نوکتەی ئەڵاجەوییگ لە ٢١ ساڵەی رمیان سەدام... لە دەسەڵات تاکەکەسیەو ئەرا دیکتاتۆری حزبی

 لە رووژیگ جویر ئمڕوو عراقییەیل رەسین هیزەیل ئەمریکا ئەرا ناو دڵ بەغدای پایتەخت لە هویریانە، دویای ئەوەگ جۆرج بوش سەرۆک ئەو وەختەی ئەمریکا، لە ٢٠ ئازار ٢٠٠٣، دەسکردە ئۆپەراسیۆنیگ وەناو “ئۆپەراسیۆن ئازادی عراق .”

 دویای سێ هەفتە، سەدام لە 9ی نیسان

 لە دەورگرد ناوچەی ئەدهەمیەی بەغدا گەردیاد، دەیان عێراقی لەدەوری بوین کە هاوار ئەرای کردیان، چەن ساعەتیگ وەرجە ئەوەگ رمیان بەغدا و ڕژێمەگەی ڕابگەیەنێد، دوایی ئەوە تا ماوەی هەشت مانگ سوپای ئەمریکادا پەیا کرد و دادگایی کرد، تا لە مانگ کانوونی دویەم ٢٠٠٦ دریا سێدارە.

 بەڵام ئەوەگ نەڵاجەوییە کە دویای چگن دیکتاتۆریەت تاک وە دیکتاتۆری حیزبەیل شوینی گردەو و یەیش لە یەکەمیان کەمتر مەترسیدار نییە، کە وڵاتەگە ئەرا ئەوە گلەو دا کە “بوودە لانەی هەڕەشە لەبان ئاشتی و ئاسایش ناودەوڵەتی” هەکاتی وەرجە ساڵ ٢٠٠٣.

 شەوەی سیا

 سەرکردە لە هاوپەیمان دەوڵەت یاسا، شێخ حەیدەر ئەللامی، سەردەم سەدام حسێن وە "شەوەی سیا" باس کەێد کە وەبان عراق و ناوچەگە بوی، "گەل عراق و گەلەیل ناوچەگە رخیان چیاد نەک تەنيا لە شکەنجەدان خەڵک، بەڵکم لە شکەنجەدانی زەويیش.'' وة سزانن و ماڵین باخەیل شار بەلەد لە ساڵ ١٩٨٢، کە  زەوی کشتوکاڵ بوی و سەوەتەی خوەراک ئەرا عراقییەیل بوی."

لامی لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وتیش “ لە سەردەم ڕاپەڕین شەعبانی لە ساڵ ١٩٩١ زەویەیل بەسرە و حلە سزان و دارەخورما  و جویرە دەگمەنەیلی سزان کە تەنیا لە عراق بوین، و فرەیگ لە شارەیل وە بولدۆزەر ماڵی، و ئەهوار هشکەو کرد کە لە ساڵ ١٩٩١ تا ١٩٩٤ باڵندە دەگمەنەیل لەناویان نەمەن.

وتیش: "وە چەک کیمیایی لە شار هەڵەبجە لە ١٦ی ئازار ١٩٨٨ ژینگە پیس کردگە و ئی پیسبوینە تا چەن ساڵیگ وەردەوام بویە. و لە ماوەی جەنگ ١٩٨٠- ١٩٨٨ ئی چەکە لەبان کۆمار ئیسلامی وەکار هاورد". 

 لامی دووپات کرد کە  “سەدام ملیۆنا عراقی لە روی لەش و دەروینی کوشت، هەر کەسیگیش مەترسی کوشتن یا دەستگیرکردن لەبانی بوی، لەلای کەمەو 40 ئایەتوڵڵای گەورە لە زانایل ئاینی نەجەف و کەربەلا و کازمیە و سامەڕا و فرەیگ لە خوەنەواریەیل، هەمیش خیزان زانایل لە ماڵ حەکیم کوشتگە. وەد ماڵ بنەماڵەی الموبەرقەع، ماڵ بنەماڵەی بەحر العلوم و ئەوانەی ترەک.”

لامی لە قسەیلی وتیش: “سەدام فرە  زانایل ناو دیار کە لە فیقه جەعفەری شیعە لە عراق خوەنستن لە خەڵک کۆمار ئیسلامی و هەمیش لوبنانی و پاکستانی و هیندییەیل بار کرد”.

 وتیش "لە ساڵ 1996 سەدان هەزار مناڵ وە دەرزی لەناو خەسەخانەیل کوشت ئەرا هەڵگردن گەمارۆی بان وڵات.

