كورده‌یل فه‌یلى.. ره‌سه‌ناێه‌تى و میژوو و شارستانى
هنرى فێلد و عه‌بدولره‌حمان مزورى ئوێشن ، وشه‌ێ" پیلى" له زوان سومه‌رى وه واتاێ ئازاێه‌تى و دلاوه‌ریه و وه‌گوره‌ى له‌یه‌كه‌وداینه‌ێل و به‌راورد كردنه زوانه‌وانیه‌گان له شاهنامه‌ێ فرده‌وسى وشه‌ێ(په‌هله – په‌هلو) هه‌مان وشه‌ێ (پیلی) سومه‌ریه.
توێژه‌ر عه‌بدولره‌حمان مزورى داكوكى كه‌ێگ ك فرده‌وسى وشه‌ێ "په‌هلو" وه واتاێ كوێه وه‌كار بردێه و له‌وه‌ر ئازاێه‌تى مه‌ردمان نیشته‌جاێ ناوچه جه‌وه‌ڵیه‌گان ئه‌و وشه واتاێ ئازایه‌تى ئه‌ڵگردێه وشایه‌د وشه‌ى " په‌هله‌وان" له زوانه‌ێل كوردى و فارسى و ئوردو له هه‌مان وشه‌ێ (په‌هلو) گیریاس.
توێژه‌ر ئبراهیم باجه‌ڵان داستان سه‌رنج ڕاكیشێگ له باوه‌ت لێهاتگى و پاڵه‌وانى كورده‌یل فه‌یلى نه‌قڵ كه‌ێگ و ئوێشێگ : كوردێگ فه‌یلى چوگه ئه‌ڕا مسر تا ئازایه‌تى و زیره‌كى خوه‌ێ له دیوار وه‌بان چگن ئه‌ڕا سولتان كورد سه‌لاحدین ئه‌یوبى نمایش بكه‌ێگ ، ئه‌وێش سه‌رسویڕمان خوه‌ی نیشانده‌ێگ و داوا كه‌ێگ له توانایى و زیره‌كى كورده‌ێل فه‌یلى ئه‌را چگنه بان له قه‌ڵاێ (فره‌نجه‌گان)سه‌لیبیه‌گان ئستفاده بكریه‌ێ و فه‌رمان هاوردن ژماره‌ێگ له كورده‌ێل فه‌یلى ئه‌ڕا مسر ده‌ركه‌ێگ ، یه‌یش یه‌كێگه له نیشانه‌یل شانازى كردنێان وه كورد بوێن خوه‌یان و ڕیزگردن له سه‌رداره‌یل كورد.
ئه‌وه‌گ جى سه‌رسویڕمانه ئه‌وه‌سه ك وشه‌ێ "پیلی" وه‌زوان سومه‌رى یانى ئازا و نه‌ترس ، یه‌یش له وه‌ختێگه ك وشه‌ێگ كوردیه و وه‌زوان سومه‌رى وه واتاێ "جه‌وه‌ڵى" تیه‌ێگ وێه‌یش هه‌مان ئه‌و ناوه‌سه ك سومه‌ریه‌گان وه مه‌ردم نیشته‌جاى كوێه‌گان نزیكیان ووتنه‌سه‌ى ك له ڕوێ میژوویی وه "ئیلامی" یا " عیلامى" ناسریاگه و له به‌ڵگه نامه سومه‌ریه‌گان ك ئه‌ڕا هه‌زاره‌ى سویم وچوارم وه‌رجله‌زاین چوگه‌و تومار كریاس.
(جورج .ن.كرزن)یش له به‌رگ دوێم كتاوه‌گه‌ێ له ژێر ناوونیشان (ئێران و كیشه‌ێ ئێران) وشه‌ێ (فه‌یلی) وه واتاى شورش و یاخى بوێن ناو بردێه ، (هنرى فیڵد)یش وه واتاێ یاخى و جه‌رده ناوێ بردێه و هه‌میش وشه‌ێ فه‌یلى له سه‌رچاوه میژووییه‌گانتریش وه‌ماناێ ئازا و گیان فیدا و شوڕشگێر ناو بریاگه.
