مۆغه‌يل مادى كى بوينه؟
له‌يره ديار ئه‌دا ك له سه‌رده‌م پادشايى به‌رديا، خه‌باتێگ توند ئايينى كرياس. ئه‌را يهگ له‌ى باوه‌ته زانيار فێشتر وه ده‌س باريم، بايه‌د له خاسى و تايبه‌تمه‌نده‌يل ئايينه‌يل جياواز له ئيران كوينه ئاگايى داشتويم و له بانيان خاس بخوه‌ينم و له‌يه‌وكه‌دانێ ئه‌رايان بكه‌يم.
وه باوه‌ڕ ئيمه، ئيران له سه‌رده‌م هه‌خامه‌نشيه‌يل سێ ئايين له‌تێ بويه: ئايينى مه‌ردم ئاسايى ئيران، ئايين پادشايل هه‌خامه‌نشى و ئايين مۆغه‌يل. ئه‌ى سێ ئايينه وهل يه‌كا جوور نه‌وينه، وه‌لى ناكووكى و جيا بوين له ناونى يانه، هويرده هويرده نامنێدو بڕێ جاريش ئه‌ى ناكووكيه وه سياسه‌ت ئايينى ك هه‌خامه‌نشيه‌يل داشتنه، زوى ته‌مام بويه.
ئايين مه‌ردم ئيران له‌وته‌يل هه‌ره‌دۆت و ئسترابۆن و تا جيگيش كۆرشنامه‌ى(گزه‌نفۆن) و بڕێ له شوونه‌واره‌يل ناسه‌يل تر چوى: سيسرۆن و پلۆتارك و ئه‌و دوياى مێژوونويسه‌يل كوينه، ئه‌توانيم يه ده‌ر خه‌يم، ئيرانيه‌يل تا سه‌رده‌م هه‌خامه‌نشيه‌يل له په‌يڕه‌وكه‌ره‌يل خودايل هندوئارى يانى له سروشت په‌يڕه‌وى كردنه. ئاريه‌يل يا ئاريايه‌يل رووشنى و خوه‌ر و مانگ و وا و ئه‌و دوياى ديارده‌يل ك له سروشت بوينه، رێز و قه‌در له ليان نانه. ئيرانيه‌يل زه‌رده‌شتى نه‌وينه، به‌ڵكۆ په‌يڕه‌و خودايل سروشتى بوينه ك زه‌رده‌شت ئه‌وانه ئنكار و ره‌ده‌و ئه‌كا.
ئايين زه‌رده‌شت، وه له وه‌رچه گرتن ئه‌و هه‌مگه هێزه‌گ داشتيه، له تمام سه‌رده‌م پادشايى هه‌خامه‌نشييه‌يل ناتوانست سه‌ربكه‌فێدو تا سه‌رده‌م سه‌ره‌تاى ساسانيه‌يل مه‌راسم و فه‌رهه‌نگ ئايينى زه‌رده‌شتى له لاى ئيرانيه‌يل بێگانه بويه.
له باوه‌ت مه‌زه‌و مۆغه‌يل زانيارى فێشترى ها له وه‌رده‌س. هه‌ره‌دۆت و ئسترابۆن و ژۆستى و ئاپۆلى وئاميان مارتسلينى(ئامين مارسلن)و ئه‌و دوياى نويسه‌ره‌يل كوينه، ئه‌ى ده‌رفه‌ت دانه‌سه پيمان تا وهل مه‌زه‌و مۆغه‌يل ئاشنا بويمن. نويسه‌ريل كوينه ته‌ماميان هاوڕان وئيچنه ئويشن: مۆغه‌يل قۆتابى و شاگردو په‌ڕه‌وه‌يل زه‌رده‌شت بوينه‌و شايه‌د له سه‌ده شه‌شه وه‌رجله زايين ژياوين. له داستانه‌يل و خه‌وه‌ريل ك له ئه‌ده‌بيات ئيرانى هه‌سه، يه هاوريايه ك مۆغه‌يل چوى په‌ڕيه‌وه‌يل زه‌رده‌شت ناو ئه‌بادو وه پيمان ناسنێد.