 لامی داوا لە وەزارەتەیل پەروەردە و خوەنستن باڵا کەێد "مەنهەجیگ دروس بکەن ئەرا ئاگادارکردن خوەنەوارەیل لەو تاوانەیلە کە ئی دیکتاتۆرە ئەنجامی داس، و ئەو کارەیلە لە هویر نەوەن و بوودە نموونەیگ ئەرا ئەو کەسەیلە تەقەلای لاساییکردن شیوەی حوکمڕانی ئەو دەن". 

 ڕزگاری یا داگیرکاری؟

 هەرچەن زیاتر لە دوو دەیە وەبان رمیان ڕژێم سەدام حسێن لە لایەن هیزەیل ئەمریکا رەد بویە، بەڵام هیمان عراقییەیل لەبان ئەوە یەکڕا نیین کە ئایا ئەوەگ رەیدا ڕزگاری بویە کە بایەسە ئاهەنگ بسازیەێد، یا داگیرکاری بویە و خەڵک وە گشتی ئاهەنگ نیەکەن وە بوونەی داگیرکارییان.

وتیش: سروشت ئەو ئاڵشتکاریە دویای 2003  لە باس فرەیگ لە هیزە سیاسی و ئایینییەیل جیاوازە، کەسەیلیگ هەن جویر ڕزگاری لە ڕژێم وەرین نووڕنەی، و کەسەیلیگ جویر داگیرکاری دویننەی، و ئی دیدگا لە باس و مشتومڕ مینێد” وە قسەی مامووستای زانستە سیاسییەیل لە زانکۆی موستەنسرییە، دکتۆر عیسام فەیلی.

 بەڵام ئەوەگ جي سەرنجە - و قسەی فەیلی- ئەوەسە کە بەشیک لە هیزەیل ئۆپۆزسیۆن کە داوای دەسمیەتی لە ئەمریکا کردن ئەرا ئاڵشنکردن ڕژێم و کە هاووەخت سپۆنسەر کۆنفرانسیان کردن، ئەو هیزەیلە دویای لەشکرکێشی عراق گلەو خواردن تا بویشن یانە داگیرکەرن و بایەسە لە روییان بووسیمن بیجگە کورد کە چەک لە روی ئەمریکا هەڵنەگرد، بەڵام فرەیگ لە هیزە ئیسلامییەیل و بەشیگ لە عراقییەیل چەکیان لە دژ ئەمریکا هەڵگردن.

 فەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز ئاشکرا کرد کە یە ناهاوسەنگی لە سرووشت پەیوەندیی بویین ئیدارەی ئەمەریکا و عراق دروس کرد و ڕەوت سیاسی ناتەبا لە ناو هیزەیل سیاسی عراق لە سروشت ڕەفتارکردن وەرد ئەمەریکا دەسوەپی کرد.

وتیش: “هەرچەن یەکەمین لایەنگر سەرەتای وەرخودان ئەمریکییەیل ئیران بوی، بەڵام یە ریگری نیەکەێد لە بویین ئایدیۆلۆژیگ ئایینی کە باوەڕ وە بایەسی جەنگ ئەمریکا دیرن بەڵک لە روي پاڵپشتی ماددی و لۆجستییەو، ئیران  پشتگیری لە کوتلەیل سوننە و هیزە شیعەیل کەێد ئەرا لەڕویوسیان ئەمریکا”.

 هەڵەیل دویای ساڵ ٢٠٠٣

 عیسام فەیلی باس ئەوە کرد کە “لە دویای ساڵی ٢٠٠٣ هەڵەی فرە کریا، لەوانە هیزە سیاسییەیل ڕژێم وەرین وە تاوانبار زانستن کە ڕژێمیگ تاکەکەسی و دیکتاتۆرییە، بەڵام لە خود وەختیش سەرکەفتگ نەوین لە دروسکردن سیستەمیگ دامەزراوەیی ، وەگەرد ئەوەگ وە ( بەشبەشەکی ) ناسیاس، چگن، و دامودەزگایل دەوڵەت قویت دان، یەیش گیچەل گەورەیگ لە عراق دروس کرد.

فەیلی هەمیش وت “هەرلیوا لەکیسدان پویل و سروشت توانایل و وەناوهاتن پویل هەس، ببجگە لە دەسوەردان دەرەکی، چ لە وڵاتەیل دەیشت یا لە وڵاتەیل هاوسا، یەیش وە ئاشکرا لە لێدوان هیزە سیاسییەیل دیارە، کە بریگیان لە بنەڕەتەو لە دەیشت عراق دروس بوین”.