بنه‌ڕه‌ت وشه‌ێ فه‌یلی :
دیدگا و ئه‌ڕا چگنه‌یل فه‌ره‌ێگ هه‌س له باوه‌ت ئه‌وه‌گ ئه‌ڕا ئێ به‌شه له ملله‌ت كورد وه(كورد فه‌یلی) ناسریانه ، یه‌كێگ ئوێشیگ ناوه‌گه‌یان له پادشاێ ئیلامی پیلی(peli) گیریاس ك بونیانگوزار ئه‌و نژاده بویه له ئیلام ، و ئه‌و نژاده نزیكه‌ێ دوانزه پادشاه له پشت سه‌ر یه‌ك داشتێه ك وه‌ده‌سه‌ڵات (پیلی) له سال َ2220 و، ز ، ده‌س وه‌پێ كه‌ێگ و وه‌ده‌سه‌ڵات پادشا(یوزور ئه‌نیشو شیناك) له سال 2670 و ، ز كوتایى وه‌پێ تیه‌ێگ ، ئه‌و پادشاێه‌یله ناو پیلى نانه‌سه قه‌ێ توخماره و مه‌ردمه‌گه‌ێ ژێر ده‌سه‌ڵاتێان جور شانازى كردنێگ وه بونیانگوزار توخماره‌گه.
پروفیسور جورج كامرون سه‌لماندێه‌سه‌ێ ك پادشا(پیلی) 2670 سه‌ره‌تا له شار شوش ناوده‌ركردێه و (والته‌ر هینتس)یش له كتاوه‌گه‌ێ وه‌ناو (دونیاێ ئیلام گوم بوێ )داكوكى كه‌ێگ ك سه‌نگ نویسریایێگ له په‌رسگاێ كیریریشا په‌یا كریاس ك میژووه‌گه‌ێ ئه‌ڕا ساڵ 2550 و،ز ، چوگه‌و ك ناو پادشا پیلى له بانێ نه‌خش كریاس. توێژه‌ر یوسف مه‌جید زاده له كتاوه‌گه‌ێ له ژێر ناوونیشان(میژوو و شارستانى ئیلام) ناو پادشا پیلى له ئیلام به‌ێگ و ئوێشێگ ناوه‌گه وه‌ل گوزه‌یشت ڕوژگار بوێه‌سه فه‌یلى هه‌ر وه‌و جوره‌گ پارس بوێه‌سه فارس.
بنه‌چه‌ك كورده‌یل فه‌یلی :
وه‌باوه‌ر من خاسترین كه‌سێگ ك له باوه‌ت بنه‌ڕه‌ت كورده‌یل فه‌یلى نوێساس ، نوێسه‌رێگ عراقیه وه‌ناو (نه‌جم سه‌لمان مه‌هدی فه‌یلی) خاوه‌ن كتاو (ئه‌لفه‌یلیون)ه ، وه‌داخه‌وه كتاوه‌گه‌ێ نه‌جم له شوون مردنێ چاپ كریاس ك نزیكه‌ێ هه‌یشت ساڵ له ته‌مه‌ن خوه‌ى ئه‌ڕا ئێ كتاوه ته‌رخان كردیه ، هه‌ر له توێژینه‌وه بگره‌ێ تا بڕه‌سیگه گه‌ردین له ناو كتاو و ده‌سخه‌ته كویه‌نه‌گان و سه‌رچاوه‌یل میژوویی جور وه جور وه‌چه‌ن زوان و سه‌ره‌نجام كتاوه‌گه‌ێ ته‌واو بوێ و له لاێه‌ن نویسه‌ر و ڕوژنامه نویس و میژوو نویس (جه‌رجیس فه‌تحوللا)وه سه‌رله‌نوو له‌یه‌كه‌و دریا.
