هە دخواستم ئەڕا زوان باوانییم کارێ بکەم
شەفەق نیوز/ ئی شاعر و نویسکار کرماشانییە یە چەن دەهەسە ک دە تێهران و کرماشان، دیرێ کار دکەێ ئوو بییەسە ئایم نامدارێ ئەڕا خوەێ.
"بیژەن دائی‌چی" ک وە نام "بیژەن ئەرژەن" دناسرێ چۆچشتێ تک داگەسە ئەڵە تەخت و بەخت رۆباعی ئمڕووژین ئێران.
نووخوازییەێلەێ ئی چالاکە ئیمە کیشا وە پاێ هامدەنگی وەلێ‌یا.
شەفەق‌نیوز/ کوڵ‌وکوڵبڕ وتن دە شێعر و ئەدەبیات، ئێسە بییەسە هنێگ ئەڕا خوەێ. چە بکەیمن ک بحوور روباعی بکرێگە "بەحر" دە کووزە؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: ئیوە بیارنە وەر چەمتان ک هانە نام کوانەفرووشی یا سمساری دوانزە متریێگ ک بیەسە دە یەک‌بڕش سەختێگ و پڕە لە دڵنگ و بڵنگەێل فرەیێگ. بان ئەڵ بان ئوو قات ئەڵ سەر قات هیردە‌هاجەت دە نامێ سەفتەوە کریاگە، "قالی و نالی و دووشەک لە بانێ" ک بایەد بخریاتانە نام وتاخێگ گەورا دە دیوەخانێگ و دووس بنیشتا دە بانێیان وە بێ‌ئەنیشت؛ گشتێ لوول کریانە و شان ئەڵ شان و وە رزگا چکیانەسە کەش بوخاریێ بێ‌بوخار، ئوو یەخچاڵێگ ک وە جی یە ک ئاو سەردەو بکردا تا قاژە بدەێگ ئەڵە جەرگ کەواو هەر رێوار تیەنگ و میەنگ ئەزرەتمەنێ؛ سیمەگە کیشریاگە و پڕێ کردنە لە هیردەواڵنگەێلێ پێکهاتە، ئەو دۆوەێ بڕ و بڵنگەێلەێش ک نریانە دە سمسارییەگە، هیچ وە گەرەک نەدیان و کاربردێگ نەدیرن، ئی وتاخ سمسارییە و ئی هەمگەێ جام و جقیل و پڕ و پڕتاڵ و گەن‌ئەڵخە و چشتەێل چەک و فسە، گەن و خاس، گشتێ منێگە ئەو کووزە ک بخوازێ دەلیا یا بەحرێگ وە ئازا دە نامێ ئەڵونجنی، چشتێگە مەپووڕ ک وە هیچ کارێ نەدخوەێگ، ئەڕا یەسە ک بایەد بویشیمن؛ هە "بەحر" خستن دە "کووزە" نەوەگەرەکە و ئەو کارکردە ک بایەد نەدگرێ وە خوەێ.
شەفەق نیوز/ ئەنی چە بکەیمن ئەڕا روباعی؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: چنین هونەرمەندانەێ وشەێلە دە شان یەکترەکی جوورێ ک دە خزمەت ویر و ڕاێ شاعرەگە ببن ئوو هەمجا وێنەسازی رەیین رەیینێگیش بداشتووبن، چۆچشتێ دپوڕێ ئەر بویشیمن یە یانێ ک تێکەڵاو کردن کەلیمەێلە وە جادووێگ لە ویر و خێیاڵێگ شاعرانە و سازین وێنەێلێگ بێ‌وێنە ک ئەڵوەت گشتێ دزانن وە بێ‌خێیاڵ، ئیجوورە چشتێ نەبییە و نەکریاگە. هڵاج یە، چمان ئیچۆنە ئکسیرێگە.
شەفەق نیوز/ ئەڵگەردیمنە سەر کارەێلەێ خوەت. رۆباعییەێلەێ تو دە ئی بیس سی ساڵە لە کاملا وە کاملا رەسینە؟
:هێمان بڕ نەکردنەسە ئەو دۆماجییە ئوو هالیمان هە دیرن دکەفنە رێ. راسییەگەێ یەسە کیەنی‌ئاوێ ک لە پەل و دەروەنەێل فرەیێگ بگوارێگ؛ ئەو سەرزەمینەێلە دشوورێ وەرد خوەێ و لاوئاورد و رەنگ و بووێ لەو وڵاتەێلە دگرێگە خوەێ.
