شی كردن و شاوير شیئر و زنه‌یی شامی كرماشانی
شامی ته‌نیا بوَُ جفت بوونی به‌یت و قافیه
ی
ه
شامی له نزیكه‌و
• كه‌لیمه‌یل ئه‌سڵی ( كلیدی)
شامی كرماشانی ـ شایر ـ شیئر ـ چه‌پكه گوڵ ـ چنانی ـ كرانشین ـ كه‌ڵڕی ـ كرماشان ـ زووان كوردی.
• په‌ی شرو (پێشه‌كی)
زاراوه‌ی كوردی كرماشانی یه‌كی له سه‌رچڵه‌یل ئه‌سڵی زووان كوردییه ك وه داخه‌و وه دریژی ئمری له‌ناو ئه‌ده‌بیات كوردی، لاوه‌لی نه‌كریاس و جیا له ساڵه‌یل و كاره‌یل ئاخر ك زامه‌ت كیشه‌یل و شایره‌یل ئی زاراوه داشتنه، ته‌قه‌لای فره‌یگ ئه‌ڕای په‌ره‌سه‌ندنی نه‌كریاس. هه‌روه‌ی خاتره وه داخه‌و ك كه‌م كه‌م فولكلور و زووان داڵگی ئی ناوچه له‌تمه‌ی فره‌ی دییه و؛ته‌نانه‌ت تۆنیم بویشیم كه كوت فره‌یگی وه به‌ین چییه و ئه‌گه‌ر ئه‌ڕای ئه‌ڵ دان دجاره‌ی چه‌رداخ زاراوه‌ی كه‌ڵڕی كاری نه‌كریه‌ید، كاره‌سات گه‌نی وه‌سه‌ری تیه‌د. شامی كرماشانی یه‌كی له‌و شایره‌یل كوردی بویشه ناوچه‌ی كرماشان و زاراوه‌ی كرماشانییه ك وه یه‌ی كه‌تاو تۆنستیه خوه‌ی جوور یه‌كی له بناخه‌چینه‌یل و وه‌فریاڕه‌سه‌یل ئی زاراوه له ساڵه‌یل ئاخره نیشان بیه‌ی. له‌ی وتاره فیشتر له باوه‌ت زنه‌یی وشیئر ئی كه‌ڵه‌پیای ئه‌ده‌بی ناوچه‌ی كرماشانه باس كه‌یم.
• شامی كرماشانی كی بوى؟
(شامی) شاهمراد موشتاق، كوڕ خوامرای (خدامراد) وفانوس، شایر ده‌روينناس، فه‌رهه‌نگ ناس، مه‌ردم ناس، وه باوه‌ڕ فره‌یگ له كرماشان ناسه‌یل، گه‌وره‌ترین هه‌ڵمه‌ت فه‌ره‌نگی و فیشترین ته‌قه‌لا ئه‌ڕای نواگردن له خاموش بوين و كوشانن ئاگر زووان داڵگی مه‌ردم كرماشان داشتییه و هیمای دیرد. هیمای گه‌پ شامی و شیره‌یلی له ناو ماڵه‌یل كوردزووان، جی قسه‌وباسه و گه‌پ شه‌ونشینییه و شه‌وچه‌ره‌ی ماڵه‌یله. جیا له‌یه‌یش له فره رادوين و تلیزوين و ڕووژنامه‌یل باسی كریه‌ید و شیئره‌یلی خوه‌نن و ئاڵ فه‌ره‌نگ وه یادی وه جییه‌یل گشتی جه‌مه‌و بوون.
«مامه‌د ئه‌لی سوڵتانی» كوكه‌ر و نويسه‌ر كه‌تاو «چنانی» ك خوه‌ی شامی وه نزیكه‌و فره دییه، نويساس:«شامی هه‌مويشه وه‌هوير من هاوردیاد ك "شاهموراد" ئه‌گه‌ر وه كوردی خولاسه‌ی بكه‌ی، بووده "شامی". منتا ئه‌ڕای من، شوره‌ت و ناسنامه‌یگ خاستر له شامی نییه. هه‌رچه‌ن وه "موشتاق" و"وه‌ته‌ن دووس"یش شوره‌ت دیرم. وه‌ڵام شامی وه "شام كه‌ران"(نزیكه شه‌و) نزیكه‌و نیشان له تاریكی دریژ زنه‌یی منه. ئه‌ر چشتی له باره‌ی من نويسای، هه‌تمه‌ن یه وه مه‌ردم بويشه».
