ئه‌را چه له‌ی په‌نج ناوچه‌ی جهانه مەردم فرە تەمەن کەن ؟
شه‌فه‌ق نیوز/ شایەت کەسیگ بویشێد ئی پەنج ناوچە وه‌هویچ شیوەیگ جوور یەک نیین؛ نیکۆیا لە کۆستاریکا، سەردینیا لە ئیتالیا، ئیکاریا لە یۆنان، ئۆکیناوا لە یابان، ولۆمالیندا لە کاڵیفرنیا، بەڵکم ئی ناوچەیلە جیوازیان وه‌ل هەر شوینیگ تر ئەوەسە ک دانیشتوەیلیان تەندروسیان خاسە و تەمەنیان دریژە.
ناو ( ناوچە کەوەیلە ) بڕیاسه باڵای ئی ناوچەیلە، چوینکە دریژی تەمنیان، لەبان ١٠٠ ساڵ فرەترە، وەگورەی ١٠ کەڕەت وەرانوەر رێژەی تەمەن لە ئەمریکا.
جیانی بیس زانای پەتای ئیتالی ومایکڵ بۆلین توێژینەر بەلجیکی ئی ناوە ئەرایان هەڵوەسان، جوور ئاماژەیگ ئەرا ئه‌و ناوچەیل جهان ك دانیشتوەیلی تەمنیگ فرەتر ژیان کەن، وهەردوگیان بوینە هاوکار دان بونتەر روژنامەنووس ئەمریکی، وچەن ناوچەلیگ تر دینەو ک ریژەی تەمەن لەتیان بەرزتربوی لەو ناوچەیل تر.
لەماوەی ١٢ ساڵ زاناگان کەفتنە مینەی ناوچە کەوەگان، ورەسینە بڕیگ ئەگەر ئەرا ئەو هۆکارەیلە ك هیلێد تەمن لەی ناوچەیلە فرەتر بوود، ئیجا بوتنەر ئەنجام توێژینەگان کردە کتاویگ.
سیستم خواردەمەنی
بوتنەر توێژینەوەی رۆتین ژیان دانیشتوەیل ناوچە کەوگان کرد، دەسنیشان چشتەیل هاوڕەنگ ناونیان کرد، ک فرەیان وەیاسا نان خوەن، تەمەن گەوراگان ئۆکیناو – ئەرا نمونە- هانە بان رەفتار کۆنیگ ک تەنیا ٢٠% لە گەیە پڕکەن، واتە لە١٠% کەمتر لە بڕ کالۆری خەرج کەن، وەگورەی ئاست ناوڕاس لەلایەن تەمەی پزشکی.
دیارە ک ئی یاسا هۆکارە لە دیرکەفتن پیری، جوینکە توێژینەوی دریژیگ لە لایەن رۆزالین ئەدرسۆن لە زانکۆی ویسکۆنسین ئەیە چەسپان، ک ئەو مەیمونەیلەگ لەبان سیستم خواردەمەنی کەم کالۆری بچن، کەمتر کەفنە دام بیماری پەیوەندی دار وەپیری، تەنانەت وه گویره‌ی ته‌مه‌ن، شیوەیان بویچكتر دیاردا.
لایەن کۆمەڵایەتی
فرە له دانیشتوەیل ناوچە کەوەگان هانەناو کۆمەلگەیل وەیەک بەسیاگ، و توێژینەگان چەسپانن ک پەیوەندی کۆمەڵایەتی لە کارەگەری گوشار دەروینی کەمەو کەێد، وپەیوەندی برادەری هان چالاکی لەش وکۆمەڵایەتی دەێد.
چای و قاوە
رەفتاریلیگ تر هەس ک دانیشتوەیل ناوچە کەوەگان لەبانی چن، ک شایەد بوودە بەڵگە لەبان تەمەن دریژی، دانیشتوەیل دورگەی ئیکاریا وەردەوامن لە خواردن چەن کوپیگ جای و قاوەی روژانە. توێژینەگە پەیوندی دی له ناونی رێژەی تویشهاتن وە بیماری دڵ و بوریەگان خوین، چوینکە فرە لە میگنیسیۆم وپوتاسیۆم ونیاسین وڤیتامین ئێچ هاتیان، ک بوونە دژ فرە لە ریشەیل ژەهرین ئازاد ک هۆکار فرەی بیماریە.
دوو خواردەمەنی
تەمەن دریژی دانیشتوەیل ئۆکیناوا زانایەیل خستە فتراق دوو پێکهاتەی سەرەکی لە خواردمەنیان، پەتاتەی شیرین و کاڵەک تاڵ، چوینکە كاریگه‌ری دیرن لە تەمەن دریژیان. پەتاتا سەرچەوەیگ سەرەکیە ئەرا کاربۆهیدڕەگان، نەگ برنج ک باوە لە یابان. وەپێچەوانی نان، پەتاتە ئاماژەی جیلاسیمی کەمیگ دیرێد، واتە وزە ویەواشی دەێدە ناو خوین. وکاڵەک تاڵ شیوەگەی مینیدە خەیار، لای خوەمان وەپی ئوێشن کالیار، پێکهاتەی هاوکار وە بەرخودان لەش ئەرا ئەنسۆلین دیرێد.
دیمەن سروشتی
شایەت دیمەن سروشتی رەنگین ک هالە ئەو پەنج ناوچە کارەگەری دیرێد لە ئاشکراکردن نهێنی تەمەن دریژی دانیشتوەیلی. چوینکە فرە له تەمەن دریژەیل هانە ناوچەی کویەیل فرە رەنگین لە سەردینیا، وفرەیان كار کشتوکاڵی کەن، ودورگەی ئیکاریا دوو بەش جوگڕافیە، بەش خوەرهەڵاتی بەڕە، وبەش خوەرئاوای هابان چینیگ گڕانێت، ک لەلیەو رادۆن پڕشنگدار دەرچوود وەرەو كیه‌نی ئاوەیل.
فرە له تەمەن دریژەیل هانە ناوچەی خوەرئاوا ک ئاست پرشنگی کەمه ، و لەناوبه ین دانیشتوەیلی باوه ک كیه‌نیه‌گان ئاو نەمری تێەرن.
لە ئەنجام، تەمەن درویژی لە ناوچەیل کەو، هووكاره‌یلیگ تێكه‌ڵ و کارەگەر دیرید، بەشیگی جەختی هابان یەک ناوچە، وبەشیگی هالە گشت ناوچەگان، بەڵکم وە شیوەیگ گشتی، خواردن وە یاسای ئاست ناوڕاس، ومیوە وەسەوزەمەنی، و وەردەوامی وەرزشی، وچای و قاوە، وشوین واز، چ لەناوی ری بکەێد، چ چالاکی کۆمەڵایەتی بوود، چ ئارامی دەروینی لەتی پەیا بوود، گشتی رەفتار خاسیگە ئەگەر بوودە بەشیگ لە ژیان روژانەمان.
