کوڵئەڵوەسین ها دە زات زوان و فەرهەنگ کوردی
٭پێشەکی
"حەبیب بەخشوودە" لە بنەکوو فەیلییەێل ئیلام، موحەقق ئوو لە ئەندامەێل نامدار جەرخەێ جەم یەکم چین شاعرەێل ئیلامییە ک دۆماێ شووڕش ئسڵامی ئێران ئوو وە نام "کوڕ ئەدەبی فەرهەنگ و ئرشاد ئسڵامی ئیلام" بنەڕانەر جمە و جوولەێ نوویێگ دە شێعر ئیلام بین. هەم وە زوان فارسی هەمیش وە بنزار کوردی فەیلی.
ئەوی دۆماێ دامەزریان "کانوون کوردی هانا"، دۆماێ "رودوس فەیلی/ مستەفا بەیگی" بی وە دوێیمین بەرپرس ئەو کانوونەو خزمەتەێل دیاریێ وە گەشە داین و پێش‌خستن بنزار و شێعر و چیرۆک کوردی کرد.
حەبیب، دوکتوراێ زوان و ئەدەبیات فارسییە و هەم ماموستاێ مەدرەسە بییە هەمیش بەرپرس "کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ئوستان ئیلام" ئوو یانزە کتاو شێعر و تەحقیق وە فارسی دیرێ ئوو کتاو شێعر "کەپوو"یش وە کوردی لە لایەن ئی خاسەشاعر ئیلامییە چاپ و بڵاوەو کریاگە.
یەکێ لە تایبەتمەندییەێل کارەێلەێ ئەوی، ئەڵوەسین "شێعر-گوورانی" کوردییە ک دیاری‌ترینێیان " ئیلام، کورد فەیلی"ە ک "ماموستا حوسەین سەفامەنش" گوورانی‌وێژ کرماشانی وەرد هووز "عەلیپوور" ئاهەنگساز و ژەنیارەێل نامدار، دەرهاوردنەسەێ.
ئی دۆمادۆماییش "ساراژن ئاواز ئیلام" خانم "فەریبا جەماڵوەندی" یەکێ تر لە تەرانەێلەێ لاوانگە ک پێشوازی فرەیێگیش لەێ کریاگە.
شەفەق نیوز/ کاک حەبیب، وجاخت رووشن ک چراخ ئی وت‌ووێژە وەردمان گەشانیت. جگێ خوەت ئەڕامان بناسن
:بان گیان، هووز شەفەق.
م "حەبیب بەخشوودە"م، پشت ئەڵ پشت دە ئیلام هاتیمنەسە دی و دە ئیلامیش ژیایمنە. ئیمە لە تۆمارەی والییەێل کورد فەیلی پێشتکۆ؛ "حەسەن خان" و "حوسەین خان"یمن ک دۆماێ چەنی چەن سەد ساڵ، هێمان ک هێمانە دە بان سان قەورەگەێ نووسانگە "حوسەین خان فەیلی".
لە ئی نام و نیشان و بنەچەکەێلە زیاتر و گرینگتر یەسە ک م خوەم هە وە شاعر دناسم دوفێشتر شاعرێگ کورد ک وە بنزار کوردی ئیلامی یا وە قەوڵ مەعرووف "کوردی فەیلی" شێعر وتمە و دویشم.