«كه‌ریم كه‌ریم پوور» نويسه‌ر فه‌ره‌نگ لقه‌ت«خوه‌رهه‌ڵات»، ئی شایرسه‌ربه‌رزكرماشانییه، وه«شاهمراد مشتاق وه‌ته‌ن دووست» ناسانییه و له وه‌رده‌م كه‌لیمه‌ی «شامی» نويساس:«هه‌رچه‌ن سه‌واد نه‌یاشت وه‌ڵام شایری مه‌ردمی بوى. فیشتر شیره‌یلی وه "ته‌نز" وه‌تیاد».
ئی هه‌ساره‌ی ئاسمان فه‌ره‌نگ و ئه‌ده‌ب كرماشانیيه، ئه‌و جووره ك له شیره‌یلی ده‌ركه‌فد، زنه‌یی وه فه‌قیری و نه‌داری وده‌س ته‌نگی و كرانشینی برده‌سه‌ر و له‌به(ئه‌قه‌ره) ترس ئی ده‌رده‌یله وه ده‌رونی بوی، ك ترسیاد دوياجار مردنیشی بان كرای قه‌ور وه‌لی بسینن:
له ڕووژی ترسم ئه‌جه‌ڵ بیه‌ی زه‌نگ
ئومرم ته‌مام بوود له دونیای دو ره‌نگ
پنهان بووم له ژیر خشت و خاك وسه‌نگ
ژن ساهیوماڵ وه‌بیڵ و قوڵه‌نگ
قوڕه قوڕكونان، وه‌قسه‌ی جه‌فه‌نگ
بای كرای قه‌ور له‌لیم بسینی
چه بكه‌م وه‌ده‌س كرانشینی
وه قه‌وڵ ماموسا هه‌ژار موكریانی «ئه‌گه‌ر شامی كورد نه‌وياتا و ئه‌گه‌ر فه‌قیر و بی كه‌س نه‌وياتا شوره‌ت شیره‌یلی فره‌تر له‌یه بیاد... وه‌ڵام شوكر ئیره‌نگه‌یشه سه‌ربه‌رزه. شامی تا زنه بی، له نزمترین خانی و كه‌م گڕترین كوانی رووژگار و زنه‌یی برده‌سه‌ر. وه‌ڵام ئیره‌نگه ك مردییه جای به‌رزه؛ هه‌ڵبه‌ت له زنه‌یش سه‌ربه‌رزبوى، وه‌ڵام چه‌و نه‌زانه‌یل شامی نه‌ی».
تا وه‌ده‌نیا بی وه‌قه‌وڵ و قه‌رار فره له شیره‌یل و دووسه‌یلی، له گه‌ڕه‌ك «چه‌نانی» شار كرماشان زنه‌یی برده سه‌ر و مه‌ردم ئه‌ڕای شنه‌فتن شیره‌خوه‌شه‌گانی وه ده‌وری جه‌مه‌و بويان و هه‌ركه‌س ئه‌ڕای خوه‌ی نه‌واری وه‌شامی پڕ كردیاد.
له‌په‌ی شرو (پێشه‌كی) كه‌تاو «چه‌پكه‌گوڵ» شامی، ك هه‌ی سال 1363 هه‌تاوی دجار و؛ تا سال 1370 شه‌ش ده‌فه چاپ بوى، وه‌داڵگ بوين ئی شایره وه ئه‌وه‌ڵه‌یل ساڵ 1300 تا 1302 هه‌تاوی مالوم بويیه. منتا (وه‌ڵام) هه‌ژار نويساس: « له‌وه ك ئومری خوه‌ی (شامی) هويشد، فره‌تره». «مامه‌دئه‌لی سوڵتانی» تاریخنويس كورد كرماشان وه‌دالگ بوين شامی له ساڵ1296 هه‌تاوی زانستییه. هه‌ڵبه‌ت سوڵتانی هويشد م ك له كه‌تاو «حدیقه سوڵتانی»، تاریخ وه‌دنیا هاتن شامی وه ساڵ 1287 هاوردمه، وه هه‌ڵه‌ڕیا چیمه. له وه‌رایوه‌ر «كه‌ریم كه‌ریم پور» نويسه‌ر فه‌ره‌نگ لقه‌ت كوردی كرماشانی «خوه‌رهه‌ڵات» وه‌یه باوه‌ڕ دیری ك شایر «چه‌پكه‌گوڵ» له ساڵ 1287 هه‌تاوی هاتیه‌سه دنیا.
