کوڵە باسیگ لە ئیڵ وهووزەیل فەیلی لە پارێزگای ئیلام
د. علی رزا ئەسەدی/ پارێزگای ئیلام لە گرنگترین ناوەندەیل شارستانی بوی، ویەکیگ بوی لە ناوەندە سەرەکیەگان ئەرا کۆمەڵگایه‌یل مرۆفایه‌تی، هووزەیلیگ جوور عیلامی و لولوبی و جوتی و کیشی ومیدیەگان لەو ناوچەیلە بوین، و فرەی هووز و ئێڵەیل و خیزانەیل کەرت ئیلام لەی توخمارە تیەن.
لە سەرچەوە مێژووەگان، ئاماژە وە هووزەیل و کۆچبەرەیل دریەێد وەناو فەیلی، لە لاییگ تر، فەیلیەگان ئێڵ بویچگیگن لە بنچینەی وەرزیەگان یا سیلوه‌رزیەگان.
لە فرەی زانیاریەگان خەوەردریا دەربارەی ئێڵ و کۆچبەرەیل و بنچینەی توخمارەی گەل پشتکوو لە سەردەمەیل سەفەوەیەگان ئەرا قاجار، لەلایەن گەشتیە ئۆڕوپیەگان ک ئەرا ئی ناوچە هاتن، لەلیان هینڕی راویلسون بوی، ک هات ئەرا ئیران لە ساڵ ١٨٣٦ لە سەردەم علی شاه قاجار، و خەوەر لە زانیارەیل وەسووودیگ دا لە ئیلامەو لەو مەوقە لە گەشتەگەی، راویلسون باس ئێڵ و هووزەیل لە پشتکوه فەیلی وەی جوورە کەێد: کورد، (مەهکی) { مەڵکشای، دیواڵایی، ئەرکەوازی، خزڵ، عەلیشه‌روان، میه خاس، عاله‌وه‌ی ، بیجنوند، هنی مینی...}، شوهوتی ( شوان)، چوارستون و دیناروەند.
راویلسون باس ژمارەی خیزانەیل پشتکوه کەێد، وە ١٢ هەزار، و شوون نیشتەجییان لە بەش باکوور خوەرهەڵات، و باشوور خوەرئاوای زەنجیرە کویەیل کفركوو، و شێروان وبەێره‌ی و ئابدانان وەشوونەیل نیشتەجییان دانریەێد، و نووساد: پارێزگار وە خوەیەو باجەگان وەرگرید وە دەێدەی دەس پارێزگار کرمانشاه، و هەڵبەت، راپۆرتەگەی راویلسون دەربارەی هووز و ئێڵەیل پشتکوه وەتەواوی ووردەکاری له‌تی نیە، و باس فرەیگ وەتەواوەتی لە هووز و ئێڵەیل نەکردگە.
لایرد گەیشته‌ڵ تاریف گەل پشتکوه دەێد و لە گەشتەگەی نووسێد: لە ئەو شوونەیلە ک وەپیا رەد بویم، فرە ژن و دویەت رەنگین دیم.
هەمیش بارون دوبد لە کتاو جوگرافیای پیشکوه یا پشتکوه باس هووزەیل و کۆچبەرەیل لە پشتکوه و شاون ومەکی و دیناروەند و کەڵهوڕ و بەیره‌ی کرد، ک چنەو ئەرا ماوەی ناسردین شاه، ناوەیل هووزەگان هاورد ک لە پشتکوه ( پارێزگای ئیلام) ژیان کردن، و نووسەر کتاوەگە کەیدەیانە دوو بەش لە هووزەیل مەهکی و کوردی، و پەیمانەگان وەیجوورە بوی: قەڵاوەند خزڵ، ریزەوەند پاین ئابی، فەرهاد وەند، خزڵ، ئەرکەوازی، باولی، میه‌خاس، بەدرە، په‌نجسۆن، مەڵکشاهی، ملخەتاوی، وەسیفی خاتەمی، دەهباڵا، عالی بیگی بن ریزی، ئەحمەد بیگ سوری، کەڵهوڕ ئابادی حەبیبوەند و زەهری ک لە شیروان ژیه‌ن.