شەفەق نیوز: ئیوە لە کوڵ‌ئەڵوەسەێل کوانەکارن دە شێعر، دە ئی بارە ئەڕامان بویش
: م لە دەهەی هەفتاگان کووچی-هەتاوی ک بەرپرسی کانوون شاعرەێل و نویسەرەێل ئامووزێشت و پەروەرێشت دە ملم بی ئوو کارگاێل ئەدەبی دنام ئەڕا نوودەس و نووپاێل شێعر، لەیان دخواستم ک وە دوبەیتی دەس بکەنە شێعر ئەڵوەسین ئوو هەمیشانیش هە ئی قاڵبە گرتمەسە وەر چەممەو چوون لە چاو منەو کوڵئەڵوەسین خوەێ ئیجاز دیارێ ئوو یەکییەتیدخەێ دە نامنی وشە و بەش وە بەشێ. هەر شاعرێ بایەد لە خوەێ بپرسێ ک وەختێ دتوانیمن وە کوڵ و کوڵ‌بڕ چشتێ بویشیمن و وڵات لە باس و مەبەسمان ئەوبڕەسنیمنەو خۆ دی یە چ کارێگە ک هە وە دروو دڕ و دریژ بنووسنیمن و شەکەت خوەمان بکەیمن و وڵەکەت وەردەنگەێلەمان؟
ئەڕا یە بی ک م دۆماێ روباعی و دوبەیتی، چگمە سەروەخت هایکۆ وتن ک دە دو کتاو "صدای آبرنگها/ دەنگ ئاوڕەنگەێلە" ک کوودوبەیتییەێلەێ م بین وە فارسی ئوو ئمجا دە "کەپوو" ک هن کووشێعڕەێلەم بی وە کوردی، بڕێ لە هایکۆوەێلەم هاوردم.
یەکێ لە تایبەتمەندییەێل خوو ئی دوبەیتییەێلمە؛ زاگڕۆسی بیین رەنگ و بووەگەیان بی ئوو کومەڵایەتی بیین نامڕووک و ناتووکەگەیان.
شەفەق نیوز/شێعر ئەوسا و شێعر ئێساێ کوردی دە ئیلام، چۆنن لە چەمسار تۆنەو؟
:شێعر سەقامدار دە ئیلام ک چۆچشتێ یەکم جمێشت شێعری دە ئیلام بی، دە دەهەێ هەفتاگان کەفتە ڕێ ک منیش رووڵەێ ئەو چینەمە.
ئیمە ئەوسا، چشتێ ک فرە یارمەتیمان دا و هێزمان دا، رخنەخڕ بیین و نەقدئەژنەو بیینمان بی ئوو لە راسی هیچ کاممان منەمن نەدکردیمن و گشتێ لە قوڕن دڵەوە دخواستیمن ک پێشکەفتنی راسکانی ببێگە نسیومان و حەسیدی یەکترەکییش نەدکردیمن.
ئەومە وەداخەوە رووژنامەێلێ ک شێعر چاپ و بڵاوەو بکەن فرە کەم بی ئوو فرەێش سەختگیر بین، هەم دە فارسی و هەمیش سەختگیرترەک لە ئەوانە کوردی بی ک وە بنزار ئیمە هە نەبی هەرچەن ک مانگنامەێل"سروە" و "ئاوێنە" دوفێشتر وە دەس‌خیرەت "عەلی فەیلی" و "رودوس فەیلی" خزمەتەێل گەوراێ وە شێعر و نووسانن دەق وە بنزارەێل خوارین کوردی کردن. یەمە بەختەوەرانە هەم کتاو و هەم رخنەگر و هەمیش رووژنامە و سایت هاتگەسەدی ئوو لە گشتێ فرەتر و گشتی‌تر، فەزاێ مەجازی ها وەر دەس گشتێ ک شوون دەوریەک نیشتنەێلە گرتگە و دنیا ئەڕا شاعرەێلە کردگەسە قول مشتێگ یا چووزانم چەنە قولاجێگ ئوو ئەوان وە ئاسانی دتوانن پەیوەندی وەگەرد هاملفەێلەیان بگرن و یەکترەکی بکەنە دی ئوو نەدییە و نەناسریاگ ببنە هامنگرە دە لا بار شێعر و شاعری و رخنەگری.
