محەمەد پاشای سفرە ته‌ڵایى (1719 - 1729)
شه‌فه‌ق نیوز/ خانه محه‌مه‌د پاشا له سنه وه وه‌رده‌ه‌وام له هه‌وڵ ئاوه‌دانكردن زیاتر و جوانتر و فراوانكردن شاره‌گه بویه، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش یه‌كیگ له زانایه‌یل پایه‌به‌رز و ناودار ئه‌و سه‌رده‌م ئه‌رده‌ڵانه وه‌ناو (مەلا عەبدولكەریم) كلكرد ئه‌را ئه‌سته‌مبوڵ له‌وه‌ر ره‌سانن هه‌واڵ سه‌ركه‌فتنه‌یلى و ئه‌نجامداین چه‌ن كار و پرووژه‌یگ گرنگ و داواى بڕه پویلیگ دیاریكریاگیش له سوڵتان كردگه.
دویاى ئه‌وه‌گ سوڵتان ئه‌حمه‌د فه‌رمان وه موفتیكردن ئه‌رده‌ڵان ئه‌را مه‌لا عه‌بدولكه‌ریم ده‌ركردگه، دویاى ئه‌وه پویلیگ دیاریكریاگیش ئه‌را خانه محه‌مه‌د پاشایش كلكردگه، ئه‌ویش له‌ساڵ(1725ز)، و مزگفتیگ گه‌ورا وه مه‌ناره‌ى به‌رزیگیشه‌و وه‌ل خوه‌ندنگایگ ئایینى له شان باڵه‌خانه‌ێ(دارولحكمه)ى شاره‌گه دروسكردگه، وه جووریگ ئه‌و مزگفت تا سه‌ده‌یگ دویاتریش هه‌ر ئاوه‌دان بویه، وه‌لێ دویاخر جى داخه له‌لایه‌ن (ئەمانوڵڵا خان گەورە 1775-1824ز) والی ئه‌وساى ئه‌رده‌ڵانه‌و رمیاگه ئه‌را كوشاننه‌وه‌ى شوونه‌وار بابانیه‌یل له‌و شاره، ئه‌ویش وه مه‌هانه‌ى دروسكردن باخ(فرده‌وس).
له‌لایگ تریشه‌و، دویاى ئه‌وه‌گ وه بوونه‌ىجه‌نگ و داگیركارى و ئاژاوه‌و پشیوێ وه‌رده‌وام، میر مه‌حكمود ئه‌فغانى تویش نه‌خوه‌شى ده‌روینى بویه، سه‌ركرده‌یل ئه‌فغانى (میر ئه‌شره‌ف خان 1725- 1730) ئامووزایان له ئه‌فغانستانه‌و هاوردنه‌و له (مانگ 4 له‌ساڵ 1725 ز) تاج پاشایه‌تى به‌شیگ له خاك ئیران نانه‌سه سه‌رێ، ئه‌ویش یه‌كه‌م كارێ كوشتن میر مه‌حمود بویه، چوینكه له‌و وه‌خته‌یله نه‌تویه‌نریاگه هویچ ریككه‌فتن و په‌یماننامه‌یگ وه‌ل عوسمانیه‌یل ئمزا بكریه‌ێد، له وه‌رانوه‌ر ئه‌وه‌یش ده‌وڵه‌ت عوسمانى بڕیار دوباره جه‌نگكردن ده‌ركردگه.
هەر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش لە پایز ساڵ (1726ز)، ئەحمەد پاشای والی بەغدا وه هیزیگ فریه گه‌وراى نزیكه‌ى (70)هه‌زار سه‌رباز ك پیكهاتوێد له عه‌ره‌ب و تورك و كورد له خوه‌ڕه‌م ئاواوه چیه وه‌ره‌و هه‌مه‌دان، ئمجا هه‌ناى ئه‌شره‌ف خان وه هه‌واڵ ئه‌و په‌لاماره زانستگه، ئه‌ویش وه سوپایگ (17)هه‌زار سه‌ربازیى ئه‌فغانى و ده‌رگه‌زێنى و ئێرانیه‌و وه‌ره‌و روییان چیه.