هووزەیل کوردی: باغسائی، بەیات، دەهلوران، شووهان، دیناروەند، باولی، سرادە علی، نوکرامرایی تەهماسبخانی، دەهباڵا، زەرقوش ( زەرووش) وبەلوت.
لە کتاو پەسەنکریاگ لە بەڵگەنامە سیاسیەگان ئیران و ئیمبڕاتۆڕی عوسمانی، باس هووزەیل پشتکوه کرد جوور دیناروەند، پەنج ستون، میه‌خاس، ریزە وەند، سیمینوەند، مەڵکشای و شووهان مەوسوف، خیزانەیل سێمه‌رە وئیجا هووزەیل هلێلان، زەردەلان، عسمانوەند، جەلالوەند، پاڵاوەند، کوسوەند و داجیوەند لە ناوچەی هلێلان و ناوچەیل باکوور خوەرهەڵاتی لە کەرت ئیلام، ئامارە باس کریاگەیل لە کتاوەگە چوودەو ئەرا دویادویای سەردەم قاجار و توخمارەی پەهلەوی، ژمارەیگ لە هووزەیل لە ناوچەی هلێلان خوەی بەشیگە لە کەرت ئمڕوو کرمانشاه.
لە کتاوەگەی رزەم ئارا خشتەیگ لە هووزو ئێڵەیل پشتکوه باس کرد لە سەرەتایی سەردەم پەهلەوی وەی جوورە:
مەڵکشاهی چمزی، مەڵکشاهی گه‌چی، شوان، باولی، ئەرکەوازی، عالی بیگی، پەنجسۆن، دەهباڵایی، بابا علی ساڵح، سەیفی، ملخەتاوی، زەرگوش، سێمرە، دووسان، گەلی، مەمووس، جابر، هندومین، قەیتولی، مرادخانی، سلێمانی، شه‌كه‌ر به‌ێگی، زەیدعلی و کایدخوردە و...
چوونکە ره‌زم ئارا کارگەری داشت لە دەسناین وەبان کۆچبەرەیل، ئەراوە زانیاری ووردیگ لە هووز و کۆچبەرەیل ئەو ناوچە پێشکەشکرد، ئەراوە، لیستەگەی لەواکان بتەوەترە، هەڵبەت، لیستەگەی رەزم ئارا هەمیش وەتەواوەتی نیە، وه برێ لە هوز و ئیڵەیل سڕیاسەو جوور؛ فەیلی ( سیلوه‌رزی) ، میه‌خاس، خزڵ، عملە، میر، لارتی، ئیوان و ..... هتد.
دکتۆر حشمەتولڵا تەبیبی لە کتاوەگەی ئووشێد گوایە هووزە کۆچبەرەگان لە پشتکوو ئی هووزەیلە گریدەو؛ مەڵکشاهی، ئەرکەوازی، شووهان، میه‌خاس، کورد زەڕین ئاباد، خزڵ، عالی بێگی، دەهباڵایی، عه‌لی شروان، کورد دەهلوران، و هەرلیوا..
ئەحمەد نەقیب زادە وەی جوورە لەباوەت بەشکردن هووزەیل پارێزگای ئیلام قسەکرد:
هووز مەڵکشاهی گەوراترین هووزەیل پتشکووە، لە ٢٩ (٣٥) ئێڵ پێکهاتگە، وەسەرگەورای ئێڵەگە ئووشن عالیجاه توشمال، ک دوو برا تویەنن وەجییبارن، سەرگەورای ئێڵەگە هەمیش وەرپرسە لە که‌ی خودا.. و هەر ئێڵیگ بەشەو بوود ئەرا چەن هووزیگ.
( ماڵ) خوەی بویچکترین کەرت هووزییە، ک چەنە خود خیزانەگەس، بویچگترین کەرت ئووشنەپی کرنج ( کرنگ).