ده‌نگ باس نويسه‌یل «شامی كرماشانی» گشتیان باوه‌ڕ دیرن ك ئی ئه‌دیب وشایركورده له كرماشان وه‌داڵگ بويه، منتا كه‌س نه‌وه‌تییه ئه‌ڕا وه‌ختی شامی چوود ئه‌ڕا ماڵه‌و كرا گردن و ڕیشه و ڕه‌چه‌ڵه‌كی وه‌لی پرسن؛ ئويشد «هه‌رسینی»م؟
وه‌ت: تویسركانیت؟ وه‌تم: نه،كوردم
وه‌ت: كورد كوره‌ی؟ وه‌تم: هه‌رسینی*
هه‌ڵبه‌ت له‌شیر «زیاره‌ت»، شامی باس خوه‌ی له «شام» و «مدینه» و «خوراسان» و «نه‌جه‌ف» و... كه‌ی. هیمای مالوم نه‌ویه ك ئی ناوه‌یله ئه‌ڕای جفت بوين قافیه و ڕه‌دیفه، یا ك وه‌ڕاسی شامی سه‌فه‌ر ئی شاره‌یله كردییه؟
• زنه‌یی و وه‌سه‌رهات شامی له مناڵی تا...
وه‌داخه‌و وه‌ختی شامی 3 ساڵان یا وه‌قه‌وڵ كه‌تاو «چنانی» 4 ساڵان بويه، وه مه‌ره‌ز ئاوڵه گرفتار بوود و هه‌ردگ چه‌وی له ده‌س ده‌ی. خوه‌ی له‌ی باوه‌ته وه‌تییه:
هه‌نووز نه‌شناسويم چه‌پ و ڕاس ده‌س
ده‌ست جه‌هاندار جه‌هان بینم به‌س
وه قه‌وڵ په‌ی شرو«چه‌پكه‌گوڵ» شامی له ماڵ «ئه‌ڵماس خان» و «قوڵام ڕه‌زا لوڕ» و «سه‌ی ساڵا» له کرماشان وه زمسان گووش وه شیروه‌تن داس و هویرده هویرده،خوه‌ی زه‌وق و شه‌وق شیروه‌تن په‌یا كردییه. دۆاجار وه 12 ساڵی یه‌تیم كه‌فید و چووده لای مه‌مووژنی. ئه‌وه‌یش كلی كه‌یده ماڵ «هاجی ئه‌مانوڵاموته‌زدی». نويسه‌ر كه‌تاو «چنانی» له‌ی به‌ش له زنه‌یی شایر ناوبانگ كرماشانییه نويساس:«شامی كاره‌یلی ك وه پی سپاردوين كردیاد و وه قه‌وڵ خوه‌ی ڕووژانه فیشتر له دوهه‌زار په‌م دیاد، تا له چاڵاو ناو هه‌سار، هه‌وزو مه‌مبه‌ی ناو ماڵ پڕ بوود. شامی پوڵای ئاو مژیای بوى و هه‌روه‌خت باس بكردیا، له‌و پیایه (ئامانوڵاموته‌زدی)وه خاسی ناو بردیاد و ئه‌ڕای گه‌وره‌یلی جوور «مامه‌دخان چه‌نانی» رامه‌ت كل كردیا».
هه‌یه ك سن و ساڵ شامی چووده‌و بان، ئه‌رای چه‌ن وه‌ختی له «قه‌سرشیرین» چای و پارچه سیند و له كرماشان- یاوه‌قه‌وڵ بڕی له تایخ نويسه‌یل كورد: له كرماشان و كرن- فرووشیده‌ی و وه‌ی جووره رووزگار وه‌سه‌ر به‌ی.
«مارف خه‌زنه‌دار»تاریخنويس ئه‌ده‌بیات كورد وه‌تییه: «شامی له ئاخر ئومری تويه‌نستیه وه كاسبی سه‌رمه‌رز ماڵی ئه‌ڕای خوه‌ی بسینی». كه‌سی تره‌ك له‌ی باره چشتی نه‌وه‌تییه.
• فه‌رق مامه‌ڵه‌ی «چه‌پكه‌گوڵ» و «چه‌نانی»
شیره‌یل شامی وقه‌وڵ قسه‌ی سوڵتانی، مناڵه‌یل ته‌فری و بازی مناڵی خوه‌یان وه‌پی كردیان دوياجار داستان ئه‌و شیره‌یله وه سه‌ریان هاتیاد.
هه‌رچه‌ن وه‌داخه‌و كه‌تاو«چه‌پكه‌گوڵ»"هه‌تمه‌ن" به‌شیگ و، كه‌تاو«چنانی»"شایه‌د" به‌شی له‌شیره‌یل شامی كرماشانییه، وه‌ڵام هه‌یه‌یشه هويره‌یل ئنسانی، ئه‌ده‌بی و ئجتمائی شامی ئه‌ڕای ئیمه ڕووشن كه‌یدن.
