ژیان و شعر شامى كرماشانى
هه‌تاوى) له كرماشان وه داڵگ بى. وه قه‌وڵ خوه‌ى وه‌ختى چوار ساڵى بى وه نه‌خوه‌شى ئاوڵه كوور بى و داڵگ و باوگیشى هه‌ر له مناڵى له ده‌س داس.
هه‌یكه‌ڵ گه‌ورا و ده‌س و په‌نجه‌یه‌یل پان و قه‌وى داشت كه نیشانه‌ى ئه‌نجام كاره‌یل سه‌خت بى، چوین له نه‌بوین باوگ و كوورى چاوى له به‌رابه‌ر ڕه‌نج و سه‌ختى ڕووژگار قه‌د ڕاسه‌و كرد و ئه‌راى ئییه كه سه‌ربار كوومه‌ڵگاى نه‌ود ناچار بى كار بكه‌ى وه له ماڵ "حاج ئه‌مان ئه‌ڵڵا موعته‌زدى" پیاى ناودار و سه‌رشناس كه له خاسى و ساده‌گى وه‌ناوبانگ بى و له گه‌ورایه‌یل خانه‌دان خوه‌ى وه حساو هاتیا مه‌شغوول وه كار بى. وه قه‌ول خوه‌ى ڕووژانه دو هه‌زار كه‌ڕه‌ت تولومبه دیاد تا له چاڵئاو ناو حه‌یات، تانكه‌ر و حه‌وز ئاو كه ئه‌راى مه‌سره‌ف و خواردن ماڵ بى پڕه و بوود.
شاهموراد دى جوور هه‌سن(فولاد) ئاودیده بى، هه‌ر وه‌خت له ئه‌و پیا (حاج ئه‌مان ئه‌لڵا) قسه هاتیاده وه‌سه‌ت وه خاسى ناوى بردیا و ئه‌راى گه‌ورایه‌یل مه‌حه‌ل جوور مه‌رحووم"موحه‌مه‌د خان چه‌نانى" ڕه‌حمه‌ت كل كردیاد.
شاهموراد زاده‌ى ڕه‌نج و زه‌حمه‌ت بى وه له تایبه‌تمه‌ندیه‌یل(خصوصیات) مه‌ردم كوومه‌ڵگاى له بان تا خوار ئاگادار بى، له كه‌له‌مات، مه‌سه‌له‌یل و جوكه‌یل كویچه و مه‌حه‌له و قاوه‌خانه بگرى تا بڕه‌سیده دیكوراسیۆن و ئارایش ماڵه‌گان، تا خوه‌ندن فكر ته‌به‌قه‌ى موره‌فه‌ه و پویلدار كوومه‌ڵگاگه‌ى وه خاسى ئاگادار بى كه له ناو ئه‌شعارى وه ڕووشنى دیاره، هه‌رچه‌ن سه‌واد خوه‌ندن نه‌یاشت و نابینا بى وه‌لى ته‌شبیهات، ئستعارات، تیره و تانه، وه‌سف و شه‌رح موشكلات كوومه‌ڵگا له ناو ئاسارى باعس بوود كه ئنسان ئه‌راى سه‌خت بوود قه‌بوول بكه‌ى كه "شامى" نابینا بییه.
شامى له ئه وه ڵ جوانى له ژیر سایه و موحه‌به‌ت كه‌سه‌یل خاوه‌ن مه‌دره‌ك و خاوه‌ن ناو جوور مه‌رحووم "شمس العلما"،"ئاغا شمس الدین ئال ئاغا" تویه‌نست له مه‌جالس ئه‌وان وه گه‌رد شاكاره‌یل "خه یام"،"سه‌عدى" و "حافز" ئاشنا بوود، له كویچه و بازاڕیش كه خوه‌ندن ئه‌شعار كوردى ڕه‌سم بى، له مه‌جمووع ئه‌ى دو ده‌لیله باعس بى ك ئحساس و ئه‌فكار ناو ده‌روینى بایده كوڵ ك ته‌مامه‌ن ڕه‌نگ ئجتماعى داشت و جوور زه‌ڕه‌بین ژیان و زندگى مه‌ردم ڕه‌نجكیش كوومه‌ڵگا وه گه‌رد ته‌به‌قه‌ى موره‌فه‌ه و پویلدار خسته ژیر نه‌قد و جوور یه‌ى نه‌قاش ماهیر له ناو تابلۆه‌یل عام په‌سه‌ند خوه‌ى وه زووان شعر به‌یانى كرد.
