شویکردن ناخاڵەیل لە عراق.. زیان نادیار و خەویگ وەخاکنریاگ
شەفەق نیوز/ شویکردن دوێەتە ناخاڵەیلە لە عراق، لەبان ئەو تەقەلایل جهانیە ئەرا چارەکردن ئی سیما، هەر هالە زیایبوین، ک سەختیەیلیگ خەێدە نوای ئەو دەسەڵات و کۆمەڵگا ک تەڵاق لەناوی زیایەو بوود، وەگەرد ئەو مەترسیەیلە ک هاوسەرگیری وەرجەوەخت لەبان تەندروسی لەش و دەروینی دوێەتەیل دیرێد.
راسە ک سیماگە تەنیا لە عراق نییە، و خوەی کاریگ جهانییە، له فره لە دەوڵەتەیل جهان سێیەم ، وەتایبەت لە ئەفریقیا هه‌سێ، وەلێ زیایبوینی لە عراق لەی ماوەی دویاییە بویە جی نیگەرانی.
هەرچەن نەتەوە یەکگرتگەیل داوای ریکارەیلیگ لە ئاست جهان کەێد تا ئی سیما ک جوور پێشێلکردنە وە ماف مرۆڤ لە ساڵ ٢٠٣٠ کۆتایی بارێد، و وەگورەی راپۆرتەیل رێکخراو یونیسێف؛ ٥٪ لە مناڵەیل عراق لە تەمەن ١٥ ساڵان و ٢٤٪ لەلیان لە تەمەن ١٨ ساڵان هاوسەرگیری کەن.
ئەوەگ لەی سیما زاقە ئەوەسە ک زەرەدەیلیگ نادیار لەناوی هەس، ئەرا نموونە، فرە لە دوێەتەیل بیبەش کرد ک ژیان مناڵی سرووشتی خوەیان وەسەر بوەن، ک وە ناکاوەو ژیان پڕ لە بار وەرپرسایەتی وەرجەوەخت بوود، و هەمیش فرەیان ناچار بوون واز لە خوەنەواری بارن لەوەر دووگیانی یا وەرپرسایەتیەیل ماڵی و هاوسەرگیری نوو ک کەفێدە ناو ژیانیان.
لێکۆڵینەوەیگ لەلایەن ئاژانس شەفەق نیوز ئاشکرا کەێد ک سیما وەشویداین دوێەتە ناخاڵەیلە لەی قۆناغ دوییاینە لە ئاوائیەل وەرەو شارەیل رەسن ک بڕێ لە هووکار و باسەیل ئەو دوێتەیلە وەخوەی گرێد لە تەمەن مناڵی و ناخاڵەیی وەرجەوەخت بوینەسە داڵگ.
مەریەم خوەنەوار رەنگینیگە لە تەمەن ١٣ ساڵان، ئومێد داشت گشت خەوەیلی وەجی بارێد و بوودە پزشک دگان، وەلێ خەوەگەی بویە دروو و گومبابوین.
مەریەم وت: ئومیدم ئەوە بوی ک خیزانە پزشکیەگەم تەواو بکەم، چوینکە باوگم پزشک دەرمانسازیە و داڵگم پزشکە.
مەریەم باس کێد ک رووژیگ لە رووژان تەندروسی داڵگم خراو بوی و باوگم وت؛ تووش سەرەتان هاتگە و ئەو رووژە رووژ شوومیگ بوی ئەرام، ک قەت لە یادم نێچوود هەنای رووژ لە دویای رووژ تەندروسی داڵگم وەرەو خراوتر چیاد، و رووژیک داوا لەلیم کرد شوی بکەمە میمزاگەم تا وەرجە مردنی دڵنیا بوود.
مەریەم وتیش: شوی کردمە میمزاگەم و بڕیار دام خوەنەواری تەواو بکەم، وەلی شویەگەم رازی نەوی و بایەس بوی مناڵ بارم و ماڵ وەڕیەو بووەم هەرچەن خوەم لەلای باوانم نازار بویم.