هیمای بو خوه‌ش«چه‌پكه‌گوڵ»له ساڵ 1363 هه‌تاوی وه‌ڵاو نه‌ويده‌و ك خه‌وه‌ردان شامی شایرخوه‌ش هوير كرماشانی له‌دنیا چی و ده‌سی وده‌نیا بڕیا. «چه‌پكه‌گوڵ» وه زامه‌ت «ماجد روحانی» و په‌ی شرو ماموسا هه‌ژارموكریانی وهاوكاری «حسین موفتی» له سال 1363 هه‌تاوی له وه‌ڵاوكه‌ر سرووش وه‌ڵاوه‌و بی. وه‌ڵام مامه‌د ئه‌لی سوڵتانی نويسه‌ر كورد له كه‌تاویگ وه ناو«چنانی»(دیوان شامی كرماشانی)ك فه‌رق مامه‌ڵه‌ی فره‌یگ وه گه‌رد چه‌پكه‌گوڵ دیری، چويزه‌یل تاریكتر وكوڵه‌سوچه‌یل نائاشناتر له شیئر و زنه‌یی شامی خه‌یده وه‌رده‌س. هه‌ڵبه‌ت سوڵتانی خوه‌ی وه‌تیه«چه‌پكه‌گوڵ» ته‌نیا یه‌ی به‌ش له شیئره‌یل شامییه. وه قه‌وڵ ئی خاوه‌ن قه‌ڵه‌مه:«چه‌ن گله غه‌زه‌ڵ و3 "مه‌نزومه" فره‌ناته‌مام له شیئره‌یل شامی، ك وه گه‌رد كه‌تاو«چنانی» فه‌رق مامه‌ڵه‌ی فره‌یگ دیرد، له ناو «چه‌پكه‌گوڵ» چاپ بويه. هه‌وه‌ی خاتره ئيمه دوينیم ك له كه‌تاو«چنانی» شیره‌یلی جوور«رژه‌سوران»، «قاتل گیان»، «سووگ حسین»، «بی وه‌فایی» و «زیاره‌ت» وه گه‌رد چه‌ن شیئر تره‌ك فارسی چاپ بويه ك له «چه‌پكه‌گوڵ» نییه. هه‌وه‌ی فرمه بڕی له كه‌لیماتی ك له ناو «چنانی» هاتییه ، جووری تره‌ك له «چه‌پكه‌گوڵ» چاپ بويه. جوور ئی به‌یته:
«راه تو وه تۆركسان چوو ئه‌ی عه‌ره‌ب! بی خود نه‌ده‌و» (لاپه‌ڕه61/چه‌پكه‌گوڵ).
ئاغای سوڵتانی له كه‌تاوه‌گه‌ی خوه‌ی له زووانی شامی ئی جووره وه‌تیيه:
«راه تو مه‌قسه‌د و تركسان بی خود مه‌ده‌و»( لاپه‌ڕه84/ چنانی).
یا دوينیم ك «ته‌بیب جه هه‌ر ده‌رد» له«چه‌پكه‌گوڵ»، جوور «ته‌بیت وه‌هه‌رده‌رد» له«چنانی» هاتییه. بایه‌سیش وه‌ت ك شیئر «خاو غه‌فڵه‌ت» شامی له «چه‌پكه‌گوڵ» وه ناو«اعتیاد» له «چنانی» چاپ بويه. نمونه‌ی ئی جیاوازییه‌یله فره‌ن.
وه‌باوه‌ڕ ئيمه چوين شامی سه‌واد خوه‌نین و نويسان نه‌یاشتییه و شیئره‌گانی له‌سینه‌ی بیه، هه‌ركه‌س هاتییه‌سه لای، به‌یت یا كه‌لیمه‌یل جووراوجووری له هه‌ر نه‌وار پڕ كردن وه‌تییه. یا بنكول، فره له شیره‌یلی ته‌فروتوينا بینه. هه‌وه‌ی خاتره تويه‌نیم وه شه‌ك و گومان بويشیم ك ته‌نانه‌ت كه‌تاو«چنانی»ش ته‌مام شیئره‌یل شامی نییه. هه‌ڵبه‌ت قسیه‌ی كوكه‌ر وشاويرده‌ر كه‌تاو «چنانی» جای هورمه‌ت دیرد ك وه‌تییه:«شامی قه‌وڵ دا نوسخه‌ی كامڵ فیشتر شیره‌یلی ك له‌و وه‌خته لای پیای خاسی تر بويه و یه‌كی وه هاوسایل باسه‌وادی له ئداره‌ی پۆس و تلیفون ئه‌رای نويساويده‌ی، ئه‌رای كه‌ڵك گرتن من بارده‌ی.(دويای ئی ئه‌وه‌ڵ چه‌و وه‌پی كه‌فتنه) له‌و زه‌مانه هات و چین من وه گه‌رد شامی شرو بوی. دويای فره‌یگ هات وچین و سه‌ركیشی و هاونشینی و شیئرخوه‌نین، شامی ئی ده‌فته‌ر شیئره داده من و وه‌ت: له تو توام {ئی شیئره‌یله}ئه‌ڵگریدان و نه‌یلید وه‌به‌ین بچن». منیش قه‌وڵ دام و فیشتری له به‌رگ هه‌وه‌ڵ كه‌تاو «حدیقه سوڵتانی» وه گه‌رد داستان هاڵ باڵ شامی هاوردمه. ئاغای سوڵتانی باوه‌ڕ دیری ك كه‌تاو«چنانی» ك وه هاوكاری «ئه‌لی ئه‌گبه‌ر سابونی» وه‌پی ڕه‌سییه، كامڵتر وه‌نوسخه‌ی چه‌پكه‌گوڵه. ڕاس وه‌تییه.