لە گشتێ فرەتر فرەو بیین وەردەنگەێل ئوو وەردەمەێلەسە جورێ ک ئێسە ئەوان، هە وە گڕێ دتوانن بڕ فرەیێگ هەواخواز و لاییندار ئەڕا خوەیان بکەنە دی ک یە خوەێ دجۆلنێگەیان و دیارێگەیان سەر هێڵ ئەڕا شێعر ته‌ڕ و تازە وتن. جاران کەێ لەێ‌وا بی. ئیمە وە کرجەکرج ساڵێ واڵێ یەکێ دکردیمنە دی ک تەق‌ودەو کردن ئەڕا لە دەس نەداین ئەوانەێش خوەێ بەش مەتەڵێ بی ئەڕا خوەێ. ئی هەمگە ئەڕا کوردی‌وێژەێلە فرە سەختترەو بی.
شەفەق‌نیوز/ شێعر ئێساێ ئیلام لە چاو ئیوە چۆنە؟
:شێعر ئێسا دە ئیلام ئەڕا خوەێ شێعرێگە زرک و زینگ و پڕ لە جمە و جۆلە ک بنەواێ بڕو بتاوێ دیرێ ئوو هەرچەن ک بڕێ دخوازن وە خراو کردن ئی بنەوا، زامەت بنەڕانەرەێلەێ بدەنە بایەو تا کلگ‌نیشان خوەیان بکەن باوجی خەڵکەگە تا وە یەمە نەهیشتنە ئی دەم و درووزنییەێلە بڕەسێ وە رەسەت.
یەێش بویشم ک بڕێ فرەیێگ لە شاعرەێلە ک خاسی و راسی پێشە کردنە خوەیان وە دۆماڕۆو بنەڕانەرەێلەێ جاران دناسن ئوو ئیمەێش فرە خوەشی دکەیمن وەختێ دبینیمن ئەوان تاکمەجارێ داگەسە نواێ ئیمە و ئیمەیش شانازی دکەیمن ک شوونمان سەوزەو و مەزووک نەمایمنە و ئەو باریکەئاوە ئێسە ترنگەترنگێیە.
هیواداریمن رووژێ بیاێ ک تافەتافێ وڵات بگرێگە وەر و خەشک و خاشاک و خرت و خەوشەێلە گشتێ ئەوبسڕێ ئوو هە وەێجوورە ک ئێسە شێعر ئیلام، گشت کوردەواری ئوو گرد ئێران گرتگەسە وەر و نام دەر کردگە ئەڕا خوەێ، بایەد کارێ بکەیمن ک شوون پایێگیش دە دنیاێ شێعر و شاعرییش بکەێگە دی. م ئی وەرەقەتە دە ئەڵکەفت شێعر ئێساێ ئیلام دبینم.
شەفەق نیوز/ ئەڵگەردیمنە سەر شێعر کوڵئەڵوەسین.
چەنێ یە وەرد زوان خوەمان سازگار دبینی؟
: دوبەیتییەێلەێ "باوەتاهر هەمەدانی" ک وە پەهڵەوانی یا وە زوان خوەمان بویشمەێ "گووران" یا "لەک" یا "ئەورامی"ن، سەرەتاێ شێعر کوردیین. یە یانێ ئیمە هە لە جارانەو دوبەیتی و وە کوڵئەڵوەسین وەرد زوانمان پووڕیاگە. ور ژە ئەوەێش "بەێت" یان "تەک بەێت" وتن ک "فی البداهە" دە سوور و چەمەری و پاوەمووری و چەپڵە و گوورانی و ... وتنەسەیان ئوو فرەتر لە گشت فرمێ تر دە کوردەواری باو بییە، دە نام کوردەێل فەیلی خومان و دە کەڵڕی وتنیش هەم باو بییە ئوو هەمیش سێ‌خشتییەێلێ ک هێمانیش هەم دە نام کوردەێل کرمانج باون ئوو ئەومەیش دە نام ئیمە باو بینە گشتێ دخەنە دەر ک کورتەشێعر فرە ئەڕا کوردەێلە دەمپووڕە ئەڕا یەسە ک م وەر کردمە کوڵئەڵوەسین و هایکۆ وتن.