نەقیب هەمیش ئووشێد: ئێڵ ئەرکەوازی نۆ هووز هاناوی، و گشت هووزیگ لە ئێڵیگ بوودە پەنج تیرە، لە ناوچەیل چوار ژیەن.
ئێڵ شووهان نۆ هووز و ٢١ تیرە هاناوی چووچیایە لە ناوچەی زەڕین ئاباد ناوبەین ئەرکەواز و ئابدانان، ئەندامیل هووز میه‌خاس، و لەلییگ تر، تاک هاوسەریە و چوار ئێڵه هاناوی.
ئێڵ بولی دوو هووز هاناوی، مزەفەر وکرکەوەند، لە ناوچەی چوار.
ئێڵ زەڕین ئاباد کوردی ١٦ هووز هاناوی، و ئێڵ شیروان دوو هووزە، و ئێڵ خزڵ شەش هووز هاناوی: شەمسدین وەند، چه‌رداوڵ، هەلێلان، مرشدوەند، قولی وەند و خزڵ.
هەڵبەت، نەقیب زادە ناو ئێڵە ناودارەگان سڕیەو، جوور دەهباڵانی، کەڵهوڕ ئه‌یوان، پەنجسۆن، ریزە وەند، ملخەتاوی، زەرگوش، عالی بێگی و.... هتد.
ناوەند ئامار ئیرانکا باس ئێڵە سەرەکیەگان لە پارێزگای ئیلام کەێد: مەڵکشاهی، شووهان، کورد، خزڵ، ئەرکەوازی، ئه‌یوان کەڵهوڕ، دەهباڵانی، ریزەوەند، میه‌خاس، عالی بێگ، علیشروان، پەنجسۆن، ملخەتاوی، و چەن ئێڵیگ تر.
زەنجیرەی هەرەمی ئێڵ لە کۆمەڵگای کۆچبەرەیل ناوچەگە، هەر ئێڵ لە چەن هووزیگ دروس بوود، و هەرهووزیگ لە چەن تیرەیگ دروس بوود، و ئێڵەیل لە بڕیگ سەروەت و ماڵداری بوود، هەر یەکیگ لەلیان خانیگ داشت لە قەومەیل عالیجاه توشماڵ.
وەشیوەیگ گشتی، هووز وئێڵەیل پارێزگای ئیلام ئەیانە گریدەو:
مەڵکشاهی، کورده‌لی (کورد) ، شووهان، ئەرکەوازی، ئیوان کەڵهوڕ، خزڵ، عالی بێگی، بولی، دیواڵای ( دەهباڵایی)، میه‌خاس، به‌یره‌ی ( بیری)، په‌نجسۆن، سوورەمێری، ریزە وەند، باڵاوەند زەردەڵان، کایخدرە، دیناروەند، ملخەتاوی، زەرگوش، سەیفی، میر ، رەشنو، ئەبدولڵاهی، قازی، قاجار، توڵابی، گورزگورزی، قەڵاخوەر، رودبار عەرەو، سادات، بیجنوەند، سەگوەند،بارگیز، بیرحەیاتی، سوری، باباهای ساڵح ئاباد، چگنی، جودکی،شێخەیل جابری، بن ریزی، غەیائوەند، میمە ئی، زویار، زینی وەند، و هووزە عەره‌وەیل بوحمێد، بەنی لام، رەبوت، چنانە، کەعەب، متارفە، خەسرەج، دلفی، و .....
و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی هووز وئێڵەیل پارێزگای ئیلام و ئاست هێزەیل ناوی وەیجوورە تویەنیمن باسی بکەیمن:
ئێڵ -هووز- تیرە- بنەماڵ- ماڵ
بەڵکم ئیرج ئەفشار سیستانی لە کتاوەگەی وەیجوورە بەشیەوکرد: ئیڵ – تایفە- تیرە- ماڵ- خانەوار
ولەبان سەر هەر ئێڵیگ عالیجاه توشماڵیگ بوی لەلایەن حکومەت ناوەندی یا شاه ئیران، یا توشماڵ مەزنەیل، یا میر توشماڵ ، کلالیەن توشماڵیەو دانریاگە، ک لەبان سەر ئێڵ و خان ناوچەیل بوین، لە دوویەم پلە تەنیا هێز یەک ئێڵ بوی، توشماڵون، ک وەشیەوەیگ هاوبەشی سەرپەرشتی ئێڵەگە کردیان، یا بڕ دیاریگ لە هووزەیل، ئیجا کودخودا بوی یا شێخ هووزەیل ک هانە ژیر عالیجاه توشماڵەگە و توشماڵەگە مەزنەگە.
