کتاو زاراوەی کوردی باشوور
د. موئەیەد عەبدولسەتار/کەلتور کوردی لە باشوور کوردستان زیان وەخوەی دی، و تایبەت، وڵات کورد ک دابەش بویەسە ناوبەین عراق وئیران، لە وەپشتگووش خستن لە پێکهاتەی کەلتوری وئەدەب وزووانی، ئەو وەخته دەسنووسین نەوی لە هەردوگلای سنورەگەی ناوبەین عراق و ئیران لە ناوڕاس وڵاتەگە ( خانەقین/ کەرمانشاە) تا باشوور ( باشوور عمارە/ لوڕستان ).
لە وڵات کورد لە هەردوگلای سنورەگەی عراق و ئیران ک رەسێدە هەزارا ن کێلومەتر، و پارێزگایل ئیلام ، لوڕستان وکوردستان لە ئێران گرێدەو، و شارەیل خانەقین وبەدرە وجەلەولا وسەعدیە وچەن ئاوای وشارۆچکەیگ لە دیالە وکوت وعمارە لە عراق وەدریژیی ک لە بەغداد پایتەخت رەد کەێد، وشایەت بڕەسێدە حلە وباشوور فوڕات ک هووزە کوردەگان لەتیان بەشەو بوون، جوور گۆران ، سۆرەمەیری ، مەلک شاهی وهووزەیل وکۆمەڵەیل تر، ک دابەشوبوین لە زەوەیل کشتوکاڵی لە سەرەتای مێژوو، و ئاوەدان خاک سۆمەر و بابل وه بینا ئەزموون کشتوکاڵی و پیشەسازی بەرهیمەیل شیر کردن و کارەیل دەسڕەنگینی وپیشەیی، وهونەر مۆسیقا وگورانی و وەرزشی جوور زوران وئەسپ سواری.
کەلتور کود باشووری لە عراق زیان وەخوەی دی
یەکلایەنی تەماشاکردن ئەرا کەلتور وتەقەلاداین لە چەسپانن کەلتور عەرەوی لە ناو گشت وڵات وگەلەگان لە عراق، وەبی نووڕستن ئەرا مێژوو وکەلتور وزوانیان، ک مەکتەوەکان هووکار نەوین لە هوکارەکردن زوان کوردی ئەرا هاووڵاتی کورد ک لە فرەی شارە سنوریەگان عراق وشارەیلیگ تر زۆرینەن، هەمیش وەبڕ فرەیگ لە بەغداد وشارەیلیگ تر، کوردەگان زیان وەخوەیان دیان لە خوەنستن ونووسانن وەزوان کوردی، زوان داڵگ، کەم کەم زوانە کوردیەگە لەو شارەیلە ک هانە ناویان کەمەو بوی تا کەفتە سویک وەپشتگووش خستن و لەهویر چگن.
هەمیش دەس شۆڤینی نەتەوەگەری لەلایەن دارودەسەی حکومڕانەیل عراق و ئیران دریژەوبوی لە ستەمکاری دژ کورد و تلانن کەلتوریان وهەژارکردنیان لەلایەن دارایی ودەروینی، ودەسەڵاتەگان عراق رەفتارەیل شەڕانە وەکارهاوردن ئەرا لەناوبردنیان وە هەڵمەتەیل وەزوور بارکردنیان و قەورسانە کۆمەڵیەگان، وکردەیانە سووتەمەنی ئەرا جەنگیلی وەگەرد دەوڵەتە هاوساگان وقوربانی ئەرا مین وتاقیکردنەوە کیمیایی وبایولۆجیەگان، تا هەزاران لە خیزانەیل فەوتان، وگەنجیل گیرهاورد، وفرە لە خەلک کورد لە وڵات رافدەین لەناوبرد.