ئی دو هایکۆ منە ک دە دریژەێ قسەێلەم دیارمەیان چۆچشتێ کەفتنەسە سەر زوان وڵاتوەندەێلە چوون فرە وە زوان وتار و قسە کردن نزیکن:
"١"
سەد چگا
کووکەو دا
تا کێوەێ ئەڵسا
"٢"
م ِ وریا
تو وریا
چی قفڵ گەنچە بڕیا؟
شەفەق‌نیوز/ ئەڕا چە لە نام ئی هەمگە هونەرە، هاتیتە نام شێعر و شاعری؟
: شێعر، هونەر هەست و عاتفەێلە. دە نام شێعر چشتەێلێ هەسە ک دە ئەو هونەرەێلە نەدکرێگە دی. ئەر بنووڕن وە نه‌قاشی دبینن ک یە هە چەمە ک خڕ دخوەێ دە مل نەقاشییەگە، شێعر لەێ‌وا نییە وە ژنەفتن یەکجوور هەست ددەێگە ئایم وە خوەنستن جوورێ تر ئوو وە وەخت گوورانی‌چڕین بزی‌بزیێگ تر دخەێگە گیان وەردەنگەگەێ. هەم دنووسرێ، هەم دخوەنرێ، هەم دچڕدرێ، هەم دبینرێ ئوو لە گشتێ فرەتر وە دڵ و وە گیان هەستەو دکرێ و ئایم پڕ دکەێ لە ئێحساس پەتی.
تایبەتمەندی فرە گەپێ ک شێعر دیرێ یەسە ک بڵنگ و هاجەتێ نەدخوازێ ئەڕا خەڵقیان هە شاعر دخوازێگ و بەس.
ئەو دۆوەێ هونەرەێلە، دۆزەمەێ فرەیێگ دیرن و چەنە شێعر ئنسانی نیین ئوو ئەڕا یەسە ک هونەرەێل تر نەدتوانن ک چەنە شێعر ئێحساسات ئایم بیارنە دی. ئەڕا یەسە ک شێعر وە نام سەرچاوەێ هونەرەێلێ تر دناسنەێ هونەرەێلێ جوور خەتاتی، مووسیقی، فیلم، داستان،نەقاشی. منیش وەێ خاترە دڵ دامە و شێعر و ئەویندارییم.
شەفەق نیوز/ چ ئاماجاریێگ ئەڕا شاعرەێل نووپا دیری
: م خوەم چوون شێعر وە تێکەڵاوێگ و ئەڵهاتگێ لە شادی و شیوەنەێل و خوەشی و تەنگییەێل شاعرەگە دزانم، دویشم ک بەشێگە لە جامێعە دە بان ژێرخوانێ لە زوان ک ئایم دگرێگە وەر و خوەێ ئەڕا خوەێ ئەڵوەسرێ. ئایمێ ک هەم ژێر و بان زوان دناسێ هەمیش فرە لە زانستەێل تریش ئاگادارە. ئی تیر بیینێیە دە مل وشە و کەڵام، جارجارێ ئێقەرە فرەسە ک چمان شاعرە دەس دکەێگە جیو و شێعر لە گیرفان دەرارێگە دەر و ئێقە سادە دیاێگە وەر چەم ک بڕێ لە خوەیانەو دتوانن وە وەر خوەیانەو هە شێعر بویشن ئەڕا خوەیانەو.
هەرچەن ک ئایم وەختی دوپیەک خوەێیەو دکەێ دبینێ ئی کارە چەنێ سەختە چشتێ ک ئەدیبەێلە دویشن وەێ "سهل ممتنع" یا "هەم سەخت و هەم ئاسان" چشتێ ک دە شێعرەێلەێ "سەعدی" شاعر گەوراێ فارس ئوو دە شێعرەێلەێ "مەولەوی کورد" دیارییە.
