نەورووز ، وادەجی و وەخت دیدار زینگەێلە و مردگەێلەسە
دوکتور قوتبه‌‌دین سادقی،
یە هزاران ساڵە ک نەورووز، گەپترین جەژن خەڵک کوردە.
ئی جەژن گەورا وەرد گشت باوەڕەێل و ئەساتیر، وەل کار و زنەیی ئوو پەیوەندی کورد وەرد سەرزەمین خوەێ و کشت و کاڵێ، ئوو وەگەرد گشت هام‌پەیوەندییەێلەێ و هام‌ژیانییەێلەێ، بەس و پەیوەند بڕ و بتاوێ پەیدا کردگە.
ئەڕا یە دپووڕێ ک سێ بنچینە و ریشگ، سێ مانا و سێ‌لا و وەجهە دە نام فەرهەنگ کوردی ئەڕاێ بکرێگە دی.
یەکمەگەێ- لاگە ئەساتیرییە و پەڕازەمینییەگەێ جەژن نەورووز ئەوەسە ک خودای گەورا، وە یارمەتی شەش ئێزەدێ تر ک وە شەش (ئمشاسپەند)یش نام گیرەو کریانە، گشت دنیا دە شەش چین خەڵقان ئوو دوماێ ئاسمان و ئاو و زەمین و گژ و گیا و گیاندارەێلە، (ئایم)یش خەڵقان ک چوون شاکارێ بی دە رووژێ جیاواز ک ئاخرین رووژ ساڵ کەبیسە بی خەڵقانەێ ئوو لەێ‌وا بی ک خوەییش ئاسوودەوە بی و وەدی هاتن ئایم ک (کەماڵ خڵقەت)ەگە بی خریا وەرد نەورووز ک رووژ نوویێ بی ئەڕا سرۆشت و ئایمیش هە وەێ بوونەوە لەو رووژەوە وەراو ئیلا ئی یەکاگیرییە جەژنەو گرت.
نەورووز، وادەجی و وەخت دیدار زینگەێلە و مردگەێلەسە ک چەمەڕێ دیدار زینگەێلەن، چوون مانگ فەروەردین، ک نام یەکم مانگ ساڵەو مانگ نەورووزە، مانگ (فەرە وەهەر)ەێلەس ک خوەیان پرشنگەێلێگن لە نوورەێلێ ک لە زات ئەهوورامەزدا جیاوە بینە و چگنەسە نام لەش خاکی و هاتنەسە بان زەمین تا جوور سەربازەێل ئێزەد، دە دریژاێ ژیان خوەیان وەگەرد ئەهریمەن و نەزانی و گەوجی و تیەریکی بجەنگن، ئی بیر و باوەڕە هەسە ک ئی (فەر وە هەر)ەێلە ساڵێ یەکجار وە زێد و ماڵ خاکی خوەیان سەرەو دکیشن و دیانە دیار بنەماڵەێل خوەیان و چەم خەیرێیان ها وەێیانەو ک ئی سەرکیشییە دکەفێگە رووژ نەورووز.
دە فەرهەنگ کوردیاتی رێچە و رێشتێ هەسە وە نام (ناو عەید) ک دە یەک رووژ وەرژە عەید نەورووز و دوماجمەێ ساڵ، ویر مردگەێلەو دکەن و دچنە سەر قەورەێلەیان ک هادەێ پەیوەندیێ وەرد ئی کوانەبیڕگ و باوڕە بداشتووبێ.
ئاگر ئەوکردن دە بان سەربانەێلە ک هێمانیش دە لاێ کوردەێلە و گشت زەڕتوشتییەێلە دە شەو نەورووز [ئوو چوارشەمە سووری] ئەوکەنەێ ئەڕا یە بییە تا ئەرواێ مردگەێلە رێ خوەێ، خاس بکەێگە دی و دە نام رووژنای بڵووزە و رواڵەێ ئاگرەگە خاس خاس روو و روومەت قاوم و کارەێلەێ خوەێ ببینێ وە چەم.
دو- لە دەوران کێشەوەرزی تا ئێسە نەورووز ئەڕا ئەژداد کوردەێل هەمیشە ماوەێ شۆم کردن و تۆم خستن و وەرز داین زەمین و وەرزێری بییە و رسق و رووژین داین زەمین وە وڵات دەو بەێنەێلە بەش کریاگە، رسقێ ک دە ژێر وەفر و قوڕ و خەڕگ تمەو بییە و کوردەێلە دە نەورووز، وە گردەو کردن هێزم و چل و چووەێل هشک ئەڵهاتگ و خەشک و دڕگ، هەم زەمین لە دەروەسی پاکەو کردنە و سڕینە هەمیش وە گەرمەو کردن زار و زەمین، ئامادەێ کردنە تا دوارە ئاوس و پڕبار و بەرەو بکرێ ئمجاییش وە ئەوخستن سفرەێ (هەفت سین)، ساڵێ پڕ لە پیت و بەرەکەت و فرەوانی ئەڕا زار و زەمین خواستنە ئی سفرە خستنە خوەێ چۆچشتێ یەکجوور نقا و نزاسە لە ئێزد و خودای دادار تا جوور سەوزەێ سەر سفرەێ هەفت‌سین، سەورەڵانی و گوڵەجاڕی بخەێ دە وڵات و گەنمەێلە سەوزەو ببن و نان و خواردەمەنی زیاتڕەو بکرێ.