ئێڵ مەڵکشاهی
مەڵکشاهی یەکیگە لە گەوراترین ئێڵەیل کورد لە ئیران و تورکیا و عراق و سوریا، لە باکوور کوردستان (تورکیا) هانە پارێزگایل دەرسیم، ئەرزنجان، سیواس، دیاربەکر، بینگول، ئالازیر، ملاتیە، و لەبەشە ئیرانیەگە لە پارێزگای ئیلام هانە قەزایل مەڵکشاهی، ئەرکەواز، میهران، ئیوان، شیروان، چه‌رداوڵ، کرماشان، لوڕستان، کوهدەشت، خوڕەم ئاباد، و لە پارێزگای سنە هەمیش هانە ئاوای مەڵکشان بان، و مەڵکشان خوار، و لەعراق و باشوور کوردستان هانە قەزای خانەقین و پارێزگای هەولێر و دهۆک و زاخۆ و مووسڵ ، سلێمانی، کەرکوک ، خانەقین و ئاوایەیل مەڵکشاهی و مەنەلی و بەدرە و زرباتیە و کوت وبەغداد، و لەخوراسان هانە شارەیل مەشهەد وقوچان وبنجورد و چناران، و لەو ناوچەگان لە خوراسان باکووری و خوراسان رەزەوی، و هەمیش هانە پارێزگای گیڵان و مازندەران و قەزوین و تەهران و ئازەربایجان، و لە خوەرئاوای کوردستان (سوریا) هانە شارەیل قامیشلۆ و حەسەکە و عامودا و فرەی لەلیان هانە پاکستان و تورکمانستان و هیند، مەڵکشاهیەگان نیشتەجی ولایەت ئیلامن وه‌تایبەت شار مەڵکشاهی و شار ئیلام و مەهران. زوانیان کوردی ئیلامیە و زاراوەیان مەڵکشاهیە، و بەشیگ لەی هووزە هانە پارێزگای کوردستان لە ئاوایەیل مەڵکشان بانگ و خوارگ لە ئاوای سەنەندەج و ئەوانە کوردی سۆرانی قسەکەن، و بەشیگیان هانە عراق و لەبەغداد نیشتنە و زوانیان نزیکە لە زوان کوردی.
بنچینەی مەڵکشاهی چوودەو ئەرا کورده‌یل کرمانجی، و شیوەزار سەرەکییان خوەی کرمانجیە، کورد کرمانج بەشە گەوراگەی نەتەوەی کوردن لە چوار بەش کوردستان، باپیریان شازادە شەمیر و حاج روسەم بەگ چمشگزک گەورای ئێڵ گورزدین وەندە، لە توخمارەی میر کوردی مەڵکشاه چمشزگ وە لە میرەیەل هووزەیل کورد مەڵکشاهی ک دەسڵات کوردستان داشتن لە دیاربەکر لە تورکیا تا شار مەڵکشاهی لە وەلایەت ئیلام، ئیلام کۆچ کردن وەرەو پشتکوه لە وڵات ئیلام.
ئێڵ مەڵکشاهی بوودە دوو بەش ( چمزی) و (گه‌چی) و هەر یەکیگیان پەل هووزیگ دیرێد ( ٣٥ هووز).