شەفەق‌نیوز: جیگەێ تکنیکەێل شاعرانە وتن ها دە کوو؟ ئەنی
:ئەگەر کەسێ بخوازێ شێعرێ بسازێ دتوانێ بسازێ باوجی خاسە ک بزانێ ئەوە دی شێعر نییە شێعرییەت نەدیرێ ئەوە "شایەری"ە یا وە قەوڵێ وتەنی "نەزم" و "پووڕانن" وشەێلە.
شاعرەێل نووپا وەگەرەکە ک فرە شێعر بخوەنن، فرە تئورییەێلە بخوەنن و خوەیان بخەنە وەر هێڵ و وەرلەفەێ رخنە و لە ئنتقاد بیین زیەڵگێیان نەچوو تا لە کەم و کوڵییەێل شێعرەێلەێ خوەیان ئەوبڕەسن و رووژ وە رووژ وەرەو نواتر بچن ئوو خوەیانیش پاوەنەی قاڵب و قاڵب‌وازی دە شێعر ئەڵوەسین نەکەن.
شەفەق نیوز/ یانێ چە؟
: لە چەمسار منەوە قاڵب فرە موهم نییە ئوو لە ئەوە گرینگتریش شێواز وتن شێعرە ک م خوەم شێوە و شێوازم دە شاعری کردن "هام‌چەرخ" بیینمە ئوو ئی موعاسر بیینەسە ک هەم روباعی و هەم دوبەیتی و هەم شێعر کڵاسیک و هەم شێعر نوو و هەم ئاوانگارد، هەر جار یەکێ لەیان ئەڵوژنێ ئەڕام و گشتێ گشتێ تەڕ و تازەتر و دڵخوازترەو دکەێ.
شەفەق نیوز/ ئەڕا یە چە بایەد بکەن؟
:شێعر، میراتێگە جەهانی ئەڕا یەسە ک ئیمە بایەد دە تەجرۆبەێل گشت نەتەوە و خەڵکەێل دنیا وە بەش خوەمان کەڵک و بەش و بەیر ئەڵبگریمن. م چوون هە فارسی و هە کوردی سوورانی، خاس دزانم بێ‌ژە شاعرەێل فارس‌زوان لەو تکنیکەێلە ک "شێرکۆ بێکەس" و "پەشێو" و کەسەێلێ تر بردنەسە کار، ئستفادە دکەم.
یەیش بویشم ک میرات شێعر فارسی هن گشتمانە و فرە لە شاعرەیل کورد، دە دریژاێ میژوو خزمەتێل فرەیێگ وە شێعر فارسی کردنە یا دە مەکتەبخانەێلەیان "بووستان و گوڵستان سەعدی" و "حافز شیرازی" و "مەولانا" و "شانامەێ فردەوسی" و "بیدڵ" و ... خوەنستنە و ئەڕا یەسە دبینیمن ک شێعر کوردی و فارسی هامڕیشگن، هە دە ئێران لەێ‌وا نەبییە چوون زوان کوردی و زوان فارسی لە بنەڕەتەو لە یەکتری جیا نیین دە حەڵەب و قامشلی و بۆتان و بەغدا و کووت و جزیرە و ... هەر جیێ ک کوردێ بییە ئی هامپووشانییە هە بییە و هە هەسەیە. ئەر وە وت‌ووێژەێلەێ "لەتیف هەڵمەت" هیردەو ببیمن دبینیمن ک خوەییش وتگە چەنێ دە خانقا و جەرخەێ سووفییەێلە ک باوگ خوەییش لە گەپەێلەیان بییە هووکارە وە شێعر و زوان فارسی بییە.