له‌و وه‌خته‌یلیشه هیزه‌یل كورد له‌ناو سوپاگه‌ى ئه‌حمه‌د پاشاى والى به‌غدا نزیگه‌ى(20)هه‌زار سه‌رباز بویه ك له‌لایه‌ن(20)میر كورده‌وه سه‌ركردایه‌تى كریاگه‌و له‌وانه‌یش: هیز خالد به‌گ بابان و میر ئه‌وساى ئامێدى وه‌ل گشت سه‌رۆك هووز و به‌گه‌یل جوور(ئەحمەد بەگ میر درنە و دەرەتەنگ، عەلی بەگ میر باجەڵان، مستەفا بەگ میر هەریر، عەلی بەگ میر كۆیە، سەفی قولی بەگ میر جاف، حەسەن بەگ میر گەڕووس، سوبحان وێردی خان میری سەعد ئاوا، رەزا قولی بەگ میر كەلهوڕ، محەمەد بەگ میر زەنگەنە، حەسەن بەگ میر سەرتاس، ئەحمەد بەگ میر ئاڵتون كۆپری- پردێ، فەرهاد بەگزادە میر قەڵای قزڵجە، فەرهاد بەگ میر شار باژێڕ، حەسەن بەگ میر قەڵای سرۆچك و میر سەر چنار …)، ئەوانیش گشتیان لەلایەن خانە محەمەد پاشاوە فەرماندەیی كریانه.
دویای ئەوەگ ئەشرەف خان ئەفغان سەر شا سوڵتان حسێن سەفەوی بڕیە! كەلە سەرەگەی وەك هەڕەشەیگ كلكردگه ئه‌را ئەحمەد پاشای والی بەغدا، دوياخر هەردوگ سوپای ئەفغانی و عوسمانی لە دەيشت (ئەنجدان) نناونى هەردوگ شار ئیسفەهان و هەمەدان چەن رووژێگ لە وەرامبەر یەكتری جه‌نگ كردنه. هەمان وه‌خت، ئەشرەف خان كەڵك لەو چەن رووژ ئارامییە وەرگرتگە و چەن كەسيگ لە باوەڕ وه‌پيكرياگه‌يل خوه‌ى كلكردگه ئه‌را ناو سوپاى عوسمانى وه‌تايبه‌ت ئه‌را لاى كورده‌يل، ك دوياى ئه‌وه‌گ قه‌وڵ خه‌ڵات و پويل فريه‌يگ و پله‌وپايه‌ێ(خان)ێتى وه ميره‌يل كورد داگه! دوياخر له‌لايه‌ن ئه‌حمه‌د پاشاوه فه‌رمان په‌لامارداين ده‌ركرياگه.
له‌و وه‌خته ك باڵ لاى راس سوپاگه‌ى ئه‌حمه‌د پاشا، هيز ميره‌يل كورد بويه، وه‌سه‌ركردايه‌تى خانه محه‌مه‌د پاسا، ئه‌و بڕياره جيوه‌جێ نه‌كردنه‌و ئه‌وه ده‌رخستنه ك ئه‌وان دژ ئه‌فغانه‌يل سنى جه‌نگ ناكه‌ن، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌يش وه‌رجه ده‌سوه‌پيكردن جه‌نگه‌گه وه گشت سه‌ربازه‌يليانه‌و له مه‌يدان جه‌نگه‌گه خوه‌يان كيشانه‌سه‌و.
ده‌رئه‌نجام له‌و جه‌نگه ئه‌حمه‌د پاشاى والى به‌غدا تويش شكه‌ستيگ فريه خراو بويه، ئه‌ويش وه جووريگ ك(12)هه‌زار سه‌رباز سوپاگه‌ى كوشيانه‌و گشت بنگه‌و باره‌گاو تووپخانه‌يلێ وه‌جێ هيشتگه‌و گله‌وخواردگه ئه‌را كرماشان.
دويای نزیكەی (3) ساڵ لەو روويداگه‌يله، ئمجا (نادر قولی خان)ی سەرۆك هۆزی ئەفشاری توركمان ك دوياتر لە ناونى ساڵه‌يل (1736-1747ز) وە (نادر شای ئەفشار) لە ئێران ناو دەركردگە، بويەسە سەر لەشكر سوپای سەفەوی و تويه‌نستگه ساڵ (1729ز) هەردوگ شار هەمەدان و كرماشان لە ژير دەسەڵات عوسمانیەيل قورتار بكا.