هویچ وه‌خت مه‌دح یا ستایش خان یا حاكم و فه‌رمانڕه‌وا له"شامى" نه‌شنه‌فتیمنه، كه‌سه‌یل فره‌یگ بینه ك له ئه‌ده‌بیات خاوه‌ن ناو بینه و هه‌ر ئییه كه ئیجوور كه‌سه‌یله موحه‌به‌ت كردنه‌سه پییان به‌شیگ یا چه‌ن به‌ش له دیوانه‌گه‌یان تایبه‌ت(مختص)وه مه‌دح و ستایش ئى خان و خاندانه‌یڵه كردنه وه تایبه‌ت (به‌ویژه)له ناو شاعره‌یل مه‌حه‌لى ك فره‌تر له‌ى ڕییه زندگى كردیان وه‌لى شاعر ئیمه وه‌ى ده‌لیله ك ده‌س فره بانى له مه‌دح و هه‌جا و ته‌نز داشت وه گه‌رد ئه‌و گشته كه‌م و كاستى زندگییه هویچ وه‌خت حازر نه‌وى ك ئه‌راى ئى خان و خاندانه‌یله مه‌داحى بكه‌ى یا له ناو شعره‌گانى له لییان جانبدارى بكه‌ى. ته‌نیا وه ڕاستى و دوروستى وه خدمه‌ت وه كوومه‌ڵگا ته‌وه‌جو كردیاد.
سه‌بك شعر شامى له ئه‌ده‌بیات یه‌كى له تازه‌ترین ونووترین سه‌بكه‌یله و له‌راستى بایه‌د له‌ى به‌شه له زووان كوردى ئه‌و وه خاوه‌ن ئى سه‌بكه بزانیم چوین له ناو شاعره‌یل وه‌رجه شامى ئى سه‌بكه وجوود نه‌یاشت.
هه‌رچه‌ن ئیمه له ئه‌ده‌بیات مه‌حه‌لى خوه‌مان سه‌بك مودێرن نه‌یاشتیمنه وه ئیرنه‌یش هیمان كه‌سانى هه‌ن ك زه‌وق شاعرى دیرن هه‌ر ئییه كه یه‌ى كه‌م وه گه‌رد ئه‌ده‌بیات غه‌رب ئاشنا بوون تووان وه هه‌ر به‌دبه‌ختى ك بییه قه‌یرى له‌و كه‌له‌مات و جومه‌لاته له ناو شعره‌گانیان وه كار بووه‌ن ك باعس بوود شعره‌گه‌یان ته‌مامه‌ن هه‌ڵه‌وگه‌ردید و ئساڵه‌ت خوه‌ى له‌ده‌س بیه‌ید وه‌لى شامى تویه‌نست وه بى هویچ ئمكانات ئمڕووژى وه بى هویچ ئاگاهى له سه‌بك و سه‌رف و نه‌حو وه...خوه‌ى بكه‌یده خاوه‌ن سه‌بكى ك ئمڕوو وه پى ئویشن سه‌بك ساده كه له تایبه‌تمه‌ندییه‌یل ئى سه‌بكه نزیك كردن و هه‌ماهه‌نگ كردن شعره؛ وه قسه كردن عادى و ڕووژانه‌ى مه‌ردم وه‌ى مه‌رجه ك دویرى بكه‌ى له قسه‌یل ناشیرین مه‌گه‌ر له شوینه‌یلى كه شاعر وه عه‌مد یا قه‌سد ئى كاره بكه‌ى ك شعره‌یل شامى گشت ئى تایبه‌تمه‌ندییه‌یله بى هویچ خه‌تایى ڕه‌عایه‌ت كردییه، وه جاڵبتر ئییه‌سه ك تایبه‌تمه‌ندى بیشتر مه‌كته‌به‌یل هونه‌رى و ئه‌ده‌بى ئۆروپا تویه‌نیم له ناو ئاسارى وه ڕووشنى بوینیم. ئه‌راى نموونه سه‌بك ڕۆمانتیك هه‌رچه‌ن وه ناو مه‌كته‌ب شناسنه‌ى و مه‌عناى جووراوجوور له‌لى كه‌ن و ئه‌یره جاى به‌حسى نییه.