وتیش؛ وەگەرد رووزگارەگە داڵگم دەسکردە خاسەوبوین، و منیش کەفتمە ناو ژاوەژاو و گومابوین، و قمشی نەکردم باس ئەو ژیانە وەپی بویشم، نەگ دووارە تەندروسیی خراو بوود، و تەنیا یادگاری خوەش مناڵی و ئومیدەیلیگ لە پای خەفتەیل ئەرا من مەنەو.
تەمەن هاوسەرگیریکردن لە یاسای عراقی لە ١٨ ساڵان دیاری کریاگە، باوجی ری ئەرا دادوەر دەێد مارەی ئەو دوێتەیلە ک تەمەنیان لە ١٥ ساڵان کەمترە بورێد، و فرە جاریش بڕێ لە خیزانەیل پەنا وە مارەبڕین ئاینی بەن.
لە مادەی هەفتەم لە یاسای ئەحوال مه‌ده‌نی مەرجیگ ئەرا شایستە و عەقڵ ئەرا گریەبەسی مارەبڕین هەس، و ئەو چشتە شایەت لەلای دوێەتیگ لە تەمەن مناڵی پەیا نەوود، و هەمیش مادەی هەفتەم ری وە مارەبڕین دوێەت ١٥ ساڵان دەێد تا ئەوەنە رەزامەنی خود دادگاگە و خاوەن دوێەتەگە دیرێد، و ئەگەر لە خوار ١٥ ساڵان بوی مارەگەی لە دەفتەرەیل دادگا تۆمار نێکریەێد.
وەلێ ئەوەیش ری لە فرە لە خیزانەیلە نێگرێد تا دوێەتەیل خوار ١٥ ساڵیان وەشوی نەیەن، چوینکە یاسای عراقی مەرجیگ یاساییی لەبان شویکردن ناخاڵەیلە نێنەێد ک هاوسەرگیری خوەی گریەبەسییگە لە ناوبەین پیاو و ژنیگ تا بوودە حەڵاڵی، و تا ئیسەیش، ئەوانەگ هانە بان جیوەجیکردن یاسا چەوپوشی لەوە کەن ک شویکردن دوێەتە ناخاڵەیلە هەمیش بوودە هووکار زیایبوین تەڵاق و فرە جاریش بوودە هووکار نا توانی دوێەتەگە لە رەفتارکردن و وەڕیەوبردن سەختیەیل شویکردن و وەرپرسایەتی گەورەی.
ئەنجومەن دادوەری باڵا لە عراق مەزەنە کەێد ک تەڵاقەیل تۆمارکریاگ وەرجە کەمتر لە دوو ساڵ رەسیە زیاتر لە ٦ هەزار، وەلێ ئی ژمارە ئیسە لە سای ئەو سەختیەیل ژیان و گوزەرانی سەختە ک لە پارەکەو پەتای کۆڕونا چەسپانەی فرە زیاترە .
ژنیگ لەناو گەڕەک فه‌قیر نشینێگ لە دەورگرد پارێزگای بابل، ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز ئویشێد؛ لەوەر ئەو لاتی و نەداری خوەم و خیزانمە، رووژەیلیگ هەست خواردن نیمەڕو یا شام خوەم و مناڵەیلم وەدەسمان نێکەفێد، ئەراوە بڕیار دایمن دوێەت ١١ ساڵانم بیەمە شوی تا ئی بارە سووکەو بکەم.
ئەو خانم عراقیە وتیش؛ دوێەتەگەم دامە گەنج دەوڵەمەنیگ، و ئومید داشتم ک دوێەتەم رووژەیل خوەشیگ بوەێدە سەر و قورتار لەو لاتی و بیبەشیە بوود ک لەی ماڵە وەخوەمان دوینیمن، باوجی ئەوەیش نەوی، ک شویەگەی ئەو لاتی دوێەتمە بەد وەکارهاورد و کردەی نەوکەر و بیگانە ئەرا خوازینەیل وەحشی خوەی.
وتیش؛ دوێەتەگەم هیچ لە شویکردن نێزانێد، و من ناچاری کردم تا بویە قوربانی نەداری و لاتی و بیبەشی، و ئیسە گیر هاتگە لەناوبەین شویەگەی و ماڵ باوانی، چوینکە گریەبەسی مارەبڕین شەرعی و یاسایی نییە.