هه‌ناى ك ئه‌و هه‌واڵه ره‌سيه‌سه(باب عالى)، فه‌رمان وه هه‌ردوگ وزير(مسته‌فا پاشا)ى والى ديار به‌كر - ئامه‌د و (حسێن پاشا)ى والى سيواس و هه‌ر يه‌ك له مير ميره‌يل(ئبراهيم پاشا)ى موته‌سه‌ڕف مه‌رعه‌ش و(سه‌ليم پاشا)ى موته‌سه‌ڕف ئه‌ماسيه‌و (حسێن پاشای جەلیلی) والی موسڵ كردگە وە سەركردایەتی ئەحمەد پاشای والی بەغدا وەرەو ئێران بكەفنە رێ ئه‌را نواگرتن له په‌لامار زياتر سوپاى سه‌فه‌ويه‌يل. ئه‌ه‌ويش دوياى ئه‌وه‌گ ئه‌حمه‌د پاشا ده‌س كرده‌سه گرده‌وكردن سوپايگ له ناوچه‌يل جياجياى عراق و هه‌واڵ ئه‌را خانه محه‌مه‌د پاشاى بابانيش كلكردگه وه هيزه‌يل خوه‌يه‌و ئاماده‌ى ئه‌و جه‌نگه بوون، وه‌لێ له‌و وه‌خته‌يله هه‌واڵ مردن سوڵتان (ئەحمەد سێیەم 1703-1730ز) عوسمانی بڵاو بويه‌سه‌و، دويای ئەویش سوڵتان (مەحموودی یەكەم1730-1754ز) شوونی گرتگه. له‌وه‌ر ئه‌وه پيشڕه‌وێ سوپاى ئه‌حمه‌د پاشاى والى به‌غدا وه مه‌رام چه‌وه‌ڕيكردن فه‌رمان سوڵتان تازه ئه‌را ماوه‌ى(3)مانگ له شاره‌زوور وسياگه. دوياى ئه‌وه‌گ دوباره كرماشان داگير كردنه‌سه‌و وه‌ره‌و هه‌مه‌دان پيشڕه‌وێ كردنه‌و له ده‌ورگرد ئه‌و شاره وه‌ل سوپاێ شا(تەهماسبی دووەم1722-1732ز)سەفەوی جه‌نگ گه‌ورايگ رويداگه.
ئمجا خانە محەمەد پاشا دويای (4) ساڵ فەرمانڕەوایی سنە، ساڵ (1727ز) گله‌وخواردگه ئه‌را قەڵا چوالان و (عەلی بەگ)ی كوڕی لە شوون خۆی بەجێهێشتگە ئه‌را وه‌ڕيه‌وبردن كاروبار رووژانه‌ى هاووڵاتيه‌يل و (جوانمێر ئاغا)ی باپیرە گەورای (عەبدولقادر رۆستەم بابانی)يش وەك راوێژكاروه‌ليا هيشته‌سه‌و.
وه‌گووره‌ى سه‌رچه‌وه‌يل مێژوویی، دويای ئەوەگ ساڵ (1732ز) خانە محەمەد پاشا داوا كرياگە ئه‌را بەغدا، وە مه‌هانه‌ى ئه‌وه‌گ ساڵ (1726ز) لە جه‌نگ دژ میر ئەشرەف ئەفغانی خیانەت لە ئەحمەد پاشای والی كردگە، وە فەرمان خودی والی بەغدا و لە شیرینی خەوا لەلایەن چەن كەسيگه‌و خنكنرياگە! دوياتریش لە رێ وڕه‌سميگ تایبەت و فراوان تەرمەگەی هاورياسه‌و ئه‌را كوردستان، له‌وه‌ر ئه‌وه‌گ موريد (شێخ سمایلی عەوداڵان) بويە، هەر وه‌و خاتريشه له‌شان قه‌وره‌گه‌يه‌و لە ئاوايى (عەوداڵان) ناوچەی چەم رێزان بە خاك سپارياگه.
عومەر ئیسماعیل مارف
