كوردستان، گشت بنه‌مایه‌یل پیشه‌سازى و كشتوكاڵى هاله‌تى
هویره‌وكردن له‌چاره‌سه‌ر دویاكه‌فتن پیشه‌سازى ، وه‌تایبه‌ت له‌ئه‌و مه‌یدانه‌یله ك ئه‌را ئیمه گونجیه‌یگ له‌پرووژه‌یل بویچگ ك گشت تایبه‌تیه‌یلى له‌قه‌واره‌ى خودیه‌وه گرده‌و ئه‌كا جویر : زه‌وى ، سه‌رمایه ، ئدارى ، ئاو وهه‌وا ، نه‌ریت ، فراوانى بازاڕ ، تووڕ كاره‌باو هاتوچووكردن وه‌گشت شیوازه‌یلى و جوور حكوومه‌ت و ئاسایش ناوخوه‌یى و وڵاته‌یل دویر ونزیك وه‌ك وه‌زع پیشكه‌فتن ئابوورى و ئارامى و چشته‌یل تر .
جیاوازى دیار و ئاشكرا له‌كوردستان وه‌ل وڵاته‌یل ترا ئه‌وه‌سه ك وه‌زع ئابووریمان بته‌و نیه‌و هیمان حكوومه‌ت هه‌رێم كوردستان خه‌ریك دابینكردن خزمه‌تگوزاریه‌یل سه‌ره‌كیه جویر كاره‌باو ئاو و نه‌فت و به‌نزین و گاز و جاده‌و ماڵ و ساختمان و چشته‌یل تر جویر بانك و بازاڕ نموونه‌یى و بنبڕكردن بیكارى و دابینكردن و ده‌سه‌وه‌ركردن نه‌خوه‌شخانه‌و خوه‌ندگا له‌ئاوایى و قه‌زاو ناحیه‌یل .
بیگومان پرووژه‌یل فره‌یگ هه‌س ك فره زوى وه‌سه‌رمایه‌ى ناو وڵات ئه‌را جى وه‌جیكردن گونجیاگه له‌لایه‌ن سه‌رمایه‌داره‌یل و حكوومه‌ت هه‌رێمه‌وه ، وه‌لى وه‌داخه‌وه سه‌رمایه‌داره‌یل زیاتر سه‌رمایه‌یلیان وه‌دروسكردن ته‌لار (شوقه)ى گه‌ورا له‌ناو شاره‌یل خه‌نه كار ، چوینكه بوار یا مه‌جال ده‌س وه‌سه‌رگرتن وه‌شیوه‌ى ته‌لار یا زه‌وى ئاسانتره‌و قابل فه‌وتیان نیه . ئه‌یه بیجگه ئه‌وه‌ك ئه‌و سه‌رمایه له‌ماوه‌ى (20 – 30) ساڵ تیه‌گه‌وه ده‌س سه‌رمایه‌دار وه‌شیوه‌ى وه‌كراداین ك بایه‌س بوى هساو (40 – 50)ساڵ ئه‌ڕاى بكریاتاگ جویر ئه‌وه‌ك له‌گشت وڵاتیگ تر وه‌و جووره‌سه ، ئه‌ویش له‌وه‌ر ئه‌وه‌ك فشار ئابوورى گه‌ورایگ نه‌كه‌فیگه بان هاووڵاتى ، ئى جووره شیه‌وكردنه به‌سیاسه وه‌زع ئابووریه‌وه‌و كاریگ ئاساییه له‌گشت وڵاته‌یل ڕووژهه‌ڵات ناوڕاس و نزیك و دویر ، چوینكه وه‌زع ژیان له‌گشتیان تاڕاده‌یگ جویر یه‌كه وه‌چه‌واشه‌ى قه‌یرى له‌و وڵاته‌یله ك باوه‌ڕ و نه‌ریت له‌تیان هه‌س و ریگه نیه‌نه دین ك قانوون دین كوومه‌ڵایه‌تى نه‌گونجیاگ له‌ناو كوومه‌ڵگا په‌خشه‌و بكا ، ك كاریگه‌رى تایبه‌ت خوه‌ى دیریگ له‌بان جوور و شیوه‌و گه‌وراو بویچگى ، ئمجا پڕووژه‌یل خزمه‌تگوزارى مه‌رز دانه‌ن ئه‌را وه‌كارهاوردن زنست و خوه‌شكردن ژیان وه‌تایبه‌ت ئه‌را چین ژنه‌یل ك وه‌گرفت وه‌رده‌وام وگه‌ورایگ دانریه‌ن . ئه‌یانه وه‌ك ریگر له‌وه‌رانوه‌ر گشت جووره پیشكه‌فتنیگ زانستیانه‌و مۆدیرنانه نواگیرن و هه‌ر له‌كویه‌نه‌وه باویان نه‌مه‌ندگه‌و باوه‌ڕ ووه ئه‌وه نه‌یرن ك هه‌ر به‌رهه‌میگ وه‌خت و مۆدێل و جوور تایبه‌ت خوه‌ى دیریگ و دى وه‌گووره‌ى ڕووژگار و له‌گویڕیان وه‌رده‌امن و بایه‌سه بگونجیه‌یگ و بازاڕ تایبه‌ت خوه‌ى ئه‌ڕاى ئاماده بووگ .