• شامی؛ شائر میللی كورد و لويتك نشینی شیئره‌گانی
وه قه‌وڵ ئه‌دیب ناسه‌یل وخوه‌نه‌ره‌یل و شاۆرده‌ره‌یل شیئر و زنه‌یی شامی شه‌كه‌ت، شیئر ئی شایر كرماشانییه، ئه‌وزای ناله‌بار و زنه‌یی تیه‌ڵ و ناخوه‌ش خوه‌ی و مه‌ردم له‌و زه‌مانه له كرماشان باس كه‌ی.«دگدڕ مارف خه‌زنه‌دار» نويسه‌ر كه‌تاو «تاریخ ئه‌ده‌بیات كورد» پیایه‌تی ئه‌ده‌بی شامی، جوور «ناڵی» شایر سه‌ربه‌رز و توانای سورانی وه هه‌ساو هاوردیه و نويسد: «شامی هه‌رچه‌ن خوه‌نین و نويسان نه‌زانستییه، وه‌ڵام تويه‌نستیه شیئر "ناڵیانه" بويشد. وه‌ی خاتره چییه‌سه ناو تاریخ و ئه‌ده‌ب كوردییه‌و». خه‌زنه‌دار له دریژی قسیه‌گه‌ی ئويشید ك « ته‌مام شیره‌یل شامی نیشان ده‌ی ك شامی شایر میللی كورده».
ئه‌وجووره ك ماموسا هه‌ژارموكریانی له «چه‌پكه‌گول» وه‌تییه: «ته‌نیا شیئر كرانشینی خاسترین شایه‌ت هونه‌ر و هونه‌رمه‌ندی و ده‌س ڕه‌نگینی و شیئرخاسی و ڕه‌وانی (شامی) شایر هه‌لكه‌فتی (كرماشان)ه».
سوڵتانی هه‌وه‌ی فرمه، ناو ئی شایر گه‌ورای كورده له لای شایره‌یلی جوور «ابوالعلا معری» و «بشار برد» ئه‌ره‌و و«هومیروس» له یونان و «میلتن» له ئوروپا و«رودكی» و «شوریده شیرازی» له ئیران دییه و وه‌تییه:« شامی هیچ وه‌خت وه باڵای پاتشا و خانه‌یل، شیئر نه‌وه‌تییه».یه‌وى جیا له‌یه ك نزیكی شیئر شامی و ابوالعلا له باوه‌ت مانی ومه‌غز، خاس شاوير داس و شی كردیه‌سه‌و، وه‌تییه ك شامی جووره‌یل «رومانتیك» و «ئمپرسیونسیم» و «سومبولیسم» شیئر وه‌تییه. هه‌وه‌ی فرمه وه‌تییه: «شامی له سازه‌یل و ده‌سكرده‌یل ئه‌ده‌بی جوور «جناس زاید» و «شبیه موتڵه‌ق» و «مراعات نه‌زیر» و «مقابله» و«لف و نشر» و «ته‌مسیل» كه‌ڵك وه‌رگرتیه».
بایه‌س بويشیم ك شامی له «سه‌ئدی» شایر فارسی بويش گه‌ورای ئیرانی، مه‌سه‌ڵ و شیئر هه‌ڵگه‌ڕانیه‌سه‌و. ئه‌وجا ك هويشی:
رووح سه‌ئدی شادواتش كه‌س له‌ئی میهنه‌ت سه‌را
تانه‌كیشد ڕه‌نج و زامه‌ت گه‌نج نه‌سیبی نیه‌و
(نابرده رنج گنج میسر نمی شود)
له جای تره‌ك، شامی«ته‌زمین» شیئر فارسی «باور ازبخت ندارم كه تو مهمان منی» له «سه‌ئدی» گرتیه ك وه داخه‌و له كه‌تاو چه‌پكه‌گوڵ ناتییه.