مەڵکشاهی چمزی : ١ خەمیس، ٢ نەقی ، ٣ کازم بەگ، روسگە (روسەم بەگ)، ٥ خوداداد ، ٦ مەڵگە، ٧ شه‌کر بەیێگی ، ٨ حسێن بەگ ، ٩ شیە وردی ، ١٠ کەڵگە، ١١ خه‌رزینه‌وەن، ١٢ قەیتولی، ١٣ ، گوڵان، ١٤ کەلە وەند ، ١٥ کینیانە ، ١٦ خەلیل وەند ، ١٧ کناری وەند ، ١٨ گراوەندی، ١٩ سرالیوەند، ٢٠ شەهرمیر ، ٢١ گوڵ گوڵ ، ٢٢ باباهای ، ٢٣ که‌وگر، ٢٤سیەگە، ٢٥ جومعە، ٢٦ هەمانە وەکوڵ ( علی نەزەر).
ئێڵ کەڵهوڕ
ئێڵ کەڵهوڕ یەکیگە لە گەوراترین ئێڵەیل کورد و فرە رەسه‌نەن و ریشەیان قویلترە لە ئیران و عراق، کەڵهوڕ گەوراترین ئێڵە لە ناوچه‌ی کەرمانشاه، و وەزوان کوردی کەڵهوڕی قسەکەن.
ماڵەیلیان ها لە کەرت کرمانشاه، گیڵان غەرب، و ئیسلام ئاباد غەرب و بەشیگ لە کرمانشاه و سەرپوڵ زەهاب و قەسر شیرین و ئیوان غەرب لە پارێزگای ئیلام، و بەشیگ لە کەرتەیل چه‌رادوڵ و درە شهر و سیروان لە پارێزگای ئیلام، و بەشیگ لەو ئێڵە هانە شارەیل بیجار و قروە لە پارێزگای کوردستان، و جاغتو شاهین لە کەرت ئازەربیجان خوەرئاوایی. کەڵهوڕ لە عراق هانە شارەیل مەنەلی و خانەقین، و شایەت بارەگا سەرەکیەگەیان لە شار کالح بویە ( نەمروود ئیسە).
بدلیسی لە کتاوەگەی شەرەف نامە نووسێد لە دەسڵاتدارەیل کەڵهوڕ، ک لەبان سێ بەش بویە: ١ -دەسڵاتدارەیل پلنگان، ٢ - دەسڵاتدارەیل لە ده‌رتەنگ ، ٣ - دەسڵاتدارەیل ماهیدشت ك پەیوەندی وە بجودرز کوڕ جیو دیرن ( پاڵەوانە ئەفسانەیەگە).
وەگورەی بۆچونەگەی خوەم، ئەرا ریشەی ناو کەڵهوڕ ، تویەنیمن لە ئاسەوار ریشەی ناو شارستانیەت ئاسیاوی کۆن+ هوری ( حوریین) بناسیمن، ک شارستانیەت حوری لە خوەرهەڵات ئەنادۆڵ بویە لە هەزارەی سێیەم، و گوراترین دەوڵەت لە مەمڵەکەت میتانی بویە، حوریەگان لە هەزارەی دویەم ژیان کردنە، و لە گشت شوونەیل وڵات ناوبەین دوو روبارەگە نیشتەجی بوینە.
ئێل کورد
ئێڵ کورد ( کورده‌لی) فرەترین ژماره‌ی دانیشتوو داشتگە لە پارێزگای ئیلام، ک لە بڕیگ ئێڵ جوراجور دروس بویه لە ئابدانادان و دەهلوڕان، قسەی جوارجور هەس لەبان ناو ئێڵ کورد ک لە پشتکوه ژیه‌ید. بڕیگیان لای خوەیەو ک ناوەگە لە ئیڵەیل کوردیگ تر لە کوردستان دروس بویە، و بڕیگیش لای خوەیانەو چوونکە ئی ئێڵەیلە شیعەن، ئەراوە مەبەستیانە ( کوردی علی)، و بڕیگیش ناویان نەێد کوردی، وەگەرد ئەوەیش ک وەگورەی بەڵگەنامەگان کونسوڵیەی مەنەلی هیشتەی جی لە باوەت ئێڵەیل پشتکوه، دیارە ک ئەو قسەیلە روون نێن. وەگورەی بەڵگەنامەگان، قونسوڵ مەنەلی ئێڵە کوردیەگە وە کوردی عەلیخانی ناسانیه ، ک عەلی خان، کوڕ گەورای حەسەن خان والی بوی، ئەو حاکمە ک دویای مردن باوگی ، وەل دوو برای تری، حوکمڕانی هاوبەشیگ لەبان پشتکوه كردن، و لەوەختیگ عەلی خان حوکمڕانی ئێڵە کوردیەگە کرد، ناو ئێڵەگە نریا وە عەلی خان کوردی، وەگەرد روزگارەو وناوبانگەو بوی لە کورد عەلیانی ئەرا کوردی.
