یەیش چۆچشتێ بی وە باس هامسەرایی ئەو لفانگە وەرد م خوەم، ئەوەێش دۆماێ چەنێ چەن سەدە، یانێ منیش بیم وە لف ئەوان، نە لف شاعر، لف شیکار. ئێسە دی بایەد بویشیمن سێلفانە لە جی لفانە.
شه‌فه‌ق نیوز : ئی کتاوە وەل ئەویەکەگەتان چەنێ فەرق دیرێ؟
:ئەو یەکینەگە هە کووشێعر بییە و بەس. یە ئەڕا رفرنس کارەێل زانکۆیی و دانشجووییش وە گەرەک دیاێ و سەرچاوەێ خاسێگە.
چوون ئی دو شاعر ئیلامییە، خوەیان جوور گشت وڵاتوەندەێلە و شاعرەێلەێ ئەوسا، سەواد خوەنین و نووسانن نەداشتنه و نەخوێندەوار بینە فرە لە شێعرەێلەیان لە ویرەو چگنە ک بەختەوەرانە فرە کەس ک ژنەفتن ئیمە دیریمن ئی کارە بهەرزە دکەیمن، هاتن و بڕێ تر لە شێعرەێلەێ ئەوان رەساننە دەسمان ک دبێ بویشیمن ک ئی کتاوە، سەد بەیت لەو کتاوەگەمان، شێعرەێل وە نوو وەدی کریاگ شاکە و خانمەسوور ها دە نامێ ک جی دیرێ لەو عەزیزەێلە ک ئی هامیاری دانە وەمان سپاسمەندی بکەیمن.
یەیش بویشم ک دە ئی شیکارییەێلە ئیمە وە دو رەوێشت "ئەسنادی" ئوو "کتاوخانە‌ئی-تەوسیفی/تەئلیفی" وە مانا و شیکاری بەیت وە بەیت وە زوان فارسی ئوو لە سێ روانگەێ "وشەناسی، مانا، جوان‌ناسی" نووڕستیمنە وەێیانەو ئوو کارێیان کردیمنە ک هەم لە سەرچاوەێل دیاری هەمیش لە نیشتن دە دەمنێشت ئایمەێلێ ک ئاگاداری داشتنە ئی کارە گرد و وردەو کردیمن، ئەڕا نموونە یەکێ لە کارەێل تازەیێ ک کردیمن یە بی ک ئیمە دە 650 بەیت ئەوان 950 ئارایەێ ئەدەبی دەرهاردیمنە دەر.
شه‌فه‌ق نیوز: ئەڕا ئاخر پرسیارییەگەمان؛ ئایا جنابەت جوور شاکە و خانمەسووناس، شێعر ئەوان وە سەرەتاێ شێعر کوردی خوارین "کەڵهوڕی/ فەیلی"دزانی؟
:نە، حەتمەن لەێ‌وا نییە چوون هەرچەن ئەوان کەڵهوڕ و فەیلی بینە باوجی زوان شێعر وتنێیان "گوران" بییە ئوو م هەرگز و هەرگز ئیجوورە چشتێ ک زانستی نییە نەدویشم.
شه‌فه‌ق نیوز: ئەڕا ئاخر قسەت، چشتێ بویش ئەڕامان
: خال دیاریێ ک هادەێ ئەڕا برا و خوەێشکەێل کورد فەیلی خوەمان دە عراق و دوفێشتر دە بەغدا، جالب ببێ یەسە ک پانزە ساڵ دۆماێ مردن خانمەسوور، شاکەێش دە بەغدا مردگە. وەێجوورە وتنە ک دۆماێ خانمەسوور ، شاکە ک وجاخێ کوور بییە ئەڵگەردێگەو ئەڕا باولی، وڵاتەگەێ خوەێ و ئمجا سەر ئەڵگرێگ و دچوو ئەڕا بەغدا و هە دەورەێلە دمرێ.