وتیش: “ئەراوە دیمەن عراق سەربشیونە لە ساڵ 2003ەو تا ئیسە ناسنامەی نیشتمانی  دروس نەوی کە وە (نەتەوەی عراقی) بناسیەێد، کە هیز سیاسی وەناو پیکهاتەی شیعە و وەرانەوری هیز سیاسی وەناو پیکهاتەی سوننەیش هەس، و لەلاییگ ترەک  چەمک پیکهاتەی کوردی.”

 وتیش “چین سیاسی لە عراق حزبیبن نەک سیاسی و پڕۆسەی گۆشەگیریی کەسایەتییە سیاسییەیل لەناویان باوە و لەجیای ئەوە شەوەیل ڕەمەزان شەو میهرەبانی و بەزویی بوود، بوینەسە شەو بوختان، ناونەسەق لەلایەن فرەیگ لە هیزە سیاسییەیل، و چەوسانن لەبان چشتەیل بی ئەرزش ئەوەیش نشان دەێد کە ئیمە “تا ئیسە خوەمان ئەرا ئاست وەڕێوەبردن دەوڵەتیگ واقیعی لە بنەمای دیالۆگ بیناکەر بەرز نەکردیمنە”.

 سەرکردەیگ  کە خوەشی لە جەنگ تیەێد

 وتیش: “هویچ کەسیگ کە دادپەروەر بوود باس و سەردەم ڕژێم وەرین وە مەبدەئی و مرۆڤایەتی نیەکەێد وەگەرد ئەوەیش کە ڕژێم وەرین دیکتاتۆری تون بویە کە لەناوی گەل عراق وەدەس نادادپەروەری و گۆشەگیرییەو ناڵیە، ئەوان ملکەچ ئەو سەرکردەی شیت جەنگە بوین و سەرکردایەتییگ کە خوازێد بوودە سەرکردەی میللەت، لە وەختیگ دووس جەنگ داشت،  و هەڕەشە لە ئاسایش هەرێمی و ناودەوڵەتی کردیاد، ئەراوە رمیا”، وە قسەی ئەو پسپۆڕ ستراتیژییە،‎‎ د.احمد الشرێفی.

شرێفی لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وت: “بەڵام نووڕین ئەڵاجەوی ئەوەسە کە ئومید خوازیمن ئەو پرەنسیپە کە لە ئاست ناودەوڵەتی ئەرا ڕزگارکردن عراق پەسەنکریا، ڕزگاربوین بوود لە سیستەمیگ سیاسی ئەرا دروسکردن سیستەمیگ جیگر، بەڵام ئەوەگ بوی لەجیای دیکتاتۆری تاک  دیکتاتۆری حیزبەیل هات”.

 دووپات کرد کە “دیکتاتۆریەت حزبەیل لە دیکتاتۆریەت تاک کەمتر مەترسیدار نییە، چوینکە هیلێد وڵات بوود لانەی هەڕەشە لەبان ئاشتی و ئاسایش ناودەوڵەتی، وتیش"رمیان ڕژێم دیکتاتۆری پرۆسەیگ ئەرێنی بوی، بەڵام سیستەمیگ گەندەڵی وەگەرد دامەزرانن  ئەرا وڵاتەیل هاوسا دروسکرد، یەیش پڕۆژەگەی خستە مەترسی".

 دیاری کرد کە “ئەوە رویدا کە دروشمی دیموکراسی بەرزکریا و لە راگەیانن لەلایەن ئەو سەرکردیلە هاوریا، بەڵام لەڕاسی چشتیگ ترەک نشان دا، کە هیمان عراق لەژیر دەسەڵاتی دیکتاتۆری ئەو حزبەیلە مەنیە کە باوەڕ وە سیستم دیموکراسی یا گواستنەوەی ئاشتیانەی دەسەڵات نەیرن، و ئامادەن وڵات بفرووشن،” وە دامەزران ئەو بنەڕەتەیلە کە سیستەم دیموکراسی لەباتی بینا کریاس، دەوڵەتیگ دامەزراوە و یاسا و دادپەروەری کۆمەڵایەتی، ئیسە هایمنە چواڕیانیگ کە هاتێ دووارە بخەێدەمانە باوەش وەناودەوڵەتیکردن”.

 لە درویژەی قسەیلی وتیش: "ئەزموون ئاڵشتکاری کە وە ئیرادەی ناودەوڵەتی و لەژیر چەتر یاسای ناودەوڵەتی سپۆنسەر کریا، لە مەترسیدایە، یەیش لەلایەن دەوڵەتە گەپەیل، وەتایبەتی ئەمریکا هەس وەپی کریەێد، کە خوەنێدەو کە ریەگە فرە رخبەر بویە، وە تایبەتی لە ژیر رووشنایی دوودڵی لە ئەنجامدان هەڵوژاردن”.