لەلایەن بەشەوبوین جوگڕافی، ئەو ئێڵەیلە ک لە ناوچەی کوویەیل سەخت ژیان کردیان ناویان نریا گل کوه، و ئەوانەگ لە هاماری بوین ناویان نان وە گرە پا، و ئێڵەیل ( گل کوه) ئەیانەن: ماسبی و زەڕگوش ومیمە ئی و مەموس و بارگیز.
بەشکردنیگ تر هەس لە ئێل کوردی، لەبان ئەوە چوون هەر ئێڵیگ لەلیان دروس بوی، ك خوەی بوودە چوار بەش: جایروەند، مەمیە وەند، ئمستقل، ریقات.
ئیڵ جایروەند بوودە دوو بەش: ئێلە سەرەکیەگە و هەمجرش ( هاوڕیی). و ئێڵەیل: رزا، مفاروەند، ئەحمەد جشنی، جالکە، شەهریاروەند ک ئێڵە سەرەکیاگانن لە جایروەند.
ئێڵەگان: بالویو پیرانی و هیوری و ئیسوەند و دەشتی و نەوکەرپیر و کرگی و کولیەوەند و گەڵال زیری و ماڵ مەڵائی. و ئێڵە گرنگەگان لە مەمیەوەند: قوتبین، برامسین، گوران، جانقلی، پاپی، گڵگڵی، مموس مزیە، نورژەوەند و کاکڵی، وهەمیش سەیدەگان سەید فەخردین و سەید ناسر و سەیدەیل ئیبراهیم قەتال و سەیدەیل سەید ئیبراهیم و سەیدەیل سەید ساڵحەدین، جودکی، کوڵی وەند و شێخ جابری چنەو ئەرا ئێڵەیل کوردی.
کۆمەڵە ئێڵەیل سەروەخوەیەگان: باپیرەوەند، جایری، سیلوه‌رزی، دوستعەلیوەند و ناسر عەلی.
هووز موڕادخانی: شەهرەیاروەند، جایروەند، مەمووس، ناسر عالی و ئیڵ بەگی.
هووز شه‌که‌ربەیگی: دەشتی وقەیتولی و بازگیر و یاسی.
هووز سڵیمان خانی: زەڕووش، مەمووس، ماڵ مەلائی.
سەیدەیل سەد سەڵاحەدین بابا محمد، دەرویشەیل، سەڵاح فەرزی و قەڵعی.
ئێڵ شووهان
ئێڵ شووهان یەكیگە لە گەوراترین ئێڵەیل فەیلی، خەڵکەگەی هانە پارێزگای ئیلام و پارێزگای لوڕستان و پارێزگای خوزستان و بەشیگ لە عراق، باپیر گەورایان سووان کوڕ ئالاینانی کوڕ پیرانە، ئالاینان سێ کوڕ داشت ئسەد و شوئان و قوباد، کوڕەیل ئەسەد و شوئان ئەرا ناوچەیل جورکوه و پشتکوه بارکردن، و بوینە دوو بەش شوئانی و شوئانی بازیانی. وەرجە جەنگ جردگە، ئێڵ سووهان بەشیگ لە ئێڵەیل هێڵ سوەر بوینم بەڵکم دویای جەنگەگە هاتن ئەرا شووین ئیسەی ئێڵ شووهان.