ئه‌و چشت و به‌رهه‌مه‌یل مۆدێرنه ك ڕووژ له‌دویاى ڕووژ كه‌فنه وه‌رچه‌و ، جى داخه ك ده‌یه‌ها ساڵ توایگ تا بازاڕه‌یلى فراوان بووگ و دوباره وه‌قانجاز سه‌رمایه‌دار بایگه‌وه ئه‌را پیشكه‌فتن وڵات له‌گشت مه‌یدانیگه‌وه .
ئیمه بایه‌سه له‌و خاڵه‌یله ده‌س وه‌پى بكه‌یم ك له‌ناو كوردستان شایسته‌ى جى وه‌جیكردنه وه‌تایبه‌ت بایه‌سه له‌دید ئه‌وه‌وه ك كوردستان وڵاتیگ كشتوكاڵیه‌و ئمڕوو نه‌فتفرووشتن ئه‌را بازاڕ جه‌هان ده‌سكه‌فت پاكیگ تیه‌ریگ ئه‌را دویاڕووژیگ نزیك ، ك هووكار ئاو پاك و هه‌واى بیگه‌رد و خاكیگ وه‌به‌ره‌كه‌ت ئه‌را گشت جه‌هان بووگه هه‌وارگه‌و تاوسانه‌و زمسانه‌ى خاسیگ . ئمجا ئى نوڕستن دویره هه‌وه‌جه وه‌قه‌یرى شیه‌وكردن و له‌یه‌كه‌وداین دیریگ ك هه‌ر فاكتۆریگ ئیمه له‌و دویاڕووژه نزیكه‌و خه‌یگ و ئه‌گه‌ر بایگ و یه‌كه وه‌یه‌كه گشت ئه‌و فاكتۆره‌یل خزمه‌تگوزاریه شیه‌و بكه‌یم و له‌وه‌رجه گشتیانیش ئاو وكاره‌باو سوزه‌مه‌نى ك بوونه مایه‌ى پڕه‌وكردن گشت مه‌یدانه‌یل ، ئه‌وه بیگومان بوونه مایه‌ى ئاسانكارى ئه‌را خستنه‌كار سه‌رمایه له‌ناو شار و شاروچكه‌و ده‌یشت شار .