وتیش: ئاڵتشاکاری وەرد ئەو دروشمە نەوی کە بەرزەو کریا، ئومیدیگ بوی کە ئیرادەی سیاسی لە زاڵبوین دیکتاتۆری و ستەمکاری ڕزگاری بوود، بەڵام ئەوەگ جی داخە کە لەژیر دەس حزبەیل وەردەوام بوی کە تا ئیسەیش وە بەد وەڕێوەبردن چەسپیاس وە دەسەڵات و گەندەڵی، ئەوەگ رخبرترە ئەوەسە وڵات وابەسەی هاوسەنگی و ململانێی هەرێمی و ناودەوڵەتی بوود، گلەیگ ترەک وڵات گلەو بخوەێد تا بوودە شوین گەرمی هەڕەشە لەبان ئاشتی و ئاسایش ناودەوڵەتی” و قسەی شرێفی.

ئەو پسپۆڕە ستراتیژییە دیاری کرد کە"رەوش ئەمنی ئیسەی عراق فرە رخبەرە، لە ئەنجام پابەندنەبوین وە پرەنسیپ جیاکردن دەسەڵاتەیل و سەروەخوەیی دامەزراوەیل، ئەو یاسا کە گەرەنتی وە دادپەروەری کۆمەڵایەتی لەناوەین تاکەیل دەێد بوینی نییە.

هەمیش وت: "رخبەرترین هاوکێشە ئەوەسە کە دامەزراوەیل هیمان وەسەر خوەیان نین، بەڵکم زیاتر وە حزبەیل گریە دریانە، و لایەنەیل پەیوەندی هەرێمی دیرن، و وەیجویرە دامەزراوەگە دەسکردیە وە پێشێلکردن گشت ئەو رێسا و یاسایلە کە ڕەفتار ئەندامەیلی ڕێکخەن". 

دیاری کرد کە “لە سیستمە دیموکراسیەیل هاتێ نووڕین و دیدگایل لەبان پرس ئیدارەی دەوڵەت جیاواز بوون، وەلێ بایەسە  کە لە نەگۆڕە نەتەوەییەیل و لە بەرژەوەنی باڵای دەوڵەت بوون، بەڵام ئەرامان دەرکەفێد کە لە ئاست سیاسەت بیگانە بەشەو بویە، وە کەسەیلیش هەن کە چەک هەڵگردنە و نە نوێنەرایەتی جیوەجیکار دیرن و نەیش لە روی یاساییەو، وەگەرد یەیش باس لە چارەنویس وڵات کەن و وە شیوەیگ ئەرا جەنگ کیشێدەی چمای گشتی هانە ژیر دەسەڵاتی لەناو بیدەنگی حکومەت.”

شرێفی مدوو ئەوە بۆ گلەو دەێد ئەرا ئەوە کە “دامەزراوەیل نیەتوەنن وەرگری لە خوەیان بکەن و   لە بیدەنگکردن وەرانەور جویرە کارەیلە گورجەو کریەن، چوینکە لایەنەیل لە دامەزراوەگە هازدارن، و یەیش گرنگترین بنەڕەت و بنەما لە سیستەم دیموکراسی لەناو دەێد، کە بریتییە لە سەروەخوەیی دامودەزگایل و باڵادەسی یاسا و ئەراوە وەگەرد ئاڵشتبوین لە دیکتاتۆری تاکەو ئەرا دیکتاتۆری حزبەیل کەفیمنە دیکتاتۆرییگ نوو.

 شرێفی هوشدار دەێد کە: قۆناغ هاتگ فرە مەترسیدارە، هاتێ گلەو بخوەێد، هەکاتی جاران ڕژێم دیکتاتۆر ئەرا جەنگ ناودەوڵەتی بەردەمان کە بویە مدوو وەناودەوڵەتیبوین، ئیمە هایمنە دویەمین وەناتودەوڵەتیکردن کە شکست تاقیکردنە و گلەوداین ئیرادەی ناودەوڵەتی ئەرا بڕیارنامە ناودەوڵەتییەیل کە لەلایەن ئەنجومەن ئاسایشەو دەرچگە ئەرا ئەنجامدان پرۆسەی ئاڵشتکاری ڕیشەیی و هەمەلایەنە”.

هەمیش وت “ئیرۆنییە ئەڵاجەویەگە ئەوەسە کە ڕای گشتی عراق جاریگ ترەک بژاردەی ئاڵشتکاری ڕیشەیی و هەمەلایەنەی جویر تەمای دامەزرانن دەوڵەتێگ عەقڵانی کە لەناوی دادپەروەری کۆمەڵایەتی باێدە دی و مافەیلی ئەرا تاک و بڕەیل باو بوود نەک ئەرا حزب و هیزە هەلپەرسەیل”.