ناوئيلام له چه‌يه‌و ئه‌ياد؟
له هاڵيگ ئه‌ی باوه‌ڕه‌يل ئه‌وانه تيه‌ريمه وه‌رباس، چوين ناو نان ئيلاميش و له‌چ باوه‌ته ناوێ نانه ئيلام باسێ ئه‌كه‌يم.
سومريه‌يل وه ده‌سه‌واژه‌ی كوڵ"نیم"(NIM) له وه‌رايوه‌ر ئيلام وه كار هاوردنه‌ووئه‌ی كه‌ليمه له زوان سومری وه مانای بانه.
بابليه‌يليش وه به‌ش به‌رزی سه‌رزه‌مينێگ له خوه‌رهه‌ڵات بابل بوی وتنه ئه‌ڵامتۆ(elamto) وه مانای له زووان وان يانی: كويه‌سان و شايه‌ديش ئه‌ڵاتن خوه‌ر(خوه‌رهه‌ڵات) ناوێ بردنه.
وڵات ئيلام ئه‌وسا پێكهاتيه له لوڕستان ئه‌مڕوو، پشتكو(پارێزگای ئيلام ئيسه) و كويه‌يل به‌ختياری.
ئيلام ده‌س واژه‌يگ ئاكادی(ئه‌كدی)ه و ئاكاديه‌يل سێ هه‌زاره وه‌رجله له زايين ئه‌ی سه‌رزه‌مينه هه وه ئه‌ی ناوه ك مانای جی به‌رز و بڵين ئه‌ده‌ی وه‌تنه‌و ئيلاميه‌يليش خوه‌يان ناو سه‌رزه‌مين خوه‌يان وه هه‌لتائمتی ناو بردنه ك پێكهاتيه له دوبه‌ش"هه‌ل" وه مانای سه‌رزه‌مين و تائمتی وه مانای پيرۆز بوين يا خودايله ك وه گشتی يانی سه‌رزه‌مين موقه‌ده‌س يا سه‌رزه‌مين خودايل.
يۆنانيه‌يل ئيلام وه ئليماس خوه‌نن ك له زووان وان وه مانای كويه‌سانه‌و ئاشوريه‌يليش وه‌ل كويه‌سان ئيلاما په‌يوه‌ندی داخسنه.
ئسترابۆن و تاريخ نويسه‌يل تره‌كيش سۆسيانا(شوش) يا سۆزيس يانی: ده‌يشته‌ی پڕ پيت و به‌ره‌كه‌ت له كويه‌سان كۆسيا جيايه‌و كردنه‌و پرته‌كين مه‌رديا ئه‌ليماس و ئوكسيا وه پێ وتنه‌و له‌يوا له يه‌ك جيايانه‌و كردنه.
ناو ئيلام له ئاخره‌يل سه‌ده‌ی دويم زايين له ناو هويره‌يل پاكه‌و ئه‌ده‌ی و ته‌نيا له كتاو پيرۆز يه‌هوديه‌يل(ته‌ورات) وه ئه‌ی سه‌رزه‌مينه ئه‌وه‌يشه وه عينوان ئه‌لام ئشاره‌ت ئه‌دی و هه ئه‌ی ئشاره‌يشه رێنمای ئه‌را زانايه‌يل و له‌يكه‌وده‌ره‌يل خوه‌رئاوا بويه تا ئه‌ی سه‌رزه‌مين له هويره‌و چيه بويننه‌و.
له عه‌هد عه‌تيق(به‌شێگ له ته‌ورات) وه‌گشتی ٢٩ جار وه ناو ئيلام ئشاره‌ت كرياس و له ناو سه‌فه‌ر پێابوين له سه‌فه‌ره‌يل په‌نجه‌ی يه‌هود له به‌ش ١٠ له باوت ئيلامه‌و له‌يوا هاتيه: له سام ك باوگ جه‌ميع به‌نی ئابر و برا گه‌ورای يافس بوی مناڵه‌يل خسه‌و ك كوڕه‌يلێ ئيلام و ئاشور و ئه‌رفه‌كشاد و لودوارام بوين. هه ئه‌ی چنه‌يشه له كتاو عه‌زرا له به‌ش دويم لهی باوته‌و هاتيه: ئه‌يانه‌نه ك نيشته‌جی ولايه‌ته‌يلن و له ئه‌و كه‌سه‌يله‌نه ك نه‌بۆكد نه‌سر پادشای بابل وه ئه‌سيری گرتان و هه‌ركام له‌يانه وه‌ره‌و ئورشه‌ليم و يه‌هودا و شار خوه‌يان ئه‌ڵگه‌رديانه‌و... به‌نی ئيلام ١٢٥٤... به‌نی ئيلام تره‌كيش هه‌م ١٢٥٤.