جیوازی هەس لە دیارکردن شوونە سەرەکیەگە یا بنچینەی ئێڵەیل شووهان، وەگورەی یەکیگ لە بۆچوناگان، شوونە سەرەکیەگەیان لە کوردستان تورکیا بویە، و بڕیگیان هاتن ئەرا کەرکوک وکردستان و پشتکوه.
وەگورەی بۆچونیگ تر، بڕیگ لە شووهان لە ئێڵەیل بەختیاری جیاوە بوین یا بابی لوڕستان، و بارکردن ئەرا پشتکوه. ئێڵ پشتکوه لە دە هووز دروس بویە: کەلای وەند، سەفەرلەکی، کرهر، بلوچ، شەرەف، قەیتول، کاوری، فەلەک، سەید و عەبدولڵا وەند.
ئێڵ ئەرکەوازی
ئیڵ ئەرکەوازی یەکیگە لە گەوراترین ئێڵەیل فەیلی، لە شارەیل چوار و ئیلام لە پارێزگای ئیلام ژیان کەن، و هەمیش خەڵک ئێڵ ئەرکەوازی هانە ئیسلام ئاباد و ماهیدەشت، و کرند لە پارێزگای کرمانشاه و شارەیل خانەقین و مەنەلی لە عراق.
ئێڵ ئەرکەوازی لە نوو هووز دروس بویە: میر، قرەیشوەندی، مڵکشە وەندی، قەیتول ( قەیتول گلە جار، قەیتول سنجاوی، قەیتول ئەنارک، گردەڵم بابایار) بی، کارەشوەندی ، میسەم، مومی و مورتی.
فرەترین هووزەیل ئێڵ ئەرکەوازی لە دانیشتوەیل کۆن لە پشتکوه، هووز میر ئەرکەوازی، ک لە بنچینەو لە سەیدەیل سەبزەوارە ( سەید مەنسور) ک کۆچ کردن ئەرا پشتکوه لە سه‌رده‌م سەفەویەگان.
هووز قەیتول سنجابیان و مەڵکشەوەندی و ندا لە بنچینەو لە ئێڵ مه‌ڵکشاهیین.
ئێڵ خزڵ
ئێڵ خزڵ یەکیگە لە ئێڵەیل کورد و لە گەورای ئیڵەیل پارێزگای ئیلام. ئینسایکلۆبیدیای ئیسلامی باس خزڵ کەێد جوور یەکیگ لە ئێڵە کوردیەگان ک وەزوان کوردی ولەکی قسەکەن. جۆرج کرزون و مس بیل کەفنە شوون بنچینەی گەلەیل خزڵ ئەرا ئیڵ بوکرێدی ( خزاعی) ئەرا کوردەیل ناو عراق، و زوان کوردی باشوورییان. خزڵ لە شارەیل چرداوڵ وسیروان لە پارێزگای ئیلام و بەشیگ لە ناوچەیل کرمانشاه و لوڕستان وهەمەدان ژیه‌ن. خەڵک ئێڵ خزڵ چ لە سەردەم دەسڵادارەیل پشتکوه یا لە ئینسایکلۆبیدیای ئیرانیکا، باس ئێڵیگ کریاگە ک ناوی ئێڵ خزڵە جوور بەشیگ لە کورد بدلیس و دیار بەکر لە کوردستان تورکی.
وە شیوەیلیگ جیواز باس لە بنچیەنەی گەل خزڵ کریاگە، و بڕیگی تیکڵای ئەفسانەگەس، ک لە ئێڵ خزاڵ عەرەوی دانریەن، ک ئەرا نەهاوەند لە داگیرکردن عەرەو ئەرا ئیران هاتن، ئیجا بارکردن ئەرا سیروان و شاردوڵ، ک هەمیش ناسریاگن وە خزڵ خورە چیرە.
ئێڵ خزڵ لە چوار هووز دروس بویە: قوڵی وەند، شەمسەدین وەند، خێره‌وەن و مورشد وەند.