فره وه‌داخه‌و ئی بلیمه‌ت لای مه‌ردم كرماشان و ته‌نانه‌ت فه‌ره‌نگ دوسه‌یلیش قه‌یر و قیمه‌تی نه‌گیریادن تا ئه‌وجا ك له شیره‌یلی ده‌ركه‌فد، ده‌روه‌ده‌ر و ئاواره و كرانشین و ده‌س ته‌نگ بوی. هه‌وه‌ی خاتره هه‌وه‌ڵ جار كه‌سه‌یلی له ده‌یشت كرماشان و فه‌ره‌نگ كه‌ڵڕی، تیه‌ن و كوتی له‌شیره‌یلی جه‌م و وه‌ڵاو كه‌ن. ساف و باره‌سیاوی و كوڵ و كوڵبڕ وه قه‌وڵ سوڵتانی، «وه‌ختی شامی له مانگ 9(نو) له ساڵ 63 هه‌تاوی وه‌خاتر یه‌ی نه‌خوه‌شی دریژ مرد و له‌باخ فه‌رده‌وس كرماشان خاكی كردن و له"حسینیه‌ی ئمام حه‌سه‌ن ئه‌سكه‌ری" ئه‌ڕای فاتحه گرتن، كه‌سی وه شایره‌یل و ره‌فیقه‌ل و فره‌زانه‌یل و ده‌سه‌ڵاتداره‌یل ده‌وڵه‌تی و ئه‌منی ناتنه فاتحه‌گه‌ی». كورد وته‌نی: گه‌یا! تف له مردند!!
• غه‌ریبی شامی وه‌خاتر غه‌ریبی زاراوه‌ی كوردی كه‌ڵڕی(كرماشانی)
یه‌كی له هوكاره‌یل غه‌ریب مه‌نن شامی له ناو كورده‌یل و ئاڵ فه‌ره‌نگ، جیا له فه‌قیر و ده‌س ته‌نگ بوين ئی شایره، غه‌ريب بوين زاراوه‌ی كوردی كرماشانی له ناو فه‌ره‌نگ و زووان كوردی وه گشتییه. یانی بایه‌س بويشیم ك زووان كوردی كرماشانی له كورده‌واری و زووان ناسی و فه‌ره‌نگ كورده‌یل، غه‌ريبه بويه. هه‌وه‌ی خاتره شامی و شیئره‌یلیشی غه‌ريب مه‌نن و فره دیر وه مه‌ردم مارفی بوين. مه‌ردم كه‌ڵڕ و وه‌رسه‌ی زاراوه‌ی كرماشانی، ته‌نانه‌ت وه زامه‌ت كه‌سه‌یل تر، وه شامی و شیره‌یلی ئاشنابوينه. رووژنامه‌نويسی ك زووان داڵگی خوه‌ی كه‌ڵڕی نییه، له وتاریگ وه ناو «شامی، ده‌سكرد كمار (كنار) و غه‌ريبی زووان» نويساويد ك «خه‌م نان، ته‌مام بوين و توانایی ئی شایره داگیر كردییه». ئه‌نوی درو وه‌تییه خاڵو؟! وه‌هه‌ق ک ڕاس وه‌تییه.
دوياجار ئويشد: «شامی توای بانگه‌واز "بوين" گیان له‌وه‌ر ئینسان ده‌س ته‌نگ فه‌قیری جوور خوه‌ی بكه‌ی».
وه‌باوه‌ڕ ئیمه، شامی وه شیئر و زووانه ئه‌ده‌بییه‌گه‌ی، هه‌م خوه‌ی زنه كرد و هه‌م بناخه‌ی زنی كردن زاراوه‌ی كه‌ڵڕی و په‌ی شرو ئه‌ده‌بی بوين ئی زاراوه له رووژگار تازه‌ی ئیمه له ناو زووان و ئه‌ده‌بیات كوردی دامه‌زران. ئمرووژیش په‌ره‌دان وه زاراوه‌ى كوردی كرماشانی تويه‌ند «شامی كرماشانی»یه‌یل فره‌تر و ئیمه بناسند.
