ناو و میژوو شار خانەقین

یەکەم: لە بندروس ناوەگەی

کویەنترین ناو خانەقین لە نویسینەیل یۆنانی کوینە هاتگە وەناو (خالونيتوتيس) دویای داگیرکاری (ئەسکەندەر ممەقدۆنی) لە ساڵ (332) وەرجە زاینی، ئیجا بڕیگ را و نووڕین  لە سەردەمەیل میژوو هاتەدێ، لەناویان ناو خانەقین وەگورەی قسەی ماموستا و پارێزەر رەحمەتی جەمال بابان لە پۆستە نرخدارەگەی (ناو شار و شوینەیل عراق) کە ئویشێد ناوەگە لە یەکیگ لەو خانەیلە هاتگە کە خاوەنی ناوی (نەقی) بویە ئەراوە ناو ناوچەگە وە (خان نەقی) نریا کە بەشیگ لە کوردەیل شارەگە وەیجویرە ناوی تیەرن (خانەقی)، و لەناو کتاو (شارەیلیگ کویەنەی کورد) ئەرا میژوونویس شەهید محمد جەمیل رۆژبەیانی هاتگە کە واژەی خانەقین لە (خانە) و (گین) دروس بویە کە واتەگەی بوودە خان یا شوین بنەماڵە ناودیارەیل و دەمچەرمگەیل، و دکتۆر خالد مامووستای میژوو کویەن عراق لە زانکۆی بەغداد ئویشێد: ناوەگە لە دوو پارچە دروس بویە یەکەم (خان) و دویەم (قین) کە ناویگ کوردیە (خان قین) جویر خان خوسە و تویڕە، کە کیسرای شای ساسانی لە (نوعمان بین مونزد) لەبان کاریگ چگەسە قینەو و تویڕە بویە، ئەراوە فەرمان دەرکردیە لەناو یەکیگ لە خانەیل خانەقین زیندانی بکەێد، دی لەو وەختەو تا ئیسە شارەگە وە ناو خانەقین نریا.

پڕۆفیسۆر محمد عەبدولڵا مامووستا لە زانکۆی سەڵاحەدین لە کتاویگ وەناو (تۆێژنەوەیل کورد فەیلی) ئویشێد؛ کویەنترین شیوەی واژەگە وەیجویرەس: (خانە کیو) واتەگەی خان کویە یا خانگ تیەێد چوینکە شارەگە کەفێدە کەژ کویە بەرزەیل کورد.

رەحمەتی حەسەن زەهاوی مەزەنە کەێد ناو خانەقین تەنیا لەبان بەشە بویچگەگەی شارەگە بویە یا (ئەوبەر) لە ناوچەی جەلیل بەگ و ئاغا و خەلیفە نەک بەشە گەورەگەی کە کەفێدە ئیبەر.

دویەم: سەرچەوەیل میژووی نشان دەن کە وەرجە (5000) ساڵ وەرجە زاینی، مەردم لەی شارە داکاسیاس، کە لە هەزارەی سێیەم وەرجە زاینی خانەقین لەژیر دەسەڵات دەوڵەت گوتی بویە مەوقەی دەسەڵات شازادە (ناورا تيوم)، و لە نزیک ساڵ (1185) وەرجە زاینی، خانەقین کەفتە ژیر دەسەڵات شانشین ئیلامی کویەن لە سەردەم پاتشا (شوشتر ناكون تي) ئمجا گشت ناوچەگە وەگەرد خانەقینیش کەفتنە دەس میدیەیل، چوینکە شوینەگە گرنگە، پاتشای ئەخمینی (كۆرش) پەسەنی کرد وە رییگ ئەرا جیوەجیکردن پەلاماری وەبان بابل کویەنە.

لە ساڵ(331-127) وەرجە زاینی خانەقین کەفتە ژیر دەسەڵات یۆنانی و لەو سەردەمە وەناو (ئەرتميتاس) ناسیا، واتە شوینیگ تەندروس وگونجیاگ و سوود دیرێد، و دویای نەمان دەسەڵات یۆنانی لە ساڵ (247) وەرجە زاینی، خانەقین بویە بەش فرسیەسل (ئەشکانیەیل) و دویای ئەوە کەفتە دەس دەسەڵات ساسانی لە نزیک ساڵەیل (537-637) زاینی، کە گرنگی ناوچەگە زیاترەو بوی، و بویە سەنتەریگ و رییگ ئەرا هامشوو سوپا، و دەسکردە بیناکردن قەڵایگ سەربازی و پیەڵیگ لەناوی، و لەلایەن ئیداری وەدەس (شا فيروز) بوی لە ساڵ(637) زاینی.