شێعریش هە لەێ‌واسە چوون هەر شاعرێگ ک لە دەروونەو قوڵ دخوەێگ و شێعرێ ئەڵوەسێگ و تەسویرێ لە بەشێ لە ژیان خوەێ دکیشێ، چمان جگێ لە خوەێ ئەڵوەسێگ ئەڵوەت وەێ مەرجە ک وەگەرد خوەێ و وەل مەردما یەک‌دەنگ و یەک‌‌ڕەنگ ببێ.
ئەڕا یەسە ک دە هەر رەوەندێ لە دەوران ژیان خوەێ، چشتێ لەو دەورانەو دکەنێ تا دە ئەو شێوە ک دکەفێ ئەڵەێ زهیر بکەێگ و خوەێ بخەێگە وەر چەم وڵات.
شەفەق نیوز/ بڕێ لاختار و نامتووک رۆباعییەێلەێ تو دزینە ئوو وە رووژ نیمەڕوو بڵاوێیان دکەن، چ پەیامێ ئەڕایان دیرێ؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: سەڵام م وەیان بڕەسنن و وەیان بویشن نۆش گیانێیان، گەواراێ وجووێیان.
شەفەق نیوز/ لە کتاوەێ "ساعەت چەنە؟ دیرێ دێرەو دبێ" ئەڕامان بویش
:نزیکەێ سێزدە ساڵ وەر ژە یە، م پیریامە رۆباعییەو چۆ چشتێ ئەڵپێچیایمنە یەکا. دە ئەو داستانە، رۆباعییە باس دارسانێ پڕ لە دار کریاگە ک ساعەتێگ ئەڵجەوی دە نام‌ڕاسێ سەوز و رەوزەو دکەێ. عەقرەبەێلەگەێئی ساعەتە هە خڕ دخوەن و هە دارەێلە دبڕن. داستانەگە هن هەکاتی ئەو رۆباعییەسە ئوو دو ئایم ک دەو دارسانە گیروودەوە بینە ئوو گشت داستانەگە باس دەمتەقەێلەێ ئەو دوانە و خۆتەخۆتەێلەیانە ک وە وەر خوەیانەو دکەن.
شەفەق نیوز/ چۆنێ بی ک ئی کتاوە ئەڵگەردیاوە وە کوردییەو؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: هە دخواستم ئەڕا زوان باوانییم کارێ بکەم.
شەفەق نیوز/ اڵمانییەێلەیش دویشن "وڵات باوانی" تو ئەڕا وتی "زوان باوانی"؟ نەوا بەێس و مەبەستت "زوان داڵگی"یە؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: م نەدزانم ک دە بەغدا چە دکەن و دەورەێلە داڵگەێلە وە زوان کوردی وەرد مناڵەێلەیان قسە دکەن؟ یا زاڕووەێلەیان هووکارەێ عەراوی دکەن؟ دە کرماشان، ئیمە تووش ئی نهاتە هاتیمنە ک ژنەێلە لە خوەیانەو کوردی وتن نیشانەێ بێ‌کڵاسییە و هەر شاروەندێ هە بایەد فارسی وەگەرد زاڕووەێلەێ بویشێ نەکەێ وەختێ دچنە دەر، قەژمەری وەیان بکرێگ. وەداخەوە تا وەختێ ک ئی باسەسە چین ئەڵ پشت چین، چینەێل نووی کورد یا دبنە فارس‌زوان یا عەراوزوان یا تورک‌زوان. ئی رێشت مەپووڕە وە دەس داڵگەێلە دیرێ دکەفێ.
شەفەق نیوز/ لە مەنزوومەێ شیرین‌خاو ئەڕامان دەمتەقە بکە؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: ئی کوومەڵەێ شێعرمە، نزیکەێ چواردە ساڵ پێش نووسامەێ ئوو هە ما و ما و ما تا ئی دۆمادۆما ک دوارە وتمەێ و بازئافەرینیێ کردم و چاپەو کریا.
شەفەق نیوز/ دیاری‌ترین تایبەتمەندی ئی کوومەڵەێ شیعرە یەسە ک خوەت، دوارە لە چاوێ ترەو نووڕستیتە و داستان شیرین و فەرهاد. خوەت چە دویشی؟ بەردەنگ ئی شێعرەێلە چۆن دچوو وە پیری ئی رەوایەت جیاوازە؟ ک تو کردیتە.
