ئارارات له مێژوو خه‌بات كوردستان
دوياى جه‌نگ جه‌هانى يه‌كم و هاتنه سه‌ر ده‌سڵات سيستم كۆمارى له توركيا، نه‌ته‌وه‌ى كورد له‌ى به‌شه تويش فره كاره‌سات گه‌ن و ناله‌بار بويه، له ناونى دو جه‌نگ جه‌هانى گه‌ورا له جه‌هان، ملله‌ت كورد له‌ى به‌شه له نيشتمان، سێ سه‌رئه‌ڵدان گه‌ورا وه پا كرديه ك يانه‌سه:
1) شۆرش شێخ سه‌عيد پيران(1925 – 1924)
2) جمشت ئارارات(1931 -1927)
3) جمشت سه‌يد ره‌زاى دێرسيمى(1938 -1936)
له‌ى كوڵه باسه، له بان سه‌رهێزدان دوێم ئه‌و دێم له دوياى دامركانن راپه‌ڕين شێخ سه‌عيد پيران ده‌س وه‌پێ كرد، ئمجا شێخ سه‌عيدو فێشتر له په‌نجا كه‌س له دووسه‌يل و وه‌رێه‌وبه‌ره‌يل ئه‌ى شوڕشه‌و پياوه‌يل گه‌وراى كورد گيريان و دانان له‌دار. سه‌دان ئاوايى وێران كرياو وه هه‌زاران كورد كوشيان و وه سه‌دان هه‌زار كه‌س كورد له‌وڵات و ماڵ خوه‌يان دويره‌وخريان و زووان و كه‌لتوور كوردى قه‌يه‌خه كريا.
له‌ى باره‌يه‌و، نۆينه‌ر عه‌سكرى ئه‌و وه‌خته‌ى به‌ريتانيا له توركيا(ئارمسترۆنگ) نويسايه: سه‌رتاپاى كوردستان ئاگردان و مه‌ردمه‌گه‌ى كوشيان و شكه‌نجه‌يان دان، ئاوايه‌يل سزيان و به‌ر كشتۆكاڵ له ناوبريان و ژن و مناڵيش بێسه‌روشوون كريان.
له مه‌رجێ ئيچنه ناله‌بار و خراو، روڵه‌يل شوڕشكه‌ر كورد، شوڕش ئارارات وه پا كردن. ژه‌نه‌ڕاڵ(ئحسان نورى پاشا) ك خوه‌ى مناڵ به‌تليس بوى، ژه‌نه‌ڕالێگ خاوه‌ن ئه‌زموون و له‌لێ كه‌فتێ له سه‌رده‌م حكومه‌ت عوسمانيه‌يل بوى، سه‌ركرداتيه‌تى ئه‌ى شوڕشه گرته‌و ده‌س. عوسمان پاشا له لاوه‌ردن حكومه‌ت بنه‌ماڵى عوسمانى ده‌ست بانێ داشت و هه‌ئيچنه‌يش وه‌رێه‌وبردن راپه‌ڕين بۆتانيش وه ده‌سيه‌و بوى.
له ساڵ 1927، ئحسان نورى پاشاو ژماره‌ى له رووشنهويره‌يل شوڕشكه‌ر كورد باكوور كوردستان، كۆنگره‌ى له لوبنان به‌سين و بنه‌واى رێخرياى(خوه‌ى بوين) دانان.
رابه‌ڕه‌يل خوه‌ى بوين وه په‌ى به‌رنامه‌ێگ رێكوپێك، به‌رنامه خه‌بات كردن رشان و بڕياردان ته‌مام كۆمه‌ڵه‌يل جوورايجوور مه‌ردم كوردستان له ده‌ور ئه‌ى خه‌باته كۆوه‌و بكه‌ن، هێز پێشمه‌رگه بخنه‌و رێ و سه‌رله‌نوو په‌روه‌رده‌ى بكه‌ن. له ته‌قلا ئه‌را وه ده‌س هاوردن چه‌ك نوو بوون و وه‌ل نۆينه‌ره‌يل مه‌ردم و ده‌وڵه‌ته‌يل تر په‌يوه‌ندى بگرن و په‌يوه‌نديه‌يل وه هێزو دوستانه‌ى وه‌ل ئه‌رمه‌نيه‌يل دروس بكه‌ن. ده‌سڵات ئينگليز و فه‌ره‌نسا ك له شكست وه‌رجله يه شوڕشه‌يل كوردى ده‌س بانێ داشتن، له سه‌ره‌تا وه هه‌ر مه‌مه‌رێ بوى، له‌ى باريه‌و خوه‌يان بێده‌نگ كردن و نق له خوه‌يان بڕين.
ئحسان پاشا ئه‌را ده‌س وه‌پێ كردن خه‌بات چه‌كدارى وه دو مه‌مه‌ر له ناوچه‌ى ئارارات په‌سه‌ند كرد. يه‌كم، چڕى و كويه‌سانى بوين و سه‌ختى ناوچه‌گه‌و دوێم جوگرافياى ك هاوساى وڵات ئه‌رمه‌نستان بوى. ئه‌رمه‌نيه‌يل دژمن خوينى وه‌ل حكومه‌ت توركيا داشتن.