«خه‌یام» و «حافز» و فره له شایره‌یلتر ئیران و دنیا وه یه‌ی كه‌تاو ناودار بین و شامی ئیمه‌یش ته‌نیا وه «چه‌پكه‌گوڵ» یا كامڵتر بويشیم وه «چنانی» بییه هه‌ساره‌ی نويرانی وه ئاسمان زووان و ئه‌ده‌ب كوردی. ئمڕوو ئه‌ڕامان جوورخوه‌ر نیمه‌ڕووژ ڕوشن بییه ك شامی وه یه‌ی كه‌تاو ك ته‌نیا به‌شیگ وه شیریلییه، چ كاری ئه‌ڕای فه‌رهه‌نگ و زووان كوردی له كرماشان كردییه. پڕ وه‌داخه‌و فره‌یگ له‌شیره‌یل ئی شایر سه‌ربه‌رز كرماشانییه ته‌فروتوينا بوين و وه‌به‌ین چین و كه‌سی نه‌وی جه‌م و وه‌ڵاویان بكه‌ید. هه‌رئه‌و وه‌خته ك فره‌یگ وه ته‌فری و گه‌پ داین هاتنه‌سه لای شامی و وه‌ی شایره نه‌وار پڕ كردنده یا شیرشنه‌فتنه، هوير ئیمرووژ نه‌یاشتنه و ته‌نانه‌ت بڕیگ وه‌تنه شیره‌یلد چاپ كه‌یمن. جیا له‌ی دگله‌ی كه‌تاوه ك ناویان بردیم، ئه‌گه ئیوه كه تاوی له‌یانه‌دینه چاپ بوود،"مشتاق" شائریش دییه! به‌ڵكه شیره‌یلی بردنه‌و نا وردنه‌سه‌وه‌ی.
• شیئر شامی باس له چوه كه‌ی؟
له‌شیئره‌یل شامی، جیا له‌یه ك ته‌مام فت و فه‌نه‌یل ئه‌ده‌بی وه‌كار چییه، ڕه‌خنه و گله‌یی و تواستن مافه‌یل سیاسی و شارنشینی تیه‌ده وه‌رچه‌و. ئاڵ گوڕه‌یل سیاسی ده‌وره‌ی موسه‌ددق و ساڵه‌یل 1328 تا 1332 هه‌تاوی وه ئیران له هوير شامی كار كردنه و له بڕی له شیئره‌یلی، شامی خوه‌ی جوور یه‌ی كه‌سی ك ئه‌وزای مه‌مڵه‌كه‌ت شناسويد، مافه‌یل شارنشینی خوه‌ی بانگه‌واز كه‌ی. هه‌ر وه‌ی خاتره‌سه ك فره‌یگ له شامی ناسه‌یل وه‌یه باوه‌ڕدیرن ك شیئرشامی له ده‌رده‌یل سیاسی ومه‌ردمی وه شیواز رئالیسم باس كه‌ی. «ئه‌لی سه‌هامی» شایر ونويسه‌ر كه‌ڵڕ وه‌تییه :« "من" شامی، "من" جه‌مایه‌ت و مه‌ردمه».وه‌ڕاسی له‌شیئره‌یل شامی، ئی قسیه ده‌ركه‌فید.
شامی له وه‌خت گه‌پ شیئری خوه‌ی وه‌گه‌رد دگدڕ موسه‌ددق، تواد ك ئی كه‌ڵه‌پیایه، مه‌ردم له ده‌س زور وده‌سه‌ڵات خان و ئاغا ئازاد بكه‌ید و ده‌سه‌ڵات سیاسی وه به‌ین مه‌ردم دابه‌ش بكریه‌ید. فیشتر شیئره‌یل ئی ئه‌دیب كورده مالوم كه‌ی ك شامی وه ده‌رده‌یل مه‌ردم ئاشنا بويه و له‌هويریان نه‌كردیه. له شیئر مه‌یشور«كرانشینی» و له به‌یته‌یلی جوور «نه خارج مه‌زه‌ب نه‌جوداز دینم»، یان « نه ڕومی ڕومم، نه‌چینی چینی» یا ئه‌و جاگ هويشی« مه‌ر من وه‌جومڵه‌ی نه‌و به‌شه‌ر نیم»، درسه ك شامی هاشون هه‌ق شارستانی خوه‌ی، وه‌ڵام له ڕاسی، شامی له‌ی شیئره‌یله جیا له هونه‌ركاری ئه‌ده‌بی، زووان ڕاسه‌قینه‌ی مه‌ردمه و له‌باوه‌ت ئه‌وانه‌و قسیه كه‌ی. ڕشانن نه‌خشه‌ی ده‌رده‌یل مه‌ردم وه زووان شیئر ته‌نیا له شیركرانشینی، له‌به ڕه‌نگینه ك كارهه‌ركه‌سی نییه‌و ئایه‌م وه‌ی کاره سه‌ری سڕمینی. شامی له‌ی شیره ك ئیره‌نگه وه ئه‌نازه‌ی زووان كوردی وه‌روه‌ڵاو بیه‌سه‌و، نیشان داس ئایه‌م كرانشین ده‌س نه‌چی، روژگار چوی به‌یده‌سه‌ر و چوه كیشی. یاهاڵ باڵ ئایه‌م كرانشین ك وه‌هاڵ باڵ سه‌گ زانستییه و نزیكی وه‌دنیا هاتن خوه‌ی وه «ساڵ سه‌گ» یا ده‌نگ ساهیو ماڵ ك هاواركه‌ی « دیوار نه‌ڕمنی»، ئه‌سكه‌یلیگه ك وه‌هه‌ق به‌رزی كار هونه‌ری شامی نیشان ده‌ی. یا وه‌ختی كور ساهیوماڵ « وه‌جیب پڕ ڕیخ، ده‌س وه تیركه‌مان/ خه‌ی ئه‌ڕای قووڕی، خه‌ی ئه‌رای ئسكان/ كه‌س جووره‌ت نه‌یری سدای بایده‌بان» و سه‌ف ئه‌فتاوه ئه‌رای كناراو ك هويشی «20 نه‌فه‌ر وساس ته‌ك داسه دیوار» یا جیڕه جیڕه‌ی ده‌ر و خاتر هاتن « ئوساسه‌فه‌ر» و «مه‌شه‌ی ئه‌لی ئه‌سكه‌ر» و « مه‌شه‌ی قوڵام» و«كه‌لای فه‌روخ خان» و«ئوسا ئه‌میرخان»- ك هه‌ركام وه جی خوه‌ی چوی یه‌ی ده‌سه ماڵ، وه‌ئاجوڕ و خشت چنیاس- كاره‌یلیگه ك تۆنیم بویشیم فه‌قه‌ت وه‌شامی وه‌ر تیه‌د.