فره له شيه‌وكه‌ره‌يل ئه‌ى سه‌رده‌مه، له زه‌ردشتى بوين مۆغه‌يل هويچ گومانێ نه‌يرن. ئيمه تويه‌نيمن وه ئه‌را چينه‌يل ئه‌ى. هه‌رته‌ل و گ.هيۆزنيگ و فزكيۆنيگ(كۆنيگ) و ك.لمان هائۆپه‌ت و ئا.هه‌رتسفڵد له بان يهگ مۆغه‌يل زه‌رده‌شتى بوينه‌و يهگ هه‌خامه‌نشيه‌يل يه‌ك ده‌وره‌ى زه‌رده‌شتى بوينه، قه‌بول بكه‌يم. وه باوه‌ڕ ئه‌ى شيه‌وكه‌ره‌يله، زه‌رده‌شت ك هاو سه‌رده‌م داريۆش بويه و وه مامۆستاى ئايينى داريۆشيش زاننه‌ى، دژ مۆغه‌يل چوى دوژمنێ ئايينێگ دامه‌زرانوين، ئه‌ڵسايه.
ئه‌ى شيه‌وكه‌ره‌يله ئيچنه گومان كه‌ن ك مۆغه‌يل ك شكست خواردن، وه ده‌س هه‌خامه‌نشيه‌يل ناچار كريان ئايين زه‌رده‌شتى قه‌بول بكه‌ن، وه‌لى يانه ئمجا ده‌س بردنه ناو ئاڤيستاو له ئاڤيستاى بويچگ ئايين ديوه‌يل ك زه‌رده‌شت نايان كردويد، دانان.
ئه‌ى شيه‌وكه‌ره‌يله، زه‌رده‌شتى بوين مۆغه‌يل ره‌ده‌و كه‌ن و به‌ڵگه‌ى ك پشت وه‌پێ به‌سن يه‌سه ك له ئاڤيستا ناو پياوه‌يل ئايينى، ئاتراوان(ئاسروان) بويه نه مۆغ.
ئمجا دارمه‌سته‌ته‌ر ئه‌ى باوه‌ته‌و خاس شيه‌و ئه‌كا. مۆغ ناو هووزێگه ك ته‌مام كه‌سه‌يل ئه‌ى هووزه پياو ئايينى و كاهن نه‌وينه. ئه‌و بڕ له مۆغه‌يل ك پياو ئايينى وه هساو ئه‌يان، وه ناو ئاتراوان يا ئاسروانه‌يل ناو بريانه‌و ناسينه‌سان. يه وه شێوه‌ى ترن مۆغ ناو نژاد ئاتروئانه‌يل(athravan) ك ناو پياوه‌يل ئايينى ئه‌ى هووزه بويه.
هه‌رته‌ل و هه‌رتسفڵد ئيچنه گومان ئه‌كه‌ن ك پادشايل دوياى هه‌خامه‌نشى چوى ئه‌رده‌شێر دويم و سێم كه‌فتنه‌سه ژێركارگه‌رى مۆغه‌يل و له ئايين زه‌رده‌شت لادانه.
ئه‌ى دو كه‌س شيه‌وكه‌ره وه ئه‌ى به‌ڵگه پشت به‌سن ك چوين ك هه‌خامه‌نشيه‌يل يه‌كم، ته‌نيا ئه‌هۆرامه‌زاد ستايش كردنه‌و له خشته‌يل نويسرياى ئه‌رده‌شێر دويم و سێم بێجگه له ئه‌هۆرامه‌زاد، له ميترا(مهر) و ئاناهيتا(ناهيد) ناو هاوردنه‌و هه يه‌شيه بويه مه‌مه‌ر يهگ يانه ئيچنه هويرهو بكه‌ن ك له ئايين زه‌رده‌شت ده‌ر چێنه.
بڕێگ له شيه‌وكه‌ره‌يل، گرنگى دان وه خودايل ميتراو ئاناهيتا ك هن مۆغه‌يل له سه‌ده‌ى چوارم وه‌رجله زايين، زاننه‌ى. چوين ك له ئه‌ى سه‌رده‌مه بويه ك جه‌نگ له دژ ئايين زه‌رده‌شت ره‌سێده بان ترين ئاست خوه‌ى، وه‌لى هه ئه‌و چنه ك ئيمه له‌ى باوه‌ته‌و قسيه ئه‌كه‌يم، داريۆش و نه‌وه‌يل دوياى وه ماناى راسگانى زه‌رده‌شتى نه‌وينه.
ئه‌ڵبه‌ت ناده‌ێ وهل ئه‌ى ئه‌راچينه ك ميتراو ئاناهيتا له سه‌رده‌م ئه‌رده‌شێر دويم هاتيه ناو ئايين هه‌خامه‌نشيه‌يل قه‌بول بكه‌يم. چوين ك يه‌كمين پادشايل هه‌خامه‌نشى ئه‌ى خودايله پره‌سينه‌و ستايشيان كردنه.