لەناو کتاو (چوار سەدە لە میژوو نوو عراق) ئەرا میژوونویس (لونگريك) هاتگە کە خانەقین لە سەدەی هەفت کووچی کەفتە ژیر دەسەڵات عەرەبی دویای جەنگ جەلەولا، کە ساسانی لەلی دەرچگ، و لە سەردەم خەلیفە عومەر بین خەتاب خەڵک خانەقین راپەڕین کردن و رازی نەوین پویل باج بیەن، و شووڕش وەردەوام بوی تا سەردەم خەلیفە عوسمان، و دویای ئەوە جەنگەیل ئیمام عەلی وەرد (خەواریج) دەسوەپی کرد، و ئیجا جەنگ لەبان تەخت لە سەردەم ئەمەوی لە ساڵ (748) زایینی.

لە سەردەم عەباسی، گرنگی خانەقین زیایەو بوی لەبان ئەو شوین ئیداری و سەربازیە کە دیرێد، و بویە هەڵقەی گریەدەر ناوەین بەغدا و ئەو بەشەیل ئیران و خوەرهەڵات ئیسلامی وەرد ئەو ویلایەتەیل خیلافەت عەباسی لە ئەرمینیا و وڵاتەیل پشت چەم، و لە ساڵ (1015) زاینی خانەقین کەفتە ژیر دەسەڵات شازادەی هووز (زەنگان) کورد، و لە ساڵ (1016) زاینی کەفتە وەر پەلامار سەربازەیل (خوارزم شا) کە پانزە هەزار جەنگاوەر ئەرا داگیرکردن بەغدا کلکرد، و لە ساڵ (1258) زایینی شازادەی مەغوول (هۆلاکۆ) خانەقین بویە ریی وەرەو بەغدا و بڕیگ لە خەڵکەگەی کوشت، و لە ساڵ (1535) زاینی ناوچەگە کەفتە دەس شازادەی کورد (زوڵفەقار خان کەڵهوڕ) و دویای واژووکردن پەیماننامەی (زەهاو) ناوەین عوسمانی و سوفەوی لە ساڵ (1639) زاینی خانەقین کەفتە ژیر دەسەڵات دەوڵەت عوسمانی، و لە ساڵ (1730) زاینی ناوچەگە کەفتە وەردەوەردەی سەربازی ناوەین عوسمانیەیل وە سەرپەرشتی (داود پاشا) وهیزەیل (نادر شاه) سەفەوی لە ساڵ (1778) زایینی خانەقین  و دەورگردی (عەلیاوە) و (قزرەوات) کەفتە کەس ئیمارەت بابان دویای ئەوە کە شازادە (حەسەن پاشا بابان) لە جەنگەگەی وەرد براگەی، و دەسەڵات بابانی لە ناوچەگە تا ساڵ (1819) وەردەوام بوی تا دەسوەردان عوسمانییەیل ئەرا لاوردن شازادە (مەجید بەگ بابان) لە پۆستەگەی ڤزرەبات کە وە دەس براگەی بوی، و خانەقین جەنگ خویناوییگ وەرد هیزەیل والی بەغدای عوسمانی (داود پاشا) وەخوەی دی کە تواست پەلامار سلێمانی بەێد، و لە ساڵ (1831) زاینی هیزەیلی شکست خواردن، ئیجا شازادەی بابانی (محمد پاشا) دووارە دەسنادە بان خانەقین.