له‌كتاو ئه‌شعه‌يا نه‌بی، به‌ش ٢٢ هاتيه: ئيلامه‌يه‌يل وه‌ل فوجه‌يل پياو سه‌واره‌يل ته‌ركه‌ش ئه‌ڵگرتنه‌و قير سپه‌ر دينه‌سه‌و.
له بازێگ له شوونه‌واره‌يل نويسيای عه‌لام يا ئالام و ئيلام وه زووان سامی و وه مانای كويه يا ناوچه‌ی كويه‌سانی هاتيه.
داريوش يه‌كم هه‌خامه‌نشی له ساڵ ٥١٩وه‌رجله زايين دويای سه‌ركوت كردن شۆڕش(ئاتامائيتا) له ئيلام ئه‌ی ناوچه وه‌ل كاسيه‌يلا له به‌ش باج گرتن هه‌يشتم خوه‌ی نايه.
ئيلام له سه‌رده‌م سلۆكيه‌يل و ئه‌شكانيه‌يل به‌شێگ له ماد گه‌ورا بويه. له سه‌رده‌م ساسانيه‌يل ئيلام ئيسه به‌شێگ له سه‌رزه‌مين په‌له يا په‌هلو= پاڵه بويه. يانی ويلايه‌تێگ گه‌ورا ك له سه‌رده‌م عه‌روه‌يل ناوێ نان(جباڵ). هه‌ر ئيسه‌يشه ناوچه‌ی وه ناو په‌هله= پاله زه‌رين ئاوه(زرين آباد) له پارێزگای ئيلام ئيسه هه‌سه‌ی. له سه‌رده‌م ئسلام تاريخ نويسه‌يل و جۆگرافيانويسه‌يل عه‌ره‌و ئه‌ی ئيلامه ئيسه وه ناو ماسبه‌زان يا مانگ سه‌بدان وه ناوچه باكووری و مه‌رجان قه‌زه‌ق يا مهرگان كه‌ده‌كيش وه ناوچه‌ی باشووری ناو هاوردنه.
دويای وه‌گ عه‌ره‌ويل موسه‌ڵمان ئيران خسنه ژێرده‌س خوه‌يان، ئيلام و لورستان و شاره‌يل تره‌ك لهی به‌شه وه ناو ويلايه‌ت(جبال) ناو نان. وه‌ی مه‌مه‌ره‌گ فه‌رمانڕه‌وايه‌يل ئه‌ی ناوچه يانی: ماسبه‌زان و مهرجانقهزهق وه حاكم كوفه باج و خه‌راج سڵانه‌ی خوه‌يان دان و لهی باوه‌ته ئه‌ی ناوچه‌يشه ناوێ نانه مانگ كوفه.
له‌دويای په‌نج سه‌ده فه‌رمانڕوايی عه‌روه‌يل وه ئيران، ئه‌را ئاسان كاری ئيداره كردن ئه‌و به‌شه‌يل لهی ناوچه وه دو به‌ش ناوچه‌ی به‌ختياری و لورستان به‌شه‌و ئه‌ده‌ی.
ئه‌را له‌نو ناسين ئه‌وانه له يه‌كتره‌ك، ئيسه به‌س به‌ختياری و لور گه‌ورا و لورستان ئيسه و ناوچه‌يل ئيلام(ماسبه‌زان و مهرجانقهزهق)يش به‌شێگ له لێ بوی وه لور بويچگ ناوێ خوه‌نينه‌سه‌ی.
نزيك وه سێ سه‌ده حكومه‌ت خوزماڵی ئه‌ی ناوچه وه ده‌س ئه‌تابه‌كه‌يل بويه. دويای ڕميان ئه‌تابه‌كه‌يل فه‌رمانڕه‌وايی خوزماڵی ئه‌كفيده ده‌س واليه‌يل ك وه ته‌مام لورستان له‌وانه‌يشه ئيلام فه‌رمانڕه‌وايی كردنه‌و له ژێرده‌سڵاتيان بويه.
له سه‌ره‌تا باره‌گای حكومه‌ت واليه‌يل له قه‌ڵای فه‌له‌ك لئه‌فلاك له خۆرموه(خوره‌م ئاباد) ئيسه بويه. وه‌لی له سه‌رده‌م قاجاريه‌يل وه‌مه‌مه‌ر كزه بوين هێز واليه‌يل وكێشمه‌كشيه‌يل سنوور ك له ناونی ئيران و عوسمانی وه دی هات، حكومه‌ت ئيلام له لورستان جيا بويه‌و باره‌گای والی له قه‌ڵای خۆڕموه هات ئه‌را ئيلام. ئه‌وه‌يشه لهی مووده‌وه ك ئيلام(پشتكو) وه خه‌ت سنووری ئيران و عوسمانی نزيكتر بویه، ئه‌را يه‌گ له هێرش وهاندانه‌يل عوسمانی له نزيكه‌يل سنوور نوا بگرن و نه‌يلنان.