سه‌رچه‌وه‌ى ئاو له‌كوردستان ته‌نیا وارانه ، ك جووگه‌و ده‌ریاچه‌یل له‌لى په‌یا بووگ و ئه‌ویش له‌ماوه‌ى چوار تا په‌نج مانگ وه‌رده‌وامه ، هه‌ر ساڵیگ نزیكه‌ى (400 – 800ملم) واریگ و هه‌وه‌جه وه ئه‌وه دیریگ ك وه‌سه‌به‌ب دروسكردن وه‌ربه‌س بویچگ و گه‌ورا ئه‌و ئاوه‌یله گرده‌و بكریه‌یگ و ئمجا وه‌گووره‌ى هه‌وه‌جه باریه‌یگه كار و له‌هه‌مان وه‌خت ئداره‌ى زانستى ئه‌را وه‌رده‌وامبوین ئاو له‌عراق بووگ . وڵات ڕوسیا هه‌ر زوى باس گرینگى یا ئه‌همیه‌ت ئاو كردگه له‌ناوچه‌گه‌و له‌ساڵ 1972 تا 1982 له‌یه‌كه‌وداینیگ خسته وه‌رده‌س ك پیكهاتویگ له(24) وه‌رگ(مجلد)و باس ئاوه‌دانى و ئمیاته‌كردن ماسى و مه‌سه‌له‌ى لافاو و سافكردن خاك و هاتوچووكردن له‌ناو ئاو كردگه ، وه‌لى وه‌هویچ شیوه‌یگ باس ئه‌و خاڵه‌یل سه‌ره‌كیه نه‌كردگه ك په‌یوه‌ندى دیریگ وه وه‌ڕیه‌وبردن ئاو ده‌ریاچه‌یل كوردستان جویر جه‌مه‌وكردن ئاو واران ك ته‌نیا سه‌رچه‌وه‌سه‌و چوین و له‌كووراو كه‌ى بووگه بنه‌ڕه‌ت پیشه‌سازى ك له‌شوون به‌رهه‌مهاوردن كشتوكاڵیه‌وه ده‌س وه‌پى ئه‌كا ؟
ئه‌مریكیه‌یل و ئنگلیزه‌یل له‌بان داواكردن وزاره‌ت ئاو له‌ساڵ (2004)ه‌وه ده‌سكردنه پیشكه‌شكردن ئه‌ڕاى چوین و له‌یه‌كه‌وداین ، ك وه‌سه‌به‌ب گرووپ ئه‌ندازیارى ئه‌مریكى و زنگه‌وكردن مه‌یدان كشتوكاڵ له‌عراق له‌ساڵ (2005) ده‌س وه‌پى كریا له‌لایه‌ن (ئێچ ئى سى)ئه‌مریكى ماكۆناڵد ئنگلیزى و ناوى نریا(ئه‌ى ئار دى ئاى) .
ئى له‌یه‌كه‌وداینه له‌باوه‌ت ئاو ژیر زه‌وى و جووه‌یل و ئاو بان زه‌ویه ، ك به‌ش تایبه‌تیگه ئه‌را زنگه‌وكردن كشتوكاڵ و پیشه‌سازى له‌عراق . ئمجا قوناغ یه‌كم ك له 1 / 9 / 2009 ده‌س وه‌پیكرد ، ئه‌را ماوه‌ى 14 مانگ ته‌واو بوى و قوناغ دویه‌م ك په‌یوه‌ندى وه ئه‌مبار یا خه‌زنكردن و وه‌كارهاوردنى دیریگ ، له‌ناو شارو شاروچكه‌یل ئاماده كریه‌یگ . ئمجا ئى پلانناینه ئه‌را ماوه‌ى (25) ساڵ ئاینده‌س ، وه‌لى گرینگ یاموهم له‌یرا ئه‌وه‌سه ك له‌و ماوه شماره‌ى مه‌ردم یا نیشته‌جایه‌یل ره‌سیگه دو ئه‌وه‌نه‌ى ئیسه ، ك شایه‌ت خوه‌ى به‌یگ له 40 ملیۆن كه‌س .
دابینكردن ئاو وكاره‌با له‌دویاڕووژیگ نزیكه‌وه ئه‌را كووتایى ماوه‌ى پلانه‌گه ك ره‌سیگه ساڵ (2030) فره گرینگ یا موهمه ، وه‌لى گرینگتر ئه‌وه‌سه ئى كیشه‌یله ك ئمڕوو وجوود دیرن دوباره‌و سێ باره‌و چوارباره بوونه‌وه ، ئه‌ویش وه‌و جووره بووگ ك هاوكیشه‌ى ناونى شماره‌و هه‌وه‌جه‌ى هاووڵاتیه‌یل له‌گشت مه‌یدانه‌یل بۆشایى یا فراغ نه‌كه‌فیگه تى و حكوومه‌ت هه‌رێم وه‌سه‌به‌ب ده‌زگایه‌یل تواناداره‌وه نه‌كه‌فیگه ناو گرفت و بایه‌سه قانوون له‌گشت مه‌یدانیگه‌وه ده‌سڵات بیاشتووگ .
