ژیان مناڵی لە عراق گوما بویە.. زاڕووەیل کەفنە وەر کارەیل سەخت و رخبەر
شەفەق نیوز/ چ رەوش نەهامەتییگە ک زاڕووەیل عراق لەماوەی ئی بیس ساڵ دویاییە وەخوەیان دوینن، بیبەشی، نەداری، ئاوارەیی، وەکارخستن، دەسدرویژی، لەبان ئەوەیش بازرگانی وەپیان کریەێد، تا ئی وڵاتە ک لەناوی داکاسیانە کەفتیەسە ناو ١٠ دەوڵەت لە رخبەرترین دەوڵەتەیل جەهان ئەرا زندگیکردن مناڵ.
وەگورەی راپۆرتەیلیگ ناودەوڵەتی، ریژەی بەرزیگ ئەرا مناڵەیل عراق هەس، ک دەرفەت خوەنەواری یا ئاسانترین مافەیلیان لەدەسیان بەێد.
بەیاننامەیل نوو دەسەی رزگارکردن ناودەوڵەتی نشان دەن ک ئەو مناڵەیلە لە خوەرهەڵات مووسڵ هانە رەوشەیل نائارام، و ٩٥% لە مناڵەیل بەڵگەنامە نەیرن، وزیاتر لە نیمەی ئەو خیزانەیلە ک دەسەگە رەوانگە لەناویان کرد مناڵیگ یا زیاتر لەناو کار دیرن.
یەواشی خاسەوبوین ئابووری دویای تەواوبوین جەنگ، هیشت خانەوادەیل پەنا وە کارکردن مناڵەێل بوەن، ک نیەیلێد مناڵەێل عراق ماف زندگیکردن مناڵییان بیاشتان.
دەسەگە لە راپۆرتەگەی ک رەسیە ئاژانس شەفەق نیوز وت: وەردەوامی لە زیایبوین کارکردن مناڵەیل لە عراق وەردەوامیە لە بیبەشی مناڵەیل لە مافەیل سەرەکییان وەگەرد ئەوە ک خانەوادەیل چارەیگ نەیرن تا خەرج رووژانەیان درارن.
بی ئاسایش
لە تۆێژەرەی نوویگ لە پەنج ناوچەی خوەرهەڵات مووسڵ جیوەجی کریا، دەسەی رزگارکردن ناودەوڵەتی نووڕێد ک ٩٠% لەوانەگ ناو ئەرا مووچەی چەودیاری کۆمەڵایەتی نویسانە وتنە مناڵیگ یا زیاتر دیرن ک کار کەێد، و ٨٥% لە مناڵەیل وتنە هەس وە ئارامی و ئاسایش لە شوین کارەیلیان نیەکەن، وباس ئەو چزدان و دەسدرویژیە کردنە، ک چشتیگ نەیرن تا لەناو کار یا کارخانە یا جادە مقەیەتی خوەیان وەپی بکەن.
دویای نزیکەی پەنجا ساڵ لە راگەیانن کۆتایی جەنگەگە و قاوداین ریخریاگ داعش، هیمان رەوشەیل ئابووری لە مووسڵ ئەرا خانەوادەیل فرەیگ بەدە، هەمیش لەوانە ک لەناو وڵاتەگە ئاوارە بوون و هەمیش هەنای ئەرا ناوچەیەیان گلەو خواردن.
دەسەگە هەژماریگ ئەرا ٢١١ خانەوادە لە گەڕەکەیل تسعین و ئێنتسار و عەرباشیە و سەماحەتی و یەرمجە لە خوەرهەڵات مووسڵ ئەنجام دا، و لەبان ٢٦٥ مناڵیش هەژمار کرد ک هانە ناو کارکردن.
ئەنجامەیل نشان دان ک کارکردن مناڵەیل میکانزمیگ بیچارەیی و باو بەدیگە ئەرا خانەوادەیل ئی ناوچەیلە، جویر بەشیگ ئەرا رەنجدانیان ئەرا دووارە بیناکردن ژیانیان، ئەوە لە کەمی دەرفەت کار و دەرکردن تیکە نان هاتیە، و نەیاشتن بەڵگەیل فەرمی.
کارەیل رخبەر
ئەنجامەیل ئامارەگە هەمیش دەرخست ک ریژەی کارکردن مناڵەیل لەناو ئەو خانەوادەیلە زیاترە ک ئەرا میلکان خوەیان گلەو خواردنە، ک زیاتر لە ٥٠% لەلیان وتنە مناڵیگ یا زیاتر کار کەن، و زیاتر لە ٢٥% لەلیان وتنە هەر خیزانیگ یەک مناڵ کارکەر یا زیاتر دیرێد.
هەرلیوا، ٩٥% لە زاڕووەیل وتنە بەڵگەیل شارستانی گرنگیان گوم بویە، و نزیکەی ٧٥% لەلیان کارەیل نافەرمی و رخبەر کەن، جویر گردەوکردن گەناڵخە و کار بیناسازی.
سەرپەرشتیارەیل چەودیاریەگە هوشداری کردن ک نیم زاڕووەیل لەناو خانەوادەیان وە مەکتەو نیەچن، و فرەیان وتن لەوەر کارکردن واز لە مەکتەو هاوردنە.
نموونەیگ بویچگ
ناوچەیل خوەرهەڵات مووسڵ، تەنیا نموونەیگ بویچگە، لە گشت ئەو پارێزگایل عراقە ک جەنگەگە وەخوەیان دین.
