رووژ یەکشەممەی گوزەشتە، ناوچەی فراوانیگ لە عراق وە بەغدای پایتەختیشەو، لەوەر خوەڵوارینەگە لە ئەنجام بانوخوارکردن گەرمی، یا بارستەی سەرد کە جاروبار کاریگەری لەبانی دروس بوود و بوودە مدوو هەڵسیان خوەڵوتووز، وە قسەی وەڕێوەبەر ڕاگەیانن کەشناسی عراق، عامر ئەلجابری.

جابری لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وت:  “ئەو خوەڵوتووزە لە بەغدا نەڕەسیە ئاست زریان خوەڵ، مەزەنەیش هەس ئی رەوشە لە بەش باشوور دووارەو بوود.

جابری باس ئەوە کەێد کە “عراق لە ساڵ گوزەشتە دوواربوین زریان خوەڵوتووز لەناوی نەوی، تەنیا ئەوەگ لە مانگ هەشت لە تلکێیف و بەغدا رویدا کە لەو وەختە خوەڵ خەسیگ هەڵسیا”.

 لەلای خوەییش زانای کەشناسی، ئەحمەد ئەلتمیمی، ئاشکرا کەێد کە “وە گشتی شەپۆل خوەڵوتووز وەرد ئاڵشتبوین وەرزەیل سەرهەڵدەێد، و ئەوەسا تاوسان تیەێد، و ئاڵشتبوین ناکاوی لە کەشوهەوا شیوەی زریان خوەڵ دروس کەێد.

 تمیمی لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وتیش: “ئەو شەپۆل خوەڵوتووزە لەو رووژە وە شەپۆل یەکەم ئی وەرزە دانریەێد، بەڵام باس ئەوە کرد کە کە شەپۆل خوەڵوارین لەی ماوەیل دواییە لەوەر واران کەم کردگە.

 زیانەیل خوەڵوتووز و مقیتیکردن لەلی 

 عراق خوەڵوتووز فرە  لەناوی وارێد، و ئەگەر تویشبوین وە بیماریەیل دڵ زیای کەێد، وەگورەی بڕیگ لێکۆڵینەوە، و هاتێ بوودە مدوو رویداو هاتوچو، وە قسەی ڕاوێژکار پزیشکی خیزان، د عەلی ئەبو تحین.

 ئەبو تخین لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز دووپات کەێد کە  “رخبەرترین شیوە هابان ئەو کەسەیلە کە گیچەڵیگ جویر تەنگەهەناسە و حەساسیەت دیرن و پیرەیل و مناڵەیل، ئەراوا بایەسە ئەو کەسەیلە تا توەنن خوەیان دویر بگرن لە دەرچگن لە ماڵەو مەوقەی خوەڵوارین تەنیا ئەگەر لەوەر کاریگ گرنگ نەوود، و پەنجەرە و دەروازەیل ماڵەیل قایم بکەن، و دەمامکیگ یا پەڕوویگ تەڕ بخەنە بان لویت و دەمچەو و ئەگەر هەر هەناسە تەنگییگ بوی، بایەسە سەردان   پزشک بکەن”.

لەلای خوەییش، مونتەها کازم ئەلمالیکی، دکتۆرا لە داڵگ و مناڵبوین دووپات کەێد کە “خوەڵوتووز کاریگەری فرەیگ لەبان سیستەم هەناسەدان دیرێد،  کە گەردیلە هویردەیل، وە ئاسانی لە ری لویت و قوڕگەو مژیەن، کە لەورا لە سویە گردەو بوون، کە هاتێ بوودە مدوو  گیچەڵ گەورەی هەناسەدان”.

مونتەها خان لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وت: “هەڵمژین خوەڵ هاتێ بوودە مدوو هەوکردن، چوینکە میکرۆب هاناوی کە کاریگەری لەبان هەوکردن بەیتە حەساسیەت دیرێد، بوودە مدوو پژمین و ئاو لویت و قوتە و هەناسەدان قورس، بقجگە لە سەرژان کە لەوەر گیریان جیوب دروس بوود”.

 وتیش "هاتێ کەسیگ تویش تەنگەهەناسە باێد ئەگەرر چ درویژماوە بوود یا وەختانە وەتایبەتی وەرد جویرەیلیگ لە تووز جویر ئارد و دار و بۆیەی کارلێککەر کە هاتێ بوودە قوتەی وەردەوامگ". ."

 یەکیک لە هوکارەیل تویشبوین بە شێرپەنجەی سویە

 لە ناو ئەو نیشانەیلە کە دەرکەفن هەناێ تووز و خوەڵ هەڵمژیەێد یا لە ری کۆئەندامی هەناسەدانەو رەسێدە لەش، قوتە و هەناسەدان و گرژبوین سینە - وە قسەی دکتۆر مالیکی - و کەڵەکەبوین تووز لە سویە هاتی  هەوکردن سویە دروس بکەێد و بکەێدەی  شێرپەنجە.

ئاشکرا کرد کە “گردەوبوین خوەڵ و تووز لە سویە هاتێ بوودە مدوو تویشهاتن وە بیماریە رخبەرەیل، چوینکە سیستەم هەناسەدان ئەو سیستەمە وەرپرسە لە وەرگردن ئۆکسجین و هەڵمژینی ئەرا نووەوکردن گشت ئەندامەیل لەش وە ئۆکسجین کە لە ری خوینەو رەسێد”.