لە سەدەی نۆزدە، خانەقین لە ئیدارەی (درنە و باجڵان) یا (سنجق باجڵان) بوی كە ناوەندگەی (درتنەگ) بوی شار ئیسەی زەهاو، لە ساڵ (1851) زاینی دووارە عوسمانییەیل دەسنانە بان خانەقین، و لە ساڵ (1863) ناو خانەقین لە نویسان فەرمی عوسمانی وەشیوەی لیوای ئیداری هات، و لە ساڵ (189) هیزیگ لە هووز هەماوەند دەسنانە بان خانەقین و خەسرەو ئاباد (قزرەوات) وەلێ عوسمانییەیل دووارە لەلییان سەننەی، و لە ساڵ 1895 هەماوەند جاریگ ترەک پەلامار عوسمانیەیل دان لەناو جەرگەی شار خانەقین و بڕیگ لە سەربازەیل کوشتن، و دویای هەڵسیان جەنگ جەهانی یەکەم لە ساڵ 1914 و رەسین ئاگرەگەی ئەرا ناوچەیل کورد، خانەقین کەفتە وەر پەلامار رووس، کە فەرماندەیی فەیلەق رووسی وە سەرپەرشتی (باراتۆف) زوور خستە بان خانەقین لە وەهار ساڵ 1916 چوینکە ئاسانترین و نزیکترین ریە وەرەو بەغداد، و ناوچەگە لە حوزەیران خود ساڵەگە، جەنگیگ گەورە وەخوەی دی، و رووسەیل نەتوەنستن وە تەواوی بڕەسنە ئامانج خوەیان، و خەڵک عەلیاوە نوایان گردن و لە روی پەلامار رووس وسیان و نەیشتن بڕەسنە ناوچەیلیان، و لە تاوسان ساڵ 1917 بڕیگ ترەک لە سوپای ڕووس وەرەو خانەقین هاتن، و داگیری کردن و بڕیگ لە عوسمانیەیل کوشتن، تا رەسینە خسرەو ئاباد.

خانمیگ بەریتانی وەناو (میس بیڵ) لە یاداشتەیلی نویساس کە رووس هەڵە کرد لە داگیرکردن خانەقین، کە هیشت هەڵوێست سیاسی لە کوردستان باشوور بوودە دژی، کە رووس فرە لە تورک دڕترە لە کوشتن و بڕین و تاڵانکردن، کە ژن و مناڵەیل کوشتن و تاڵان ماڵەیل شارەگە کردن - کە تا ئەمروو خەڵک خانەقین وە هەر ساڵیگ فرە بەد ئویشن «ساڵ رووس»- لە  و دویای کیشانەوەی رووس، عوسمانیەیل گلەو خواردن تا ویرانکاریەگە تەواو بکەن، و لەی باوەتە مس بیڵ ئویشێد (لە عراق واژەی کەلەمە و نەهامەتی جویر نەهامەتی خانەقین و کەلەمەداریی لە دەس جەنگ  داگیرکردن لە ورسگی و بیماری پەیا نیەکەی).

لە ئادار ساڵ 1917 دویای کەفتن بەغداد وەدەس ژەنیڕاڵ بەریتانی (ستانلی مود) ئەرا یەکەمین جار پەیوەندی کەفتە ناوەین کورد و بەریتانیا و پەیا لە سەرۆک رووژەیل باجڵان و جاف و شەرفبەیانی و تاڵەبانی و لە دەمچەرمگەیل خسرەو ئاباد وەپییان رەسی، کە شەرمەزارکردن زبریگ لە رەفتار سەربازەیل رووس لەناوی راگەیانن، و مستەفا بەگ باجەڵان خوەی لە کۆتایی نیسان خود ساڵەگە رەسیە بەغدا تا وەگەرد دەسەڵاتەیل بەریتانیا دانوسەنین بکەێد لەبان کردەوەیل رووس و دیاری کرد کە رەفتاریان وەرد مەردم لە تورکەیل عوسمانی سەختتر بوی، و لە کانون یەکەم ساڵ 1917، ژەنیڕاڵ ستانلی مود رەسیە ناوچەکە و خانەقین وە ئاسانی داگیر کرد، کە (مەیجەر سون) جویر حاکم سیاسی لەبانی دانا، و سەرکردەیل کورد کردە سەرپەرشتیار ئەرا مقیەتیکردن ناوچەگە جویر مەحمود بەگ دەلو، و ئیبراهیم بەگ دەلو، و قادر ئاغا باجەڵان، و دویای هەڵسیان شووڕش (عشرین) لە عراق و کوردستان، لە 14ی ئاب، شووڕشگیرەیل کورد پەلامار هیزەیل بەریتانیا دان، و خەسرەو ئاباد ئازاد کردن، و بارەگای حکومەت لە خانەقین سزانن، دویای پەلاماریگ وەبان دامودەزگایل کۆمپانیای ئینگلۆ - ئیرانی لە نەفت خانە، و کڕ ئاسنین ناوەین بەعقووبە و خانەقین لەلاییگ بڕین، و لەلاییگ ترەک وەرد ئیرانەو، و ویستگەی قوورەتو سزانن، و خورشید بەگ جاف کردنە حاکم لەبانی، وەلێ بەریتانیا دووارە وە سەرپەرشتی کولۆنێل (لاگين) دویای جەنگ سەختیگ وەرانوەر شووڕشگیرەیل کورد لە ویستگەی پاشا کوپری، دەس نادە بان خانەقین.