سە - نەورووز هە جی یەکاگرتن دین و نان نییە و هادەێ گرینگرین کارکردەگەێ بەش هامشوویەری و کارکردە ئێجتماعییەگەێ ببێ. یە نەورووز ک دخەێگە ویر وڵات ک خوەێ جوور ئەڵگەردیان وە دەورانێگە ئەزەڵی و تەوەڕک کریاگ و موقەدەس ئوو ئەڕا یەسە ک هە لە جارانەو، ئی جەژنە دەسپێچگانێ بییە ئەڕا یەکاگرتن و هامدڵی و ئاشتی و هامسانی گشت هووز و گەل و گشت وڵاتوەندەێلەگە لە ژار و هەژار گرتگە تا وە دەوڵەمەن ئوو هەمجا پەت و دەرفەت گەپێ بییە تا گشت لە یەکترەکی حەڵاڵیت بخوازن ئوو وە دڵپاکییەوە یەکتری بوەخشن و لە نوو وەرد یەک شادی و دووسی بکەن و ژەنگاڵەێل رووحی و رەوانی و دەرۆنی خوەیان پاکەو بکەن و دە کارناواڵەێل شادی کردن نەورووزیێ جووور (میرنەورووزی/ میر میران کوردی) بەشداری بکەن ک ئەوەێش هە کارناواڵ شادیێ وە پەتی و وە تەنیا نییە ئوو نمایێشتێگە دموکراتیک و گشتی ک یە هزاران ساڵە جوور میراتێگ بهەرز ک نیشانەێ ویرداری خەڵک کوردە دە نام کوردەواری هە گوڕان ئجرا دکرێگ ئوو وە قسەێ (میخائیل باختین) موحەقق گەپ رووس، ئەژداد کوردەێلە وە سنگ ئجرا کردن یە، هە لە وەرینانەو توانستنە ئەو حەقەێلە ک پاسا کریانە دە ئی نمایێشتە دیارییەو بکەن ئوو ئەو قسەێلە ک نەکریانە، ئەو رخنەگرییەێلە ک دە نام کوومەڵگا و کۆچە و بازار کەس نەوێرستگە بویشێگەیان، گشتێ وە گرد و گردواری واژا و وازاوە بکەن و جاڕێیان بکیشن ئمجا وە شێوەێ مەدەنیێگ هێڕش و هەڵاماتێ بیارن وە بنچینەێل ستەم و نابەرامبەری دە هەر شوون و لایێگ.
هێمانیش بڕ فرەیێگ لە کوردەێلە دە سووریە و تورکیە و عراق، خوەیان وە رووڵە و چۆ میرات‌ئەڵگر (کاوەی ئاسنگەر) دناسن ئوو شووڕش و پیرووزیەێ کاوە ئەڵە دژمن داگیرکەر وڵات [و زاڕووکوش و ژینووسایدکەرێیان]، دە رووژ نەورووز دزاننەێ.
وەێ خاترە نەورووز وە پیرووز و بمارگ و تەوەڕک دناسن ک یە‌یش خوەێ هشارەیێگە وە یە ک نەورووز هە جەژن سادەیێگ نییە ک دەێ رووژە بویشیمن وەرزێ بچووگ و ساڵێ تر بیاێگەوە ئوو باوجی نەورووز وە سەمبوڵێگ ئەڕا خوەیان دزانن ک لە ئی‌جوورە رووژێگ لە ژێر هێڵ و ژینووسایدەێل و قلارەێلێ ک گوڕان وە سەرێیان هاتگە رزگار و خڵاسێیان دکەێ ئوو وەێ خاترەسە ک نەورووز دە لایان هە ئیڤنێگ فەرهەنگی و هونەری و گشتی نییە و هەمیشە بار سیاسی و کومەڵایەتی و هووزایەتییش داشتگە و دیرێ ئوو هە وە وێنەێ شوناسێگ کوردایەتی ئەڕا خوەیان باوڕ وەێ دیرن.
ئێسە وەێ شکارییەوە ئەوڕەسیمن ک ئەڕا نەورووز کوردی ئی هەمگە بار فەرهەنگی، سرۆشتی، کومەڵایەتی، هووزایەتی و شۆناسی و سیاسی دیرێ ئوو دتوانیمن بویشیمن ک لەێ چەمسارەوەسە ک وە راز و رەمز پایاری و گشتی بیین جەژن نەورووز دە لاێ هەر کوردێگ پەی دبەیمن.