له‌خستنه‌ڕوى كیشه‌ى ئاو له‌كوردستان وه‌تایبه‌ت له‌عراق وه‌گشتى فره موهمه‌و له‌مه‌یدان قه‌واره‌وه ئیمه هویچ كیشه‌یگ نه‌یریم ، چوینكه ئه‌وه‌نه ئاو واراناو دیریم ك هه‌ر هاووڵاتییگ زیاتر له(2000) مه‌تر سێجار كه‌فیگه‌وه‌رى ، وه‌لى بایه‌سه وه‌ڕیه‌وبردن ئاو بخریه‌یگه خانه‌ى یه‌كه‌م وه‌سه‌به‌ب دروسكردن وه‌ربه‌س بویچگ و گه‌وراو نیمچه‌گه‌ورا ، ئمجا ئه‌را ئاو ستراتیجى و به‌رهه‌م كاره‌با هه‌وه‌جه وه(25) وه‌ربه‌س دیریم ك وه‌سه‌به‌ب نه‌خشه‌ى تۆپۆگرافى هه‌رێم كوردستانه‌وه هساو كریاگه‌و هه‌وه‌جه وه‌شیه‌وكردن دیریگ و بایه‌سه پلان دریژوه‌ختبه‌ر ئه‌ڕاى دابنریه‌یگ ئه‌گه‌ر بایگ و له‌ى چاره‌كه سه‌ده ئى پرووژه‌ى ستراتیجى گرینگ یاموهمه باریه‌یگه كار ، چوینكه ئه‌گه‌ر هات و ئى وه‌خته چیه‌سه‌ر ، ئه‌وه وه‌زع ئابوورى بایه‌سه پشت وه‌كشتوكاڵیگ كز و ژینگه‌یگ ناته‌واو بووه‌سیگ ، چوینكه وه‌كارهاوردن نه‌فت وه وزه یا تاقه وه‌سه‌به‌ب شیویان ژینگه وه‌ره‌و دویاوه چووگ و له‌هه‌مان وه‌خت وه‌كارهاوردن وزه‌ى خوه‌ر وه‌ره‌و نوا گام نه‌یگ و له‌مه‌یدانه‌یل فره‌یگ شوونى گریگ .
قه‌واره‌ى ئاو ئه‌را هه‌رێم كوردستان و عراق ڕه‌سیگه (2500)م3 ئه‌را هه‌ر ته ساڵیگ ، یه‌یش مه‌عناى ئه‌وه‌سه ك ئاو ئه‌وه‌نه فره‌س به‌ش گشت جووره وه‌كارهاوردنیگ ئه‌كا ، بیجگه به‌هه‌مهاوردن وزه‌ى كاره‌با ك ئاو له‌تى خه‌رج نیه‌وگ ، به‌ڵكوو هیزیگ جویلیاگه‌و ئاڵشت بووگ ئه‌را هیز كاره‌با .
كشتوكاڵ له‌كوردستان و له‌عراق پشتگووش خریاگه ، ئه‌ویش چووگه‌وه ئه‌را ئه‌وه‌ك هه‌ر ئاده‌میزادیگ نزیكه‌ى 1500 دۆلار له‌ساڵیگ كه‌فیگه‌پى له‌ده‌سكه‌فت فرووشتن نه‌فت ، ئى شماره وه‌ته‌واوى وه‌ك شماره‌ى گشت ئه‌و وڵاته‌یله‌سه ك ره‌سیگه (1000) دۆلار و زیاتر له‌ساڵیگ ئه‌را هه‌ر كه‌سیگ ، وه‌چه‌واشه‌ى ئه‌و وڵاته‌یله ك نسبه‌ى كشتوكاڵ له‌به‌رهه‌م نیشتمانى ره‌سیگه 50% له‌وه‌ختیگ نسبه‌ى به‌شدارى كشتوكاڵ ها له‌ژیر (100) دۆلار ئه‌را هه‌ر یه‌كیگ و هه‌ر ساڵیگ .