شەفەق نیوز/ وەێجوورە شێعرەێلە گشت جوور یەکا نەدبن؟
: نە، ئەڕا چە ببن؟ ئیمە دە شێعر و دە هونەر هنێ دیریمن وە نام "بەینا مەتنییەت" یانێ ئەر تو شێعر دویشی هادەێ حافز شیرازی یا مەولەوی کورد یا چووزانم مایاکوفسکییش هە لەووا وت‌بی چوون وتنە ک ویر و زەێن ئایمەێلە پڕە لە زانستەێلێ ک وەر ژە ئەوییش بییەسەیان. ئەر فایلەێل زەێن ئایم هالی و چووڵەو بۆواتا خۆ قسەیش نەدتوانست بکەێ. گشت نویسەرەێلە، گشت هونەرمەندەێلە وەگرد و گردواری هەمەیان لە هنەێلەێ وەر ژە خوەیان ئاڵنگ ئەڵگرن و چۆچشتێ واژا ها دە نامێیان. یەێش بویشم ک یە وە ماناێ یە نییە ک عەین تا عەین و جوور یەکتریین، نە، ئی شێعرەێلە موڵهم لە یەکترەکیین.
شەفەق نیوز/ لە بارەی کتاوەیلەت ئەڕامان بویش
:م دۆمای دەهەێ هەفتاگان هەتاوی کتاو دوبەیتییەێلەم وە نام "صدای آبرنگها/ دەنگ ئاوڕەنگەێلە" وە فارسی وتم ئمجا دە "کەپوو" ک کورتەشێعرەێلەم و هایکۆوێنەێلەم بین وە زوان فارسی چاپەو کردم و وەر ژە ئەوانەیش چەن هایکۆوێنەێ فارسی لە من و لە دوکتور خاڵسی دە دو کتاو "سیب اتفاقی است کە می‌افتد" و "قند شیرین فارسی" چاپەو بی. لە چەمسار منەو سەختترین کار، شێعر ئەڵوەسینە و نواڕۆوی لە گشتێ سەختتر.
ئەو هایکۆوەێل منە یەکم هایکۆوەێل وە کوردی بین ک وەیان رێ واز کریا ئوو چوون هە وەو جوورە ک وتم هایکۆ فرە وە لاخت و لاختار زوان و فەرهەنگ کوردی نزیکە جگەجگه کەسەێلێ تریش وەر کردنە هایکۆئەڵوەسین.
شەفەق‌نیوز/ داهاتوو کوڵئەڵوەسین چۆن دبینیت؟
: ئایەندەێ ئیجوورە شێعرەێلێ فرە خاسە . هە ئی دۆمادۆما چەن کتاو دە ئیلام و کرماشان و لوڕستان دریا وە دەر ک کوودوبەیتییەێلەێ "زاهر سارایی" شاعر کوانەکار ئیلامی وە نام "کەلیمە و کەمووتەر" یەکێ لە دیاری‌ترینەێلەیانە. خانم "حەدیس حەیدەربەیگی"یش دوبەیتییەێل خووێگ وتگە ک فرە وەرچەم‌گرن دوفێشتر وەێ خاترە ک ژنێ وتگەسەیان و ئەوی وە بەش خوەێ رچەشکن و پێشتازە ئەڕا دامەزرانن شێعر ژنان و لایینداری ژنەێل و دۆتەێل ئەڕا کوردی وتن و کوردی خوەنستن.
دوکتور "ئێرج خاڵسی"یش کوومەێ لە شێعرەێلەێ داگەسە دەر ک خواستگە دە نام فرە لەیان وە هایکۆ ژاپۆنی نزیکەو ببێ و فرەتر دە شوون ئیماژ بییە ئوو شێعرەێلەێ جوور دۆربینێگن ک تا چشت و دیمەن خاسێ دبینێ دکیشێگەێ.
شەفەق‌نیوز/ حەبیب گیان، فرە فرە زامەت کیشایت ک باس کوڵئەڵوەسین دە شێعر کوردی ئیلام ئەڕامان شییەو کردیت، هیواداریمن ک هەمیشان هە بەردەوام بمینێ ئەڕا خزمەت و فەرهەنگ کوردی.
:منیش فرە فرە لەتان مەمنوونم و لەتان دخوازم ک سەڵام م وە ئامووزایل کورد فەیلییمان دە عراق و دە هەر جیێ لە دنیا بڕەسنن. بمیننە خوەشی.