 یەکیگ ترەک لە کاریگەرییە زیانبەخشەیل خوەڵوتووز ئەوەسە کە لەبان پووس بوود، “ کە گەردیلەیل تووز لەبان پووس گردەو بوون، یەیش کاردانەوەی فرەیگ لەلی کەفێدەو، لەوانە کاردانەوەی حەساسیەت لە پووس، جویر خوران، تویکڵکردن، سوورەوبوین، 

هشکەوبوین و هتد، هەمیش بەشیگ جویر تووز ماددەی کیمیایی شێرپەنجەیی هاناوی کە هاتێ بوودە مدوو خراوبوین تەندروسی”.

ئەرا چەویش، هاتێ بڕ فرەیگ لە خوەڵوتووز بکەفێدە ناو چەو، کە وە قسەی دکتۆر مونتەها، هاتێ کاریگەری نائارامی لەلی باێد، لەوانە خوران کە پەیوەندی وە زیایبوین بەرهەمهاوردن ئەسر دیرێد، یەیش بوودە مدوو هەستیاری ناو چەوەیل.  جویر خوران، و رەنگ چەو سوورەو بوود و دەردراوی نائاسایی لە ئەنجام هەوکردن بوود.

باس لەوەیش کرد کە "هاتێ تووز هوکاریگ بوود ئەرا گواستنەوەی بڕیگ بیماری، لەوانە کە بیماریە درمیەیل دیرن جویر هەوکردن پەردەی مێشک، تەو و ڤایرۆس ئەنفلۆنزا".

لە وەخت فامستن لە ڕۆڵ خوەڵ لە گواستنەوەی بیماریەیل گرنگی وە ریکارەیل مقیتیکردن دیار دەێد، یەکەمیان دەرکردن هووشداری کەشوهەواس ئەگەر وا خوەڵوتووز هیز بەێد تا دەرفەت بدرێت وە مەردم بیریەێد ئەرا جیوەجیکردن چەن کاریگ لەنوای. 

 وتیش: “ئەرا پووس، بایەسە دەموچەو بە پەڕوو بپووشیەێد مەوقەی دەرچگن ئەرا سنووردارکردن  خوەڵوتووز لەبان پووس و شووردن دەموچەو وە وەردەوامی.

ئویشێدیش: ئەرا مقیتیکردن ناو چەو، بایەسە ئایەم خوەی لە فیلکانن چەو دویر بخەێد تا خوران و خراوبوین بژانگ نەوود، بایەسە چەوەیل وە ئاو پاک بشوورێد، یا سەردان پزیشک بکەێد. 

لە کۆتایی ئەو پزیشکە دیاری کەێد کە “ئەو نیشانەیلە هاتێ کاریگەری لەبان گشت گرووپە تەمەنییەیل  بوود، ئەوانەگ فرەترین کاریگەری هابانیان ئەوانەن کە سیستەم وەرگری لەشیان لاوازە، لەوانەیش مناڵ و ژن دووگیان و ئەو کەسەیلە بیماری کرۆن دزیز دیرن .”

 عراق لە روی وای پاک کەفتیەسە پلەی وەرجە کۆتایی

جی باسە لە راپۆرتیگ ئەمریکی لە مانگ ئازار گوزەشتە وتیە کە عراق لە رزبەن ئەو وڵاتەیلە کە وای پاک دیرن کەفتیەسە وەرجە کۆتایی، لە وەختیگ ئایسلەندا لە پلەی یەکەم هاتیە.

 وەگەرد وەردەوامبوین قەیران کەشوهەوا، ئەو وڵاتەیلە ناوبانگی دیرن لە وای پاک، زویوەزوی کار کەن ئەرا وەدەسهاوردن دەردان کاربۆن پاک تا ساڵ ٢٠٥٠.

گۆڤار سیۆڤۆرلد ئەمریکی  لە راپۆرتیگ کە ئاژانس شەفەق نیوز ئەڵگەردانی کرد باس ئەوە کرد کە ئاڵستبویم وەرچەو لە ئاست پیسبوین وا لە ناو وڵاتەیل هەس، کە ئاڵشتبوین کەشوهەوا کیپەڵەگە گەورەتر کەێد.

وەگورەی راپۆرتەگە، ئایسلەندا شانازی وەوە کەرد کە خاوەن پاکترین هەوای جەهانە لە ناو ئەو 100 وڵات لە خشتەگەر ڕێژەی PM2.5 لە هەر مەتر سێجا 3.4 مایکرۆگرامە، ەە پێچەوانەوە دەرکەفتگە کە فرەترین وای پیس خەسیەگەی PM2.5 رەسێدە 3.4 مایکرۆگرام لە هەر مەتر سێجا 89.7.

رزبەنی وڵاتەیل ئەوروپا وەیجویرە بوی: ئایسلەندا (1)، ئیستۆنیا (6)، فینلاند (7)، ئەندۆرا (8)، سوید (9).

 چاد بەدترین کوالیتی وا دیرێد کە ٨٩.٧ مایکرۆگرام لە هەر مەتر سێجاسر عراقیش وە ٨٠.١ مایکرۆگرام لە مەتر سێجا و دویاتر پاکستان و بەحرەین و بەنگلادیش.