ئیمه ئه‌گه‌ر بایگ و لایگ بكه‌یمنه لاى سه‌د ساڵ گوزه‌یشته‌وه ، دوینیم ك ناوچه‌ى وڵات ناونى دوچه‌مان (میزپۆتامیا) شوون كشتوكاڵ و بازرگانى بویه ، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یشه‌سه ك قه‌یرى تایبه‌تمه‌ندى خوه‌ى دیریگ و كویه‌نترین كلتوور و كویه‌نترین دین و بازاڕ و كویه‌نترین و فره‌ترین جه‌نگیش له‌تى ڕویداگه ، وه‌لى هه‌ر زوى له‌شوون گشت جه‌نگیگ زنگه‌و كریاگه ، چوینكه ئه‌ویش چووگه‌وه ئه‌را ژینگه‌ى كشتوكاڵ ناوچه‌گه ، ك وه‌رجه ئه‌وه گشتى وه دارستان و باخ و بوسان داپووشیاویگ .
ده‌سكه‌فت كشتوكاڵى گشت وه‌خت و له‌گشت ده‌وریگ به‌رز بویه ، وه‌لى دیارده‌ى هاتوچوو ره‌سین و جیوازكردن و ئاڵشت وئوڵشت گورج له‌یوا كرد ك مه‌ردم جه‌هان بوونه یه‌ك خیزان وه‌جووریگ هه‌ر یه‌كیگ و كار تایبه‌تمه‌ند بكا وه‌ك نه‌فت و به‌رهه‌م نه‌فت و پیشه‌سازى و به‌رهه‌م كارخانه‌ى سووك و قورس و پیشه‌سازى ده‌رمان و چاره‌سه‌ر نه‌خوه‌ش و پیشه‌سازى خوه‌راك و به‌رهه‌م گووشت و شیره‌مه‌نى و به‌رهه‌مه‌یل تر ، وه‌لى ئه‌گه‌ر گشت جووره پیشه‌سازیه‌یل یا ئه‌و سونعه‌ته‌یله وه‌گووره‌ى ناوچه‌و داهات جیاوه بكریه‌یگ ، ئه‌وه ره‌سیمنه شماره‌یگ ك زیاتر له 10 هه‌زار جوور به‌رهه‌مهاوردنه‌و به‌ش فره‌یش له‌لى چووگه‌وه ئه‌را به‌رهه‌م خاك و كشتوكاڵ و ئمایه‌تكردن په‌س وپوڵه‌و ماسى و په‌له‌وه‌ر .
له‌یرا ئامانج ئى له‌یه‌كه‌وداینه ئه‌وه‌سه ك كوردستان ناوچه‌یگ كشتوكاڵى و گه‌شتوگوزاریه‌و بایه‌سه حكوومه‌ت هه‌رێم به‌شدارى خزمه‌تگوزاریه‌یل بكا و له‌هه‌مان وه‌خت وه‌زع ئاسایش ناوچه‌گه وه قانوون و رینمایى ریك بخریه‌یگ و ئى گویڕانكاریه فره گرینگ یاموهمه ، چوینكه بایه‌سه هه‌ر له‌ئیسه‌وه هساو تایبه‌ت ئه‌ڕاى بكریه‌یگ ئه‌را زنگه‌وكردن كشتوكاڵ دارستان له‌كوردستان ك هه‌وه‌جه وه(10 – 20) ساڵ دیریگ و سه‌رمایه‌ى ده‌سكه‌فتن نه‌فت ئه‌ڕاى دابنریه‌یگ و شان وه‌شان ئه‌و پرووژه‌یلیشه وه‌زع كوومه‌ڵایه‌تى و ڕووشنهویرى به‌رزه‌و بكریه‌یگ ، وه‌ل ئه‌وه‌یشا ئه‌را وازكردن هه‌ر كارخانه‌یگیش بایه‌سه ك مه‌یدان ئابوورى هساو بكریه‌یگ و ئه‌را ماوه‌ى دریژیگ به‌راورد یا مقارنه‌ى ده‌سكه‌فت و خه‌رجى بكریه‌یگ تا ئاده‌میزاد وه‌دڵنیاییه‌وه پرووژه‌گه دامه‌زرنیگ و ده‌ور خوه‌ى بیاشتووگ له‌ئابوورى نیشتمانى و ژیان هه‌زاران له‌ناو شار و ده‌یشت شاره‌یل خوه‌شه‌و بكاو گشت لقه‌یل ئابوورى بووه‌سینه یه‌كه‌وه ئه‌را دامه‌زرانن وڵاتیگ پڕ ئه‌رزانى و ئاشتى و یه‌كگرتگى .