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: وەردەنگەێلە وە خوەیان کەفتگە ئوو وە وەز و وەزیات سات و کات و شوون و نوونێ ک دژییێ دە نامێ یا ئەو گڕە ک دیرێ دخوەنێگەێ ئوو هزار چشت ترەکیش.
شەفەق نیوز/ رەوایەتەگەێ تو لە مەتەڵ شیرین و فەرهاد چەسە؟ چ فەرقێ وەرد رەوایەتەێ ئەڵماس‌خان کەندووڵەی، نزامی و ... دکەێ؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: شیرین‌خاو دە ئەسڵەو دریژەێ مەتەڵ "شیرین و فەرهاد"ێ جارانە نە ئەڵگەردانەوەێ لەو مەتەڵە. ی شیرین‌خاو منە وەگەرد ئەو جوغرافیا ک شیرین و فەرهادەگەێ ئەوسا، هانە نامێ، سازگارترەکە.
باسێ تر ک هەسە، یەسە ک هەر چێ شیرین و فەرهاد ک تا ئێسە داشتیمنە گشتێ باس عشقەێلێگن زەمینی ک دە نام عشق مەپووڕ ترەکێ، چمان گیر کەفتگە. عشقێگ تایتانیک‌وێنە ک یەکێ لە بن‌دەسەێل جامێعە دیاێگ و عاشق یەکێ لە بان‌دەسەێل جامێعە دبێ ئوو معیارەێلێ تر ئەڕا دڵ‌داین و دڵ‌بردن دنێگە وەر پاێ وڵات. دە شیرین‌خاو لەێ‌وا نییە چوون شیرین و فەرهادەگەێ شیرین‌خاو لە سنوورەێلەێ زەمینی بیین دەرچگە و ئەو دوانە وە ئەساتیر نزیکترەو کریانە. چۆ چشتێ عاشق‌بڵاشقن.
شەفەق نیوز/ کوردی خوارین دە لا داستانەو، چەنە شێعر پڕبار و غەنی نییە، چ رێکارەێلێ ئەڕا یە وە زەێن ئیوە دڕەسێ؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: تەنیا رێکار دەرچگن لەێ بن‌بتاوییە یەسە ک دە یەکم گام کارێ بکرێ ک گشت مەردم، هووکارەێ رێنووس کوردی بکرن.
دوێمەگەێ یەسە ک زوان کوردی ئەڕا یە ک بمینێگەێ چارێ ناچارە ک دەس‌ئەڵبگرێ لە ئەدەبیات کووچەری و شەفاهی و وەراو نووسانن و ئەدەبیات مەکتووب بچوو، چوون داستان وەچەواشەێ شێعر چشتێ نییە ک وە خاتر وەزن و پووڕیانێ دە دەم، لە ویرەو نەچوو و ئوو وە قەوڵێگ وتەنی "باس و خواز ئوو داستان ِ داستان، جیاسە لە داستان ِ شێعر".
شەفەق‌نیوز/ لە چەمسار ئیوەوە، ئافەت شێعر کوردی کامەسە؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: نەژیان دە دەورەێ خوەێ و تەنکی ویر و رای، یە دووزەمە و کیشەێ شێعر کوردییە، ئێسە.
شێعر ئیمە فرەتر نوستالووژیکەو هن دەورەێ خوەێ نییە، ویر و باوڕ قوول و بڕ و بتاوێگیش دە شوونێ نییە، وەداخەوە.
شەفەق نیوز/ لە ئیوەیا، دە لاخوار کوردستان، ئیمە دتوانیمن وە زوان نامجیێگ بڕەسیمن ک ئەو دۆوەێ بنزارەێلە بچنە ژێر هێڵێ یا نە؟ چ پێشنێیارێ ئەڕا ئیجوورە چشتێ دیری؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: وەێجوورە هەرگز، یە خوەێ یەکجوور دیکتاتوری زوانییە. فرەتر بیین قسەکەرەێلە، خوەێ ئەوانەێ تر دکیشێ وە شوون خوەێ و ئەو بنزارە کاربردی‌ترەو دکەێ. بێ‌ژە ئەیانه چ بخوازیمن و چ نەخوازیمن، گشت زوانەێلە لە پەسا دیرن وەراو شاری بیین دچن ئوو ئەو لەهجەێلەگە دکەفنە ژێر بنزار شاری‌ترەگە.