فرە لە رووشنهویرە کوردەگان ک هانه ئەو ناوچەیلە و وەگەرد روزگارەیل عراق یا ئیران گوزران کردن، تەقەلادان بەشیگ لە ئەرکەیلیان وەرانوەر گەل و کەلتور خوەیان وەگورەی توانایان ئەنجام بیەن، تا مونەی هویریان وەزوان فارسی یا عەرەوی پێشکەش کردن، لەوەر نەوین وەسیلەیل چاپکردن وبڵاوکردن کوردی، و سەختی لە رەسانن هویریان ئەرا گەلەگەیان لەوانەگ وەیەکیک لە زوانەیل فارسی یا عەرەوی لەو ناوچەیلە هووکارە بوینە
کتاوەگەی توێژینەوەکار کورد عراقی دکتور ئیسماعیل قه‌مه‌ندار، توێژینەوەیگە ئەرا زاراوەی کوردەگان باشوور، لە بەغداد بڵاو کریا ئەوش جوور نمونەیگە لەی تەقەلای گەورا، سەنگ بنەڕەتییگ دانەێد لە توێژینەوەی زوان کۆمەڵایەتی ورووشنهویری کورد، ک هانە دوولای سنوور عراق و ئیران، وزاراوە وکەلتور دەوڵەمەنیان تۆمار بکەێد، قه‌مه‌ندار ئاماژە ئەرا خاڵ گرنگیگ دا هەنای وت: ئایەم وە ئاسانی رەسیدەو ک رەوش بەشەوبوین کوردستان ناونی چەن دەوڵەتیگ، لەی وەخته ری وە بۆچون پیشەییگ نیەێد ئەرا یەکێتی زوان کوردی، وئەوەگ وەدەس تیەێد خوەی مقەیەتیە لەبان هەر یەک لە زاراوەگان وەجیا، و وەرگری کردن لە بانیان. لاپەڕەی ١١٤ .
ئی تێبینیە بڕوایی لە بان فراوانی زاراوەگان دەێد، وئەو جیوازیەیلە ک رەوشە سروشتی وکۆمەڵایەتیەگان دروسی کرد، هەمیش لە نەوین وەڕێوبردن سیاسی یەکێتیگ ئەرا ناوچەیل جوورا جور ، ک کەفتنە وەر کەلتوریگ جیواز لە کەلتور وزوان هووزە کوردەگان ک وه زاراوەیل جیوازیگ لەو ناوچەیلە قسە کردیان.
وەسیلەیل پەیوەندی کردن ک کەفنە ژیر خواست سیاسی جوور پەخش ئیزگەو تەلەفزیۆن و سینەما ورۆژنامە و ماڵەیل بڵاوکردن کتاو و مەکتەبەگان، خوەیان وەسیلەیل سەرەکیین ئەرا یەکێتی زاراوەیل هووز و گەلەگان ک هانە ژیر ئیدارەی سیاسییگ کۆمەڵگاگە ئەرا دەیان ساڵ رانێد تا لەلیان هاوبەشی زوانی وژیرزەمینەی کەلتوری دروس بکەێد ک شیوەیل گشتی یەکێتییگ داشتون، و سادەترین نموونە ئەرا ئەوە، ئەوەگ دیمنەی لە کاریگەری سینه‌مای میسری لەبان کەلتور عەرەوی، ک هیشت زاراوەی میسری باو و بەناوبانگتر بوود، لە وەختیگ زاراوەی جەزائیر سەختە وکەم وەکارتیەێد لە جهان عەرەوی.
لە خود چینەگە، تێبینیە رەخنەییەگەی تیەێد : وەشیوەیگ گشتی نەفامستنە قویلەگە لە رەوش کوردەیل باشوور وکۆمەڵە زاروەگەیان هیشت وە شیوەیگ ئەڵاجەوی لە لایەن نوێنەرەیل کرمانج وسۆران لە هویریانەو بچوود لە ئەو باسەیلە لە باوەت یەکێتی کوردی. لاپەڕەی ١١٦ .
ک زوان کوردی باشوور - لە عراق وەپیان ئووشن فەیلی- کەفتە وەر ستەم گەورایگ لەلایەن گەل کورد لە هەرێم کوردستان، وە دەسپیچگ ناڕاسیگ ک تەنیا خوەیان کوردن، ک بویە تەیمانەیگ لە پەیوەندی لەناونی کورد لە باکوور وباشوور وخوەرهەڵات و خوەرئاوا، وکۆمەڵیگ مرۆیی گەورایگ کەفتە وەر دویرەوخستن کەلتوری وسیاسی، وئەوە زەرەد گەورایگ هاناوی ئەرا گشت کەلتور گەل کورد و چارەنووس مێژوویی لە ئایندە.
فرە لە بان ئی کتاو فراوانیە نووسیەێد، ک دەر گەورایگ کردوە لە جهان زاراوەیل کورد باشووری و رووشنهویرییان وکەلتوریان، ئومید خوازیمن دەرفەت ئەرا پێشکەشکردن توێژینەوەی تەواو کردن بیەێد لە لایەن نووسەرەیل توێژینەوەکارەیل کورد، ئەرا دەوڵەمەن کردن جووڵەی کەلتوری کوردی وە توێژینەوەیل زوانی وکەلتوری گرنگ ئەرا گەشەوەپیدان کورد لە گشت پارچەیل کوردستان.
توێژینەوەی زاراوە کوردیە باشووریەگان، د. ئیسماعیل قمندار، ماڵ و کتاوخانەی عەدنان، بەغداد ٢٠١٤.