ساڵ 1928، ژه‌نه‌ڕاڵ ئحسان چه‌ن هه‌زار پێشمه‌رگه‌ى په‌روه‌رده بوى له ده‌ور شوڕش كۆوه‌و كردو به‌ش ئداره‌يش رێكوپێكه‌و كرد.
له ناوچه‌ى بويچگ و رزگار بوى ئارارات، ئاڵاى به‌رز كوردستان ئه‌ڵكرياو كۆمار ئارارات ئعلان كردن. له ماوه‌ى كه‌م، هێزپێشمه‌رگه‌ى ژه‌نه‌ڕاڵ ئحسان له ئارارات تا ناوچه‌يل باكوور ده‌رياچه‌ى وان و به‌تليس له هێز سوپاى توركيا پاكه‌و كريا. حكومه‌ت تورك ترس نيشته دڵێ، كه‌فته قسيه كردن و گفتۆگو وه‌ل نۆينه‌ره‌يل ئه‌ى جمشته، ژه‌نه‌ڕاڵ حكومه‌ت توركيا خسه ژێر فشار ك بايه‌د ئه‌ى مه‌رجه‌يل قه‌بوڵ بكا:
1) رێ وه كورده‌يل ئاواره له ده‌يشت وڵات(ئه‌رووپا) بيريه‌د تا بانه‌و وه جى خوه‌يان.
2) جيوه‌جى كردن و دويره‌وخسن كورده‌يل له بان زێدو شوون ژيان و ميلكان باوگ وباپيره‌يليان، دى نه‌كريه‌يد.
3) ئازاد كردن تمام زندانيه‌يل و گيريايل سياسيه ك له ناو زندانه‌يل حكومه‌ت تورك بوى.
حكومه‌ت توركيا، ته‌مام ئه‌ى مه‌رجه‌يل قه‌بوڵ كرد، وه‌لى هناى دى ك رووژ وه رووژ ئه‌ى شوڕشه گه‌ورا ئه‌دێ، كه‌فته جمجويل سياسى و عه‌سكرى و له ئنگليزيه‌يل نزيكه‌و بوى و وه‌ل ئيرانان كه‌فته قسيه‌كردن و پلاندانان!. يه بوى ك له ساڵ 1930، توركيا وه هێزێگ ده‌يان هزار سه‌بازى وه تانك و تۆپ و زرێپۆش و ده‌يان فرۆكه‌ى جنگه‌رى بۆمب خه‌ر وه هاوكارى ئيران، له ناو خاك ئيرانه‌و هێزه‌يل ژه‌نه‌ڕاڵ خسنه ناو چه‌مبه‌ر.
هه ئيچنه‌يشه، هێزه‌يل شاى ئيرانيش وه مه‌به‌س بڕين رێ ئه‌و دوياى چين شوڕشگه‌ره‌يل وه‌ره‌و ئارارات بويچگ، له‌ى جه‌نگ له دژ شوڕشگه‌ره‌يل كورد، به‌شدارى كردن.
شوڕشگه‌ره‌يل كورد، له هه‌ر لايگه‌و له زه‌وى و ئاسمان خريانه چه‌مبه‌ر، جه‌نگێ دژوار و نابه‌رابره ده‌س كرده‌پێ. كورده‌يل ئازايه‌تى بێوێنه‌و له‌ڕاده‌ربه‌در نيشان دان و فره‌جار كه‌فتنه جه‌نگێ رويوه‌روى بوين و شه‌ڕ خه‌نجه‌ر وه‌ل دژومنا. ئه‌ى جه‌نگه له نه‌ورۆز ئه‌و ساڵه تا مانگ خه‌رمانان درێژى كێشا. كورد فره قاره‌مانانه رويوه‌روى ئه‌ى هه‌مگه هێز گه‌وراو تۆپ و تانك و فرۆكه بوين و هه‌زاران جوور داستان قاره‌مانى و پياوه‌تى له ناو مێژوو نويسانن.
وه‌لى له ئه‌نجام، هێزه‌يل كورد له ناو ئه‌ى چه‌مبه‌ره و ده‌س داشتن هێزه‌يل ده‌ره‌كى،هه‌ره‌س هاورد. ئحسان پاشا وه‌ره‌و ئيران چى و حكومه‌ت توركيا جارێگ تر وه ئارزو خوه‌ى، ده‌س كرده ژينۆسايد كورد. ژه‌نه‌ڕاڵ ئحسان پاشا له دويا مانگه‌يل ساڵ 1978 له گه‌رمى و جۆش شوڕش مه‌ردم ئيران دژ وه رژيم پادشايى ئه‌ى وڵاته له تاران وه شێوه‌ێگ گوماندار مرد./ش
سیروان به‌رزنجی