له عراق وه فه‌یلى ناویان به‌ن و له ئێران وه (لور) له وه‌ختێگ كورده‌یل فه‌یلى خوه‌یان بنه‌چه‌ن و لوڕه‌یل به‌شێگن له كورده‌یل فه‌یلى و كورده‌یل فه‌یلى جور نه‌ته‌وه‌گه‌یان سه‌رزه‌مینیان به‌شه‌و كریاسه ناونی وڵاته‌یل تازه دروس كریاگ له شوون (جه‌نگ یه‌كم جه‌هانی) و به‌شێگیان كه‌فتێه‌سه عراق و به‌شێگیان له ئێران.
نویسه‌ر نه‌جم سلمان مهدی فه‌یلی بنه‌چه‌ێ كورده‌یل فه‌یلی له ره‌ئى ژماره‌ێگ له میژووناس و خوه‌ر هه‌ڵات ناسه‌یل ده‌ركردێه له‌وانه‌یش : محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كى به‌گ (اللرمن الكورد ولرستان كردیه بحته)- ت . فیروزان (اللرمن الكورد ولهجه‌اللرهی احدى اللهجات الكوردیه)- شیخ محه‌مه‌د مه‌ردوخ (اللورمن الكورد) – فریج (اللرمن اهم العناصر الكوردیه) – الكولونیل ستیوارت (فی رأیى ان اللر والكورد من اصل واحد) – دائره المعارف الاسلامیه(اللر قوم من الكورد) – عه‌باس العزاوی (اللرمن الكورد الفیلیه) – سیروس برهام (اللرمن الكورد) – المسعودی(التنبیه والاشراف )- راولینسون (الكورد واللر.. من حیس الخصوصیات الجسمیه شبیهون بالمیدیین) – بونیفاسیو الفرنسی (اللر والبختیاریه من العناصر الكوردیه) – یاقوت الحموی(اللرقوم من الكورد ولرستان بلاد اللرمن الكورد).
سنووره‌یل وڵات كوێه‌نه‌ێ فه‌یلیه‌یل :
سنووره‌یل وڵات كوێه‌نه‌یان له كرماشان و كه‌ركوك له باكور ده‌س وه‌پێ كه‌ێگ و له خوه‌ر ئاوا چه‌م دجله و له باشور ناوچه‌ێ خه‌لیج و ناوچه‌یل لوڕستان و به‌ختیاری و به‌شێگ له فارس له لای خوه‌ر هه‌ڵاته‌وه ، ته‌نانه‌ت له سه‌رده‌م ده‌سه‌ڵات والیه‌یل فه‌یلی ناوچه‌یل ژێر ده‌سه‌ڵاتێان تا چه‌م دجله چیه ، (شوربل) له‌یوا پیناسه‌ێ فه‌یلیه‌یل كه‌ێگ :
فه‌یلیه‌یل چه‌ن ئێڵێگ لوڕسانین ك له ناوچه جه‌وه‌ڵیه‌گان ناونی توركیه و ئیران ، یانی له ناونی عراق و ئێران نیشته‌جا بوێنه ، چوێن ئه‌و سه‌رده‌مه عراق به‌شێگ له ده‌وڵه‌ت عوسمانى بوێه ، (جورج ، كرزن)یش ئوێشێگ : فه‌یلیه‌یل سه‌رجه‌م مه‌ردم لوڕستانن و (هنرى فیڵد)یش ئوێشێگ : فه‌یلیه‌یل مه‌ردم ڕه‌سه‌ن ناوچه‌ێ (پشتكو)ن و وشه‌ێ فه‌یلی وه‌سه‌رجه‌م مه‌ردم نیشته‌جاى خوه‌رئاواێ ئێران و خوه‌رهه‌ڵات عراق ووتیان و میژووناس ناودار كورد (كه‌مال موزهر)یش داكوكى كه‌ێگ ك وه چه‌م دجله ووتیان چه‌م گه‌ورا ، چوێن هێڵ سنوور سروشتى بوێ له ناونی ئه‌قوام عه‌ره‌بی ك له شوون ئسلام وه‌ره‌و عراق كوچ كردن تا نزیك چه‌م دجله ، له وه‌ختێگ نه‌ته‌وه‌یلتر ناوچه‌گه مه‌ردم ره‌سه‌ن خوه‌رهه‌ڵات دجله بوێنه و له بنه‌ڕه‌ت له‌وره نیشته‌جا بوێنه.