لەی باوەتە، سەمەر عەبود خانمە وەڕیەوبەر نویسینگەی دەسەی رزگارکردن ناودەوڵەتی لە عراق وت: هەنای خانەوادەیل نەتوەنن خوازینەیل سەرەکی پەیا بکەن، جاروبار دویاترین پەنایان کەفێدە کلکردن زاڕووەیلیان ئەرا کار.
وتیش: ئیمە زانیمن ک کارکردن مناڵەیل خەێدەیانە وەر مەینەت و کارگەری بەدیگ درویژ ماوە ئەرایان دروس کەێد، ک هەنای مناڵەیل کار کەن، خو لە دەرفەت ژیان مناڵییگ سروشتی و ئارام بیبەش بوون.
هووکارەیل
خانەوادەیل باس چەن هووکاریگ لە کارکردن مناڵەیلیان کردن، جویر دەرەقەتنەهاتن خەرج خوەنەواری، و خوازین داهاتیگ ئەرا خەرجەیل سەرەکی خیزانەگە جویر خوەراک و ماڵ، و مەکتەوەیلیش وەبی بەڵگەی فەرمی تووماریان نیەکەن.
فرە لە مەردمیش وە لایەنگر داعش نووڕنە ئەو خانەوادەیلە ک سەختییگ خەێدە نوای تیکەڵبوینیان لە ناوچەیل خوەیان یا کۆمەڵگایل نوو، و هاتێ ئەوە هەسە لەلای مناڵەێل دروس بکەێد ک لەناو مەکتەو خوەشیان لەلیان نیەتێەد.
سەلما ک ناو خوەی ئەرا چەودیاری توومار کردیە، خەڵک شێخانە و ئیسە لە عەربەشیە نیشتیە، باس کەێد ک مناڵەیلی گەناڵخە گردەو کەن، و هەس وە خەفتی کەێد چوینکە مناڵەیلی هەکاتی ئەو مناڵەیل نیین، هەنای نووڕمە ئەو مناڵەیل وە پڕتاڵ پاک و رەنگین چنە مەکتەو، فرە خوەسە خوەم.
وتیش: خانەوادەیل ناچارن بڕیار سەختیگ بوەن و زاڕووەیلیان ئەرا کار کلبکەن، تا ئەو داهات کەمە زیایەو بکەن، لەجیای ئەوەگ بچنە مەکتەو.
دویاکەفتن لە خوەنەواری
ئەو مناڵەیلە ک کەفنە کارکردن، کەفنە وەر رخبەری فرەیگ چوینکە لە دەرفەت خوەنەواری بیبەش بوون، و شایەت وەشیوەی گەورەیگ کاریگەری لەبان گەشە و ژیانیان وەگشتی بکەێد، و هەمیش لەلایەن کۆمەڵایەتی لە زیان لە شەرمی وەخوەیان دوینن، و زیاتر کەفنە وەر گرفتەیل بیوەیی، و کەفنە وەر چزدان و تانە.
محمد، ناچار بوی لە تەمەن نۆ ساڵان واز لە مەکتەو بارێد، و ئیسە تەمەنی رەسیەسە چواردە ساڵان، و کار لە گردەوکردن زواڵە کەێد، ک ئەرا دەسەی رزگارکردن ناودەوڵەتی ئویشێد: یە پەنج ساڵە واز لە مەکتەو هاوردیە، و نیەخوازێد دووارە بچوودەو.
محمد وە خەفەتیگ وتیش: لەوەر رەوش ئابووری و ئاوارەیی نیەخوازم بچمە مەکتەو، خوازم دەسمیەتی خانەوادەم بیەم، و کەسیگتر نەیریمن دەسمیەتیمان بەێد، وتیش؛ خوەشم لەی کارە نیەتێد، باوجی ناچاریم.
یاسا ها کوو؟
عراق لەو دەوڵەتەیلەسە ک لەبان رێکەفتن نەتەوە یەکگرتگەیل ئەرا ماف مناڵ واژوو کردیە، و لەناو دەستورەگەی ئویشێد بایەتە گشت مناڵەیل پابەند وە خوەنەواری سەرەتایی بوون.
لەبان ئەو مقەیەتیکردنە ک یاسا ئەرا مناڵەیل عراق کەێدەی، باوجی راسیەگە ئەرا مناڵەیل فرەیگ لە وڵاتەگە جویریگترە.
وە بوونەی رووژ جەهانی مناڵ ٢٠٢٢، دەسەی رزگارکردن ناودەوڵەتی داوا لە حکومەت عراق کرد گەرەنتی جیوەجیکردن ئەو یاسایلە زیای بکەێد ک مقەیەتی مناڵەیل لە کارکردن کەن، و زووریگ وە تایبەتی بارێدە بان توومارکردن ئەو زاڕووەیلە ک ئەرا زیاتر لە پەنج ساڵ وەبی بەڵگە مەننە.
دەسەگە داوا لە کۆمەڵگای ناودەوڵەتی، و ریخریاگەیل نا حکومەتی ناودەوڵەتی کرد ئەو بەرنامەیلە فراوان بکەن ک وئامانج وسیان گرفتەیل زەرەدمەنی مناڵەیل عراق کار کەن، و چارەکردنیان وە خاسترین شیوە.