ئێڵ سوورەمێری
ئێڵ سوورەمێری یا سورخە مهری یەکیگە لە گەوراترین ئێڵەیل فەیلی و لە کۆنە ترین دانیشتوەیل پشتکوه بوین، ک لە خوەرئاوا و باشوور ئیران ژیه‌ن . بەشەیلیگ لە خوەرهەڵات عراق، سوورەمێری چویچیایە لە بەشەیلیگ لە کەرتەیل هەمەدان و لوڕستان و ئیلام و کرمانشاه لە ئیران، و خانەقین لە عراق، لە سەردەم کەریم خان زەند، ژمارەیگ لە سوورەمێری لە پارێزگای فارس نیشتەجی بوین.
سوورە رەنگ سورە، و مەهری واتە خوەشەویستی، بەڵکم سوورەمێیری واتە پیاوگ سەربەرز و نیشانەی مەزنیگ هەڵگردیە و جوور سەرکردەی گەل دیاردەێد، لە لاییگ تر، وەپیان ئووشن سایە میری، و سوورە میری لە پشتکوه، چوونکە ناو میر لە پشتکوه واتە سەرۆک و مەزن، ئی ئێڵە لە توخمارەی ساسانی دەرچگ و لە سەردەم ساسانی، وەگورەی یەکیگ لە بۆچونەگان بنچینەی ئی ئێڵە چوودەو ئەرا ئێڵە سۆرانیەگە، جوور ئەوەی شەرەفدین بدلیسی باسی کردگە، و بڕیگیش ئووشێد سوورەمێری لە توخمارەی سەرخاب عەیار لە ( عەنازیەگان) و حەسنەوی بوینە، وتا ئێڵ سوورە مێری لە سەردەم فەیلیەگان جیاوە بەکەن ئەرا هاندەریگ سیاسی، خەڵک سوورەمێری لە پشتگیرەیل ئیمام زادە سەید ئیبڕاهیم کوڕ ئیمام موسای کازم بوینە.
ئێڵ ملخەتاوی
ئێڵ ملخەتاوی یەکیگە لە ئێڵە فەیلیەگان ک لە مهران ژیان کەن لە پارێزگای ئیلام و بەشیگ لە عراق.
دوو بۆچون هەس ئەرا بنچینەی ئێڵ ملخەتاوی، وەگورەی یەکیگیان، گوایە بنچینەیان چودەو ئەرا ئێڵ خەتاوی لە بەنی کنانە، ک توخمارەی موزر کوڕ نەزار کوڕ مەعەد کوڕ عەدنان، لە باوان گەوراترین ئێڵ عەدنانیە و توخمارەی ئیسمائیل کوڕ ئیبڕاهیم پەیغەمبەر. وە گورەی ئەفسانەگان لە کتاو مروج زەهەب مەسعودی، توخمارەگە کوردە لە بنچینەی رەبیعە یا موزر کوڕ نەزار کوڕ مەعەد کوڕ عەدنان، لە توخمارەی ئیسماعیل کوڕ ئیبڕاهیم پەیغەمبەر، یا لە لاهووتیە فارسیەگان و شاهنامەگە، قۆناغ کوردی هاوردن ئەرا فرەیدون و کاوەی ئاسنگەر و هەوڵدان و شیەوەیگ ک کورد بخنە توخمارەی خوەیان.
وەگورەی بۆچونیگ تر، بڕیگ لە هووزەیل ئی ئێڵە کوردن لە ناوچەی شیان ئیسلام ئاباد لە کەرت کرمانشاه، بنچینەی هووز قڵاخوەر لە ئێڵ مەڵکشاهی.
سنورە جوگڕافیەگەی هووز ملخەتاوی: شار مەهران، بەش باشووری لە رووبار جاوی و کویەی حەمرین و سنور عراق، لە خوەرهەڵات بەرزیەگان شەک موسا سنوور ئێڵ شووهان، لە باکوور تا هاماری محسن ئەب، لە سنوور ئێڵ مەڵکشاهی، وەرەو خوەرئاوا لە رووبار جاوی سنور ئێڵەیل سەیفی و زەرگوش.