لیوا عه‌بدولكه‌ریم قاسم یه‌كمین سه‌روك كومار عراقیش وه وه‌فدێگ له‌كورده‌یل فه‌یلی ك له 14/10/1958 ئه‌ڕا پیروزبایی كردن سه‌ردانێ كردوێن له باوه‌ت مه‌ردم ڕه‌سه‌ن خوه‌ر هه‌ڵات چه‌م دجله ووتویگ: ناوچه‌یل لیوار خوه‌ر هه‌ڵات چه‌م دجله ، له دێر زه‌مانه‌وه سه‌رزه‌مین و وڵات كورده‌یل فه‌یلی بوێه.
دروس كردن شاره‌یل له باشوور وادى رافده‌ین ئه‌ڕا ساڵه‌یل 5000 تا 5500 و،ز چوگه‌و ك شاره‌یل عه‌بید، ئه‌رید، ئور، سوس، شار سوس ئمڕوژه كه‌فێگه سه‌رزه‌مین ئیسه‌ێ كورده فه‌یلی و له نیمه‌ێ هه‌زاره‌ى چوارم وه‌رجله زاین 3500 و،ز چه‌ن شارێگ له ئور و سومه‌ر و سوس له ئیلام سازریا و سه‌رجون پادشاێ ئه‌كه‌دى سومه‌ر و ئیلام كرده یه‌ك وڵات 2350 و،ز ، ئێكه‌ش گوتیه‌یل ك به‌شێگن له مه‌ردم نیشته‌جاى دوڵ و كوێه‌یل زاگروس ، له ساڵ 2200و،ز ده‌سه‌ڵات خوه‌یان له ناوچه‌گه سه‌پانن و زیاتر له سه‌د ساڵ له ناوچه‌گه فه‌رمانڕه‌وا بوێن ، سه‌رله نوو ئیلامیه‌یل له ساڵ 2002و،ز ، كورده‌ێل كیشى ك له ئێڵه‌یل ناوچه‌گان دیالى بوێن له ساڵ 1700 و،ز ده‌سه‌ڵات ناوچه‌گه گردنه‌سه ده‌س و ئمجا سولاله‌ێ ئیلامیه‌گان هاتنه سه‌ركار و پایته‌خه‌ته‌گه‌یان بابل و پادشاگه‌یان شتروك ناخونته پادشاى ئیلام بوێ له ساڵ 1595 و،ز ، وله‌شوون ئه‌وه‌یش توخماره‌ێ كیشیه‌گان هاتن له ساڵ 1570و، ز، و پایته‌خته‌گه‌یان عه‌گه‌ركوف بوێ و ئمجا ده‌سه‌ڵات میتانیه‌گان و حه‌یسیه‌گان 1500 و،ز و دوێاێ ئه‌وه‌یش شارستانیه‌یلتر تا وه‌ختێگ كه‌فتنه ژێر ده‌سڵات ئه‌خمینیه‌یل ك له بنه‌چه فارس بوێن ، ئێكه‌ش چه‌ن شارستانیێگتر هاتنه سه‌ر كار تا سه‌رهه‌ڵداین ئمبراتوری ساسانى له شار مه‌داین له ساڵ 224و،ز ، وێه‌یش نه‌خش ئیلامیه‌یل (باپیره‌ێ فه‌یلیه‌یل) و بوێن مێژووییان له ناوچه‌گه سابت كه‌ێگ سه‌ره‌ڕاى ده‌ساوده‌س كردن ده‌سه‌ڵات له ناونی ئمبراتوری نه‌ته‌وه‌یل جیاواز.