شعره‌یل شامى پڕه له مه‌عنا و پڕ له نووكارییه :
جناس تام
تا ده‌م مردن ده‌ماده‌م ده‌م له دیدار تو ده‌م
تا بزانى دڵ ئه‌سیر چاه ترك چون بیژنه
جناس زاید:
له‌وره عه‌تا دیم كریار و عه‌تار
له باڵاخانه‌ى گرد خستونه‌ى خوار
ته‌شبیه متله‌ق:
نعلبكى چون ته‌ور قاشق و ینه له‌ش
هه‌ر له‌شى له ناو گورى درازكه‌ش
مراعات نه‌زیر:
بیمسه عروس بى حسن و جیاز
سه‌یر به‌یدم ئه‌راى كوڵفتى پیاز
یا:
سینى وه‌ت قوورى یه نانه‌جیمه
مرحوم گه‌وراى شاباباى دیمه
ئیهام:
یه ڕووژ به‌دبه‌ختى هاته دیارم
باغه‌بان پیر كه‌فته هاوارم
ده‌ردم فه‌رمان دا سه‌ندووق ئاوردن
بى جرم و ته‌قسیر بیچاره‌م كردن
موتابه‌قه و ته‌زاد: موقابه‌له
چه‌مه‌ن بعد ئه‌ز گول بسكى زارى كرد
سه‌بزى ڕوخسارش عه‌وه‌ز بى وه زه‌رد
یا:
ماس تواى نه‌یرم ڕوب تواى نیه
شیره دو جوور هه‌س سفید و سیه
له‌ف و نه‌شر:
چند شیشه ماتیك له هه‌نگام جه‌نگ
شكیاوى و ڕشیاوى زه‌مین كردوى ڕه‌نگ
ارسال مه‌سه‌ل،ته‌مسیل
كاغه‌زى نفله، قه‌له‌م ڕه‌نجه‌و خود خه‌سته مه‌كه
(راه تو مه‌قسه‌د و توركستان عه‌رب بیخود مه‌ده‌و)
یا:
ده‌ر یاده قه‌ساو گاى ڕه‌نج بیوه‌ر
(خورد من پییا بو بار كیشان په‌ى خه‌ر)
یا:
وتم بنازم داناى كردگار
(له دماى لیمو، سیر تیه‌یده بازاڕ)
له بار ده‌ستوور زووان مه‌حه‌لى ئه‌گه‌ر بتوایم ئه‌راى زووان مه‌حه‌لى خوه‌مان مه‌تله‌بى یا نویسینى ئاماده بكه‌یم؛ شعره‌یل شامى خاسترین سه‌نه‌د و مه‌دره‌ك ئیمه‌س وه مه‌سایل زه‌ریف سه‌رفى و نه‌حووى له ناوى فره‌س ك جا دیرى له بانى به‌حس و ته‌حلیل بوودن و هه‌ر ئیجوور كولییات شامى یه‌كى له سه‌رچاوه‌یه‌یل مه‌سه‌له‌ته‌یل له زووان كوردى كرماشانییه.
وڵم كه
شه‌رف كوشیاد و وژدان جوانه‌مه‌رگ بى
وه بیوژدانى حه‌یرانم وڵم كه
وه ئه‌رواى شه‌ره‌ف سه‌وگه‌ند دائم
مه‌لوول مه‌رگ وژدانم وڵم كه
نه‌گرت كه‌س ده‌عوه‌تم،خوه‌م بیم مهمان
وه كار خوه‌م په‌شیمانم وڵم كه
وڵم كه تا نه‌وه‌ى كه‌س په‌ى وه ده‌ردم
دو سێ ڕووژى كه مه‌مانم وڵم كه
وڵم كه‌ى یا نه‌كه‌ى ڕحمى وه حاڵم
ته‌نم گڕ ده‌یده زندانم وڵم كه
هه‌میشه ئى قسه خستیاده یادم ك ئه‌گه‌رچه شامى له زاراوه‌ى مه‌حه‌لى موخه‌فه‌ف شاهموراده وه‌لى ئه‌راى ناو شاعرى من كه‌له‌مه‌ى موناسبیگه هه‌رچه‌ن من وه موشتاقیش ناودارم وه‌لى شامى وه مه‌عناى مه‌نسووب وه زه‌مان شامه‌و وه‌تیا:
تاریكى هه‌میشه‌یى من نیشان ده‌ى وه ئه‌گه‌ر چشتى ده‌رباره‌ى من نویساى ئى قسه‌ى منه حه‌تمه‌ن وه مه‌ردم بویش.
شامى له دووم ڕووژ ئازه‌رمان ساڵ 1363 له 67 ساڵه‌گى و له شوین یه‌ى نه‌خوه‌شى دریژ موده‌ت له ناومان چى و له باخ فرده‌وس شاره‌گه‌مان كرماشان وه خاك سپاردنه‌ى.
وه قه‌وڵ شامى خوه‌ى:
من ئه‌گه‌ر ئه‌هل وه‌فا یا بى وه‌فا بووده‌م گوزه‌شت
موده‌تى مهمان ده‌ر ئین محنه‌ت سه‌را بووده‌م گوزه‌شت
زاغ بوودم ده‌ور چه‌مه‌ن یا بولبول ئه‌فسورده حال
ده‌ر گولستان جه‌هان گول یا گیاه بووده‌م گوزه‌شت
نویسه‌ر وه فارسى : محمد على سوڵتانى
ته‌رجه‌مه وه كوردى : جه‌هانگیر وه‌لیان