فرەترەو بیین شارنشینەێلە ک رووژ وە رووژ دیرن هە فرەترەو دبن، گشتێ دیارێگە سەر ئی رەوەنە ک هە وەێ بنزار نامجییە ک فرە لە شاروەندەێلە وەێ قسە دکەن، قسە بکەن و بەس.
شەفەق نیوز/ بنزار لەکی، ک چمان خوەێ یەکێگە لە پەل و وەچەێل لق گووران و ئەورامی. وەێ خاترە دەرچگن لەکی لە ژێر هژموونی چەنی‌چەن ساڵان زوان گووران، ئەڕا لەکزوانەێلە فرە سەخترەکە. هاتێ دەرنەچگن لەکزوانەێلە لە مەزموونەێل تەبیعەت‌گەرایانە و پاستوراڵ و نوستالوژیکیش ئوو لە عاشقانەێلەییش، هە هن دەوڵەمەنی ئەو ئەدەبیاتەسە. یەیش ئەڕا خوەێ نەزەرێگە، تو چە دویشی؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: وە بان ئی هەمگە رێز و حورمەتە ک ئەڕا لەکزوانەێلە دیرم، چوون فرە دووسێیان دیرم، م لەکی لە کوردی جیا نەدزانم و هە لەێ‌وا کوردییش لە لەکی جیا نەدزانم. شێعر لەکییش هەر چەن فرە دێر، هەمجا دیرێ وەراو ئافەرینشەێل تازەترێ دچوو.
شەفەق نیوز/ ئایا دە ئی رەوەندە، وەوجوورە ک "شامی کرماشانی" لەک‌زوان وە بنزار شار کرماشان شێعر وتگە یا "فەریاد شیڕی" دینەوەری یا "پەرتەو کرماشانی" بەختیاری‌زوان، گشتێ زوان شار کرماشان ئەڕا شێعر وتنەگەیان ئەڵوژاردنە، دپووڕێ ک بویشیمن ک ئی بنزارە هێمان دتوانێ بکرێگە زوان گشت کوردەێل خوارین؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: وە زوور خۆ نییە. لە ویرەو نەبەن ک زوان ئەڕا بەس و پەیوەنە ئوو یە ئتفاقێگە سرۆشتی.
شەفەق نیوز/ تو خوەت، چ شاعرێ وە رووڵەێ زەمانەێ خوەێ دناسی؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: شاعرێگ ک لە ئێسە و لە وەز و وەزیات کات و سات سەردەم خوەێ ئوو ئەو شوون و نوونە ک دیرێ دە نامێ دژیێ وە ئتفاقاتێ ک دە دەور و گردێ، دە ناوچەگەێ دکەفێ گشتێ هووشێ ببێ و لەیان ئەوبڕەسێ.
شەفەق نیوز/ ئایا بن‌زوان لەکی، جوور زوانێ جیا لە کوردی دناسی؟ دەبارەێ جیا زانستن ئی بن‌زوانە لە زوان کوردی، چە دویشی؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: جواو یە، خاسە لە زوانناسێ بژنەونەێ. م خوەم، وە بەش خوەم لەێ‌وا وەێ هنە دنووڕم ک هیچ زوانێ لە زوانەێل تر جیا نییە. گشت زوانەێل وەگەرد یەکتری تەیفەێل رەنگەوڕەنگێ دسازن ک وە شان یەکترەکی لەهجەێلێ بەینازوانی دیارنە دی، هە جوور زوان کوردی ک جگێ دگوڕێ دبێگە لەکی ئمجا لەکی دگوڕدرێ دبێگە لوڕی ئمجا لوڕییش ک جگێ دگوڕێگەو دبێگە فارسی. ئەگەر زوانناسێگ هات و وت: داڵگ زوانەێل کوردی و فارسی، "لەکییە" هاتێ م رەنگێ بچوو وە بیڕگمەو باوجی ئەر وت: کوردی و لەکی یەکێ نیین یە دی ئەڵنەدگرم لەێ، چوون خوەم وە چەم خوەم هەر رووژ دبینم ک خەڵک وڵاتەگەم هەر کەس وە بنزار خوەێ دیرێ وەگەرد ئەو یەکە قسە دکەێگ و هیچ گیچەڵێگ وەرد یە نەدیرن و رەیین لە یەک ئەودڕەسن.