له سه‌رده‌م قاجار له باوه‌ت گرنگ بوين لورستان ئه‌ی ولايه‌ته وه دوناوچه‌ی پشتكو(پارێزگای ئيلام ئيسه) و پێشكو(لورستان ئيسه) وه مه‌ڵوه‌ندی خۆڕموه به‌شه‌و ئه‌ده‌ی. ئمجا چوين ك ئيلام له پاچه‌يل خوه‌رئاوای زه‌نجيره كويه‌يل زاگرۆس و له پشت لورستان ئيسه بوی، به‌شێگ له خاك ئيلام له كويه‌يل كه‌ور كويه(كه‌بيركويه) ناوێ نان پشتكو و پشتكويش هه ئه‌و ماسبه‌زان(مهرجانقهزهق)ه‌سه. لهی سه‌رده‌مه حكومه‌ت لورستان ئيداره‌ی جيا بووده‌و واليه‌يل ئيلام راسه‌ی راس هانه ژێرفه‌رمان حكومه‌ت مه‌ركه‌زی ئيران و گوش وه فه‌رمانيان. دويای هاتن مه‌ڵوه‌ند حكومه‌ت والی وه ئيلام، له مووده‌ی ئه‌وه‌گ مه‌ردم په‌خش و په‌ڵا بوين دو ناوچه‌ی دێواڵا و دێ خورانگ و له‌يوايشه ناوێان برديان. دويای وه‌گ حه‌سه‌ن خان والی مردو حوسين قوليخان ره‌سيه ده‌سڵات، ماوه درێژيگ وه مه‌مه‌ر يه‌گ شار ئيلام ئيسه له مووده يه‌گ باره‌گای تاوسانی حوسيه‌ن قوليخان بوی وه حوسين ئاوای پشتكو ناوده‌ركردو وه‌پێ وتن حوسين ئاوا و تا ماوه‌گيش ئيلام يه‌كێگ له شاره‌يلی بوی ك سه‌ر وه پارێزگای په‌نجم(كرماشان) بوی.
له ساڵ ١٩٣٥ زايينی له سه‌رده‌م ده‌سڵاتداری ره‌زا شا وه بڕيار ئه‌نجوومه‌ن وه‌زيره‌يل و ئه‌را ئه‌و هويره خسن شكۆ و گه‌ورايی ژيار ئيلام كوينه، ناو حوسين ئاوا وه ئيلام ئاڵشته‌و بوی.
بڕێگ له شيه‌وكه‌ره‌يل هانه سه‌ر ئه‌ی باوه‌ڕه ك ئيلام له سه‌رچاوه‌ی باوه‌ت وێژه‌ی عه‌ره‌وی كاره‌يل(افعال) گيريايه‌و ره‌يشه‌گێ له ئه‌له‌م وه مانای ژان و ره‌نج داينه‌و ئه‌و خوازن ناو ئيلام ئاڵشته‌و بوود.
بايه‌سه بويشيمن ك ئالام يا عه‌لام ك له ده‌سه واژه‌ی ئيلامه‌و گيرياس كه‌ڵيمه‌ی عه‌ره‌وی نيه، به‌ڵكو ده‌سه واژه‌يگ ئه‌كدی(ئاكدی)ه. زووان ئاكادی ئمجا له ئاخره‌و ئه‌ده‌ی وه دو به‌ش زووان بابلی و ئاكادی و ئه‌ی زووانه‌يليشه هويچ كاميان عه‌ره‌وی نين. ئمجا ئيلام وه مانای ژان و ره‌نج داين نيه، به‌ڵكو وه مانای جێ به‌رزه و ناوچه‌ی كويه‌سانی ئه‌ياد.
مانایل تره‌ك ئيلاميش يانه‌سه: خوراك ئه‌را بووك(عه‌روس) دروس كردن، ميوانی سوير كردن، وه خواردن سوير كه‌سێگ چين، ميوانيدان، جه‌مگا، ئاماده كردن هه‌ست و هوير وئه‌قل، ئه‌ی هه‌مگه مانا گشتيان له جی خوه‌يان وه كار ئه‌يريه‌يدو گونجيایه وه‌ل تايبه‌تمه‌‌نديه‌يل ناوچه‌يگ و نيشته‌جييه‌يل ئه‌و هه‌رێمه وه كار ئه‌ياد.
كه‌ريم عه‌لی ره‌زا