كورده‌یل فه‌یلى مه‌ردم كوێه‌نه‌ێگن ك له سه‌رزه‌مین شارستانیه‌یل ژیانه و به‌شێگن له نه‌ته‌وه‌ێ كورد و پاشمه‌نه‌ێ ئیلامیه‌گانن له ئیران و عراق (مه‌نه‌لی وزرواتیه و به‌دره و جه‌سان و خانه‌قین و كوت و كه‌ركوك و به‌غدا و عماره و چه‌ن شارێگتر عراق وئێران) له كوردستان ئێران وه‌پێێان ئوێشن لوڕ و زورم لوڕه‌ێل له عراق نازناو فه‌یلى هه‌ڵوژاردنه ، وه‌لێ چه‌ن عه‌شره‌تێگتر لوڕ له عراق ئقرار نیه‌كه‌نه فه‌یلى بوێن خوه‌یان.
له‌ێ باوه‌ته ئه‌ڕامان ده‌ركه‌فێگ ك كورده‌یل فه‌یلى له عراق ، له ئێرانه‌وه نه‌هاتنه ، به‌ڵكم سه‌رزه‌مین باوگ و باپیریان جور نه‌ته‌وه‌ێ كورد هاله ناو عراق وئێران و له شوون داڕمیان ئمبراتورى عوسمانى سه‌رزه‌مینیان له ناونی وڵاته‌یل عراق و توركیه و سوریه و ئیران وه‌گوره‌ى رێكه‌فتن نامه‌ێ سایكس بیكو به‌ش به‌شه‌و كریاس.
كورده‌یل فه‌یلى ك له لاێه‌ن ڕژیمه‌یل یه‌ك له شوون یه‌ك عراق كه‌فتنه‌سه وه‌ر ، سیاسه‌ت كوچ وه‌پێكردن و په‌راوێز خستن و سه‌ننه‌وه‌ێ ناسنامه و چه‌پاو كردن ماڵ و موڵگ و داراییان و روڵه‌یلیان خریانه‌سه زندان و دویاخر بى سه‌روشوێن كریانه و وه‌شێوه‌ێ گشتێ جینوساید كریانه ، وه‌رجله دروس بوێن ده‌وڵه‌ت تازه‌ى عراق و هه‌زاران ساڵ له‌ێ سه‌رزه‌مینه ژیانه ، وه‌لێ له شوون جه‌نگ یه‌كم جه‌هانى و وه‌خاتر هوكاره‌یل سیاسی ، تاوانه‌یل كوچ وه‌پیكردن و كوشتن و قڕكردن له دژیان وه‌كار هاوریاس و گه‌وراترین پروسه‌ى كوچ وه‌پێكردن له ساڵ 1980 له لاێه‌ن رَژیم به‌عس گوڕ وه گوڕ دژ وه كورده‌یل فه‌یلى ئه‌نجام دریا ، ئه‌وێش وه‌خاتر ئى هوكاره‌یله:
1- ڕژیمه‌یل ده‌سه‌ڵاتدار عراق هه‌رگز فكر دروس كردن (ده‌وله‌ى مواته‌نه) یا ده‌وله‌تێگ ك گشت هاوڵاتیه‌ێل له‌تێ وه‌یه‌كسانى وه‌لیانا مامه‌ڵه بكریه‌ێ نه‌كردنه ، به‌لكم سه‌رجه‌م ئه‌و ڕژیمه‌یله خاوه‌ن رێباز ڕه‌گه‌ز په‌رستانه و ڕه‌فتار ناشایست و نائنسانى بوێنه و وه‌یه‌ك چه‌و ، نه‌نوڕستنه‌سه گشت هاوڵاتیه‌یل ، به‌ڵگم دو چه‌وه‌كى له ناونی پێكهاته‌یل ملله‌ت عراق كردنه و هاوڵاتیه‌یل ڕه‌سه‌ن له نیشتمان خوه‌یان وه‌زور ده‌ركردنه و ماڵ و موڵك و داراییان وه پێچه‌وانه‌ێ گشت یاسایه‌یل تاڵان و خاره‌ت كردنه و كورده‌یل فه‌یلی ك له دروس كردن بنه‌واى كومه‌ڵگاى عراقی بوێنه له ماڵ و شوونه‌یل خوه‌یان ده‌ركردنه.