شەفەق نیوز/ وەگەرد فارسەێلێ ک هانە کرماشان چە بایەد بکرێ؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: وتنە ک نزیکەێ سێ ملیوون کورد کرمانج چگنەسە خوراسان گەورا، خاون خاکەێلەێ خوراسان جاران، مەر چە وەرد ئەوانە دکەن؟ چۆنێگە ئیمە وە کورد حەق بدەیمن ک بچووگە وڵاتێ تر و دەورەێلەیش وە زوان خوەێ قسە بکەێ ئمجا بویشیمن ک دە کرماشان گشت کوردن و فارسەێلەییش دەێ کەڵێنشارە بەش و مافێ ئەڕا خوەیان نەدیرن و بایەد وە زوان ئیمە قسە بکەن و بەس؟ کەڵێنشار بیین کرماشان، بیینێ دە وەر رێ زەوار کەربەلا و چشتێلێ تر بییەسە دەسپێچگانێ ک بڕێ رێوار بخوازن ئەڕا هەمیشان ئەڵ‌ئێرە بمینن و یە زات گەوراشارەێلە، دە گشت دنیا. هە جوور ئەربیل و سڵێمانییە و کەرکووک ک ئێسە پڕێ تورکەمان و عەراویش بییە.
شەفەق نیوز/ شێعر کوردی ئەڕا پێشکەفتن هەوەجەدار چەسە؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: وە سەر ئاسووەێلێ واز و وڵا تر، دەروەچەێلێ وازترەک.
شەفەق نیوز/ دە نام‌بەین شێعر کوردی دە کرماشان و ئیلام، چەنێ فەرق دنیت؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: هەر دوگێیان لەپەسا شان وە شان یەک دیرن دچن وەراو نوا.
شەفەق نیوز/ ئایا وە کوردی داستان وتیتە؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: داستان، نە.
شەفەق نیوز/ ئی بنزار خوەمانە، ئیجوورە کەشێشتێ دیرێ؟ یا نە؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: وە خوەمان کەفتگە. زوان پێشکەفتگ نەبایەد هە دە ئەدەبیات و شێعر ببینرێ، ئەر دخوازیمن ئی زوانە نەمرێ وەگەرەکە ک چشتەێل تریش وەێ بنووسرێ، دە جەرخە و مەجڵسەێل گەورا و رەسمی‌تر بچووگە کار، نە هە ئەڕا شێعر و داستان بمینێ.
شەفەق نیوز/ ژنەفتیمنە ک کتاوەگەێ "ساعەت وە چەنە؟ پەسا دێرەو دبێ" وە رێکڕ سیریلیکیش نووسریاگە و رەسییەسە دەس تاجیکەێلەش دە تاجیکستانیش.چەنێ دزانی ک وە زوانەێلێ تریش ئەڵگەردننەێ؟
بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: هێمیدارم ک ئی ئتفاقە، نە هە ئەڕا کتاوەێلەێ م ک ئەڕا گشتێ بکەفێ.
شەفەق نیوز/ بڕێ وتنە، ئەدەبیات کوردی هێمان کورپەسە و هالیمان خاس نییە ک رخنەگری لە شاعر و نویسکارەێلەێ بکرێ، خوت چە دویشی؟
ئە بیژه‌ن ئه‌رژه‌ن: دەبیات دە ئی یەک و دو دەهەێ ئاخرە رەوز و سەوز کردگە و دە ئی دو ساڵ دۆماجارە کتاوەێل دیاری‌ترێ چاپەو کریاگە. دە ئی‌بارە مەسەڵەێ م یەسە ک دویشم بزانن رێچاو وەردەنگەێلە لە نویسکار و شاعر چەسە؟ و چ ئنتزارێ لەێ دیرن؟ دەێ ناوەکییە بڕێ هە هانە شوون هونەر کۆچە و بازاری، بڕێ ترەکیش هانە شوون یە ک وەردەنگەێل دیاری‌تر و رووشن‌ویرترێ بگرنە دەنگەو. هەردوگیان خاون رێز و حورمەتن ئەڕا خوەیان. داستان رخنەگرتن لە داستان، باس و قسەیێگێ ترەکە ک لەێ قسەێلە جیاوازە.