ئايين وان فره بڵاوه ئه‌دێ. وه ئه‌ساس خه‌وه‌ر(برۆس)، ئه‌رده‌شێر دوێم له بابل و شۆش و ئه‌كباتان و پرسپۆليس – ته‌خت جه‌مشيد و باكتراخ(باخته‌ر)، ده‌مشق و سارداخ(سارد)، هه‌يكه‌ڵه‌يل ئاناهيتا دروس كرديه‌و چقانيه‌سان.
وه ئه‌ساس وته‌يل گزنفۆن كۆرش، ميترا په‌ره‌سيه. كه‌تزى له سه‌ر قوروانيه‌يل ك پادشايل ئيران ئه‌را قه‌در گرتن له ميترا، قوروانى كردنه، باوه‌ته‌يلێ نويسانيه.
مه‌مه‌ر بڵاو بوين ئايين ئاناهيتاو ميترا له سه‌رده‌م هه‌خامه‌نشيه‌يلن نه‌بايد چوى لادانێگ له ئايين زه‌رده‌شت وه ده‌س مۆغه‌يل، ئه‌وچنه ك بڕێگ له زانايه‌يل باوه‌ڕ دێرن له ره‌قنه‌ى زانست هه‌ساره‌ناسى كه‌ڵده وه شوونيا بچيمن.
بڵاو بوين ئه‌ى ئايينه، وه دى هاتن ره‌قنه‌ى باوه‌ڕيل و ئه‌راچينه‌يل نه‌ته‌وه‌ى ئيران بويه ك له سه‌رده‌مه‌يل فره كوينه، قه‌درنان وه‌ى خودايله فره له‌لايان پيرۆز بويه. نه ته‌نيا ئيرانيه‌يل ك ئاناهيتاو ميترا په‌ره‌سينه، به‌ڵكۆ فره له قه‌وه‌مه‌يل تريش ئه‌ى شێوه په‌يڕوى كردنه.
له كه‌نيه‌نه‌يل باكتريا(به‌ڵخ) و سۆغدو خاره‌زم، هه‌ێكه‌له‌يل ئاناهيتا دوينريانه‌و، هه‌ر چه‌ن له سه‌رده‌م ناونى هه‌خامنشيه‌يل، ئه‌هۆرامه‌زد له باره‌گايل خوه‌يان، جى يه‌كم داشتيه‌و له خشته‌يل نويسريايل خوه‌يان وه‌رده‌وام له‌و وه‌خته پاراستنێ كردن له‌لێ دياره.
له ناونى مه‌ردم، ئايين ئه‌هۆرامه‌زاد ئه‌وقه‌ره سه‌ركه‌فتێ نه‌ويه له به‌راورد وهل ئايين ميتراو ئاناهيتا ك فره ره‌واج داشتنه، بكريه‌يد. ئه‌ى خودايل ئاخره له ئاڤيستاى بويچگ جى گرنگێ داشتنه‌و هه يه‌شيه بويه‌سه مه‌مه‌ر يه ك مۆغه‌يل وه لادان و تاريف كردن ئايين زه‌ده‌شت تۆمه‌تبار بكريه‌ن.
له راسيش، هناى ك نويسرياى م.ده‌هال وه ناو تئۆرى ئايين زه‌رده‌شت له ساڵ 1914 زايينى بڵاو كريا، دى گومان و شه‌كێ نه‌مه‌ن ك ئايين گاته‌يل و ئايين ئاڤيستاى بويچگ له فره خاڵ و باوه‌ته له يه‌ك جياوازن.
ئه‌و نويسه‌ره‌يله ك مۆغه‌يل، مه‌مه‌ر يه زان ك وه چه‌واشه ده‌س بردنه‌سه ناو ئايين زه‌رده‌شته‌و ئيچنه له سه‌ريان هويرهو ئه‌كه‌ن، وه هويچ شێوه‌ێگ مه‌يلێ له بان ره‌واج و فره‌و بوين ئه‌ى ئايينه له ناوخوه‌ى نياشتنه‌و ئه‌ى ئايينه وه ته‌مامى له لايه‌ن زه‌رده‌شت زاننه‌ى و په‌يوه‌ندى و ره‌قنه‌ى باوه‌ڕ و ئه‌راچينه‌يل هووزه‌يل جياوه‌جيا له ناو ئيران له بان ئه‌ى ئايينه ره‌دو ئنكار ئه‌كه‌ن.