دەربارەی سیمای شویکردن دوێەتە ناخاڵەیلە، تۆێژینەوەکار کۆمەڵایەتی سوها عەلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز ئویشێد: زاقترین چشت لەی سیما ک ئەرامان دەرکەفێد خوەی گوماکردن خودباوەڕیە یا ئەو ناکۆکیەیل خیزانیەسە ک وەشیوەی فراوانیگ بڵاو بویە، یا رخ لە نادیاریە ک ناچار فرە لە دوێەتەیل وە شویکردن کرد یا شایەت بەشیگ لەلیان لە تەمەن ١١ یا ١٣ ساڵان بدریەنە شوی ئیجا شایستەی دەروینی و تەندروسی و کۆمەڵایەتی لەی تەمەنە نەیرن، وتیش؛ بەشیگ هەس چەوەڕی پەیابوین مناڵیگ کەێد و دوێەتەگە شایستەی داڵگی نییە، ئەراوە فرە لە تەڵاقەیلە لەی تەمەنەیلە بوود.
فرە لە پسپۆڕەیل جهان هووشداری کەن ک شویکردن دوێەتە ناخاڵەیلە فرە جار بوودە نەزیف سەختیگ لە مەوقەی مناڵ زایین، ک رەسیدە مردن یا لەباربردن وەرجەوەخت لەوەر تەواونەوین بینای لەشەگە.
دکتۆرە نەرمین جاف پسپۆر ژنانە ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز ئویشێد: هەمیشە دوێەت لە تەمەن ١١ ساڵان باڵغ بوود، لەبان ئەوەیش چەن جاریگ دوێەتەیل ناخاڵە سەردان نۆرینگەگە کەن و شوی کردنە، و لەی تەمەنە شایەت ئامێر رەگەزی تەواو نەویە، و وەگورەی بۆچون پزشکی لە تەمەن ١٦ ساڵان مناڵدان ئامادەی شویکردن و پەیوەندی سێکسی بوود، باوجی زایینیش لەی تەمەنە وە سرووشتی نێوود، و فرەی ئی تەمەنەیلە نەشتەرگەری قەیسەری خوازن.
پسپۆڕەیلە ئویشن ک شویکردن دوێەتە ناخاڵەیلە لەو کۆمەڵگایلە زیای بوود ک ململانە و نه‌داری و ئاژاوە و نا ئارامی لەناویان باوە، و رێکخراو یونیسێف دووپات کەێد ک لە خود ئەو وەختەگ بڵاوبوین شویکردن دوێەتە ناخاڵەیلە لە گشت جهان کەمەو بوود، هەر یەک لە ناو چوار دوێەت وەرجە دە ساڵ گوزەیشتە شوی کردنە رەسێدە یەک لە گشت پەنج دوێەت لەی رووژەیل ئیسە، ک هیمان ئەو سیما فرە بڵاوە.
یونیسێف لەبان ماڵپەڕ ئەلیکتڕۆنی خوەی هووشداری کەێد کە ئەگەر تەقەلایلە زویەو نەکریەن، ئەوەسا لە ساڵ ٢٠٣٠ زیاتر لە ١٢٠ مەلیۆن دوێەت وەرجە ١٨هەمین ساڵیاد داڵگبوییان شوی کەن.
وە کوڵیەگەی، دیارە وەگورەی پسپۆڕەیلە زیایبوین ئی سیما لە عراق بڕێ چارەکردن و هەڵمەت خوازێد، هەر لە یاسایل ئاشکرا و سەختتر دەس وەپیکەێد، تا رەسێدە چارەکردن فەرمان و رەسینەوە باوەیل ئاینی و کۆمەڵایەتی، و کار لەبان گەشەکردن هووشیاری کۆمەڵایەتی وەرانەوەر ئی سیما ک زەرەد دەروینی و کۆمەڵایەتی و تەندروسی رەسنێدە دوێتەیلە، و سەختیەیل نوویگ خەێدە بان ئابووری عراق و کۆمەڵگاگەی.