2-كورده‌یل فه‌یلی له ده‌یه‌یل په‌نجا و شه‌ست و هه‌فتاى سه‌ده‌ى گوزه‌یشته ، هێز ئابووری گه‌وراێگ بوین و سه‌رجه‌م شاڕه‌گه‌یل پێشه‌سازی و كشتوكاڵى و بازرگانى و هاتوچو وه‌ده‌سیانه‌و بوێ و خاوه‌ن ئه‌قڵیه‌تێگ شارستانى و مه‌ده‌نى بوێن و ته‌نانه‌ت به‌عزێگ له كومه‌ڵناسه‌یل وه‌ل ئه‌رمه‌نیه‌یل به‌راوردیان كردنه.
3- هوكار ئاینى و مه‌زه‌بى ، له‌وه‌ر ئه‌وه‌گ سه‌رجه‌م كورده‌ێل فه‌یلی شیعه مه‌زه‌ون ، هه‌رچه‌ن ك ڕژیمه‌یل عراق نوێنه‌ر ئاین یا مه‌زه‌و تایبه‌تێگ نه‌وێنه.
4-كورده‌یل فه‌یلى ئه‌ڵگر بیروباوه‌ڕ نه‌ته‌وه‌یی بوێن و به‌شدار سه‌ره‌كى بوێن له جمشت ئازادیخواز كوردستان و به‌شێگتریانیش سه‌ر وه حزبه‌یل سیاسیتر بوێن وه‌تایبه‌ت حزب شوعی عراق.
5- له‌وه‌ر ئه‌وه‌گ كورده‌یل فه‌یلی مه‌ردمان ئارام و دوژمنى وه‌ل پیكهاته‌یلتر وڵات نه‌یاشتنه.
ئه‌و زوڵم وسته‌مه ك له كورده‌یل فه‌یلى كریاس ، خال سیه‌یگه له میژوو كومه‌ڵایه‌تی و ئمڕو ئه‌رك ده‌وڵه‌ت عراقیه تا بایخ به‌ێگه ئێ به‌شه له ملله‌ت كورد و قه‌ره‌بوو ماددیان بكه‌ێگه‌و و ماڵ و موڵكه‌یل داگیر كریاییان به‌ێگه‌و و گشت مافه‌یلیان وه‌گوره‌ى یاسا وه‌پییان بدریه‌ێ ، و ده‌سه‌ڵات تازه‌ێ عراق حكومه‌ت گشت عراقیه‌یل بووگ و وه‌یه‌ك چه‌و بنوڕێگه گشت هاوڵاتیه‌یل و گشت عراقییگ وه‌بى جیاوازى ئاین و نه‌ته‌وه و ڕه‌گه‌ز ، وه هاوڵاتی پله یه‌ك حه‌ساو بكرێه‌ێ و ئه‌ڕا هه‌میشه لاپه‌ڕه‌یل زوڵم و سته‌م له‌ى سه‌رزه‌مینه بوه‌سریه‌ێ.
سه‌رچاوه سایت ئه‌لحوار ئه‌لموته‌مه‌دن
ج ك