هه‌رچه‌ن له گاته‌يل، ته‌نيا له باوه‌ت په‌ره‌سين ئه‌هۆرامه‌زاد قسيه‌ى كرياس و ئه‌و دوياى خودايل ئيران هانه پله‌ى دوێم. وه‌لى له ئاڤيستاى بويچگ، ميتراو ئاناهيتا هه‌و له نوو چوى خودايل ك هه‌وه‌جه وه په‌ره‌سين ديرن(Yazata) و ناوبانگ فره‌ى ديرن و مه‌قام و قه‌دريان له ئه‌هۆرامه‌زدا هاو خوارتر، دوينيه‌ين. وه‌لى له ئه‌نجام ره‌قنه‌و كارگه‌رى ئايين مه‌ردم ئه‌و سه‌رده‌مه، ئايين زه‌رده‌شتيش له‌وانه كارگه‌رى وه‌رگرێد.
ئايين زه‌رده‌شت له روى ناچارى وهل باوه‌ڕه‌يل و سونه‌ته‌يل قه‌ومه‌يل و هووزه‌يل ئيرانى، سازگارى په‌يا ئه‌كا، چوين ك ئه‌و ئاست ته‌ك بوين ئه‌ى ئايينه، ئه‌را ته‌مام مه‌ردم له ئه‌و سه‌رده‌م ئيچنه نه‌ويه ك ده‌سيان وه‌پێ بڕه‌سێد.
بڕێگ له شيه‌وكه‌ره‌يل، مۆغه‌يل ماد وه نسبه‌ت ئيرانيه‌يل، بێگانه ئه‌زانن و ئه‌وان وه به‌شێ له تۆرانيه‌يل يا هووزێگ له سه‌كايه‌يل وه هساو ئه‌ێرن ك دوياخر ره‌قنه كردنه‌و بابل خسنه‌سه ژێر ده‌س خوه‌يان. وهل ئيچنه باوه‌ڕێگ له سه‌ر يه دروس بويه ك ئايين مۆغه‌يل ماد وهل هه‌ساره‌ناسى كه‌ڵده خوه‌ننه‌ى و هه‌ر ئيچنه‌يشه له ئه‌نجام تێكه‌ڵ بوين باوه‌ڕه‌يل نه‌ته‌وه‌يل جياواز له يه‌ك و سه‌رده‌مه‌يل جيا له يه‌ك و تاريف كردن كه‌ليمه‌ى مۆغ وه ساحروجادوگه‌ر و فريوده‌ر راس نيه‌و غه‌ڵه‌ته.
ئه‌ى شيه‌وكه‌ره‌يله ئه‌ى راسيه ك رووژێگ ئاپۆلى رووشن بويه‌و ناكووكى ناونى مۆغه‌يل ئيران – ماد و ماناى ك دوياجار رۆمه‌يل و يونايه‌يل چوى ساحرو جادوگه‌ر و هه‌ساره‌ناس دانه‌سه مۆغه‌يل، له وه‌رچه‌و نه‌گرتنه. ئاپۆلى دژ وه ئيچنه باوه‌ڕێگ، به‌ڵگه‌ى راسه‌و ئه‌كاو ئێژێ، له لاى ئيرانيه‌يل، ده‌سه‌واژه‌ى مۆغ وه ماناى پياو ئايينيه نه ساحرو جادوگه‌ر.
وهل ده‌س وه‌پێكردن سه‌رده‌م ده‌سڵاتدارى داريۆش يه‌كم، مۆغه‌يل قاتێگ تايبه‌ت جه‌مگا له پياوه‌يل ئايين بوينه ك وه كار بڵاو كردن باوه‌ڕه‌يل ئايينى خوه‌يان ئه‌ڵسانه‌و له وه‌خت قوروانى كردن ئيرانيه‌يل و ماده‌يل بايه‌د ئاماده بوياتان.
ئه‌وان له ره‌سمه‌يل و بوونه‌يل ئايينى وه خاسى شاره‌زا بوينه، ته‌مام ئاداب و ئاده‌ته‌يل فه‌رهه‌نگى و ئايينى هووزه‌يل ئيرانى پيه‌رزينه.
له ژيان ئايينى و مه‌عنوى هووزه‌يل ئيرانى، مۆغه‌يل جى تايبه‌ت وه خوه‌يان داشتنه. له سه‌رده‌م پادشايى داريۆش يه‌كم، مۆغه‌يل به‌شێگ له پياوه‌يل ئايين فه‌رمى پادشايل هه‌خامه‌نشى وه هساو تيه‌ن. وه‌لى هه‌خامه‌نشيه‌يل خوه‌يان هه ئه‌و جووره‌گ ئه‌ياده وه‌رچه‌و، وهل ئه‌و ك فره له په‌روه‌ر‌ده‌يل ئايين زه‌رده‌شت له‌وه‌رده‌سيان بويه، وه‌لى خوه‌يان زه‌رده‌شتى نه‌وينه./ش