دویای ئەوە کە ناوچەگە ئارامەو بوی، بەریتانیا پەیوەندی وەرد سەرۆک هووزەیل کورد کرد، تا کارەیل وەڕیەو بوەن، لەناویان مستەفا پاشا، و دویای دامەزریان شانشین عراق لە ساڵ (1921) خانەقین هەکاتی ئەو ناوچەیل کوردستان وە زوورکاری بویە قەزایگ لە لیوای دیالە و لە ساڵ 1926 شارەوانی لەناوی نریا.

لە ساڵەیل جەنگ جەهانی دویەم (1940-1945) هیزەیل هاوپەیمانی لەناوی جویلە کردن کە لە ساڵ  (1941) هاتنە کوردستان، ئەرا سپۆنسەرکردن ڕووسیای سۆڤیەتی وەڕی (كجل كجل) و بڕیگ لە هیزەیل پۆڵەندا لە خانەقین جیگیر بوی، و دویای دەسکردن وە شووڕش ئازادیخواز کورد لە ئەیلوول ساڵ 1961 خەڵک خانەقین بەشداری لەلی کردن، و باوەت چگن خانەقین ئەرا ناو ناوچەی حوکم زاتی لە ساڵ 1970 بویە یەکیگ لە گیچەڵەیل وەرد حکومەت ناوەندی، کە تەقەلای فرەیگ دا تا نەتەوەی ئاڵشت بکەێد، و دەسکردن بارکردن ئاوایەیلی، و دەسکردە تەعریبکردنی وە شیوەی فرەیگ، و لە سەرتای ساڵەیل هەشتا، حکومەت دووارە سەدان لە خیزانەیل کورد فەیلی وەرەو ئیران بار کرد، کە وە تەبەعی دادەیانە قەڵەم، و لە ساڵ 1982 خەڵک خانەقین لەڕوی دەسەڵاتەیل راپەڕین کردن، دویای سووکایەتیکردن لەلایەن فەرمانگەی (تەجنید) کە وەپی وتن: راپەڕین (رەتکردن عگاڵ) هەناێ خەڵک خانەقین کەفتنە روی ئەو عەرەبەیلە کە حکومەت لە شارەگە جیگیریان کردگە - و بویە وەشانن عگاڵ وەرەو ئاسمان-، و لە جەنگ هەیشت ساڵە وەرد ئیران، خانەقین کەفتە وەر ویرانکاری و کاولبوین کەورەیگ لە ئەنجام گورزەیل تووپ و مووشەک رووژانە، و خەڵک فرەیگ لەلی بوینە قوربانی، و فرەیگیش زەخمدار بوین، ببجگە کاولبوین بینایی خزمەتگوزاری و ئیداری و ئابووریی، کە فرە لە خەڵکەگەی ناچار بوین شارەگە وەجی بیلن.

لە ساڵ 1991 هەکاتی ئەو شارەیل کوردستان، خەڵک خانەقین راپەرین کردن، و لە (1991/3/11) خانەقین ئازاد بوی، وەلێ رژیم لەناوچگ، رەفتار کوشتن و بڕین وەحشیانە وەکار هاورد، تا شارەگە  لە دەس خەڵکەگە و هیزەیل پیشمەرگە گلەو بەێد، و کەفت وەر پەلامار مووشەک و تووپ سەختیگ وەگەرد پەلامار هیلیکۆپتەر، کە بڕ فرەیگ لە خەڵکەگەی شەهید بوی، کە شووڕشگیرەیل ناچار بوین بچنە دەیشت شارەگە، و جاریگ ترەک دەسەڵات ناوەندی گلەو خوارد، وەلێ ناحیەی قوورەتو و مەیدان وە ئازادی مەنن.

دویای جەنگ ئازادکرن عراق لە ساڵ (2003) حکومەت هەرێم کوردستان دەزگایل ئیداری لەناو قەزای خانەقین دانا، وە تەقەلای گلەوداین ئی ناوچە ئەرا حکومەت هەرێم کوردستان کە بەشیگە لەو پارچە کە لە مادەی (140) لە دەستوور هاتگە، کە هیمان  وسیاس.