هه‌رچه‌ن شیئر شامی فیشتر زووان ئمرووژ كرماشانه، وه‌ڵام مارف خه‌زنه‌دار نويسه‌ر كه‌تاو «مێژووی ئه‌ده‌بی كوردی» وه‌تییه :« كه‌لیمات زاراوه‌ی له‌كی، به‌ختیاری، گورانی وكه‌ڵڕی و فه‌یلی له ناو چه‌پكه‌گوڵ په‌یدا بوود». ته‌نانه‌ت بایه‌س بويشیم ك كه‌لیمه‌یل هه‌ورامیش وه زووان شیئری شامی په‌یدا بوود. یه‌یش نه‌بایه‌س وهوير بوه‌یم ك هويرده‌زاراوه‌یل شار ودیهاته‌یل ده‌ور وه‌ر كرماشان ك هاتنه‌سه ئی وڵاته، سه‌رجه‌م، زاراوه‌یگ له زووان و زاراوه‌یل جووراوجوور كرماشانی كه فیشتری كه‌ڵڕییه، دورس كردنه. منتای ڕاسییه‌گه‌ی یه‌سه، كوردی كرماشانی ئمرووژ فه‌رق مامه‌ڵه‌ی فره‌یگ وه‌گه‌رد كوردی كه‌ڵڕی دیرد. هه‌رچه‌ن هه‌ردگله‌ی ئی دو هويرده زاراوه وه‌خاتر نزیكی فره‌یگ ك وه‌گه‌رد یه‌ك دیرن، له‌جای یه‌كتری چنه‌وكار.
هه‌رئه‌و جووره ك وه‌تیم له شیره‌یل شامی كرماشانی، كه‌لیمه‌یلی وه‌زاراوه‌ی هه‌ورامی دوينیم. جوور ئی شیئره ك له باره‌ی داڵگی وه‌تییه.
شه‌ش ماه ته‌مام وه‌بان جا بی
عاقبه‌ت ده‌وای ده‌رده‌ش فه‌نابی
من مه‌نم ئه‌ڕای جه‌فای زه‌مانه
په‌ی تیر ته‌ئنه‌ی خویش و بیگانه
قه‌وم قبڵه‌س وه‌لی قبڵه‌ی من چه‌فته‌ن
هه‌رچی قه‌وم دیرم دور وه‌لیم كه‌فته‌ن
یا هويشد:
بنام بی چون جه‌هاندار فه‌رد
موخبر جه‌هه‌ركار، ته‌بیب جه هه‌رده‌رد
زاته‌ش بی زه‌وال لوتفه‌ش بی پایان
خودایش وه‌خه‌ڵق ئاڵه‌م نه‌مایان
خوه‌ش زووانی شامی و كه‌ڵك گرتنی له فت وفه‌نه‌یل ئه‌ده‌بی، نیشان ده‌ی ك شایره‌یل گه‌واری ئیرانی سه‌رده‌م خوه‌ی كه‌م یا فره شناسیه. هه‌وه‌ی خاتره شامی هه‌رچه‌ن و ه‌خوه‌نین ونۆسان بیگانه بوی، وه‌ڵام شیئر فارسی له فره‌یگ له فارسی زووانه‌یل خاستر وه‌تییه. ئه‌و جاگ ئوشی:
وه‌قه‌وڵ «سعدی» پیرخردمه‌ند
ماده‌ر نه‌زاده‌ست یه‌ی ڕه‌نگ ده‌فه‌رزه‌ند
«حافز» مه‌نويسد«ره‌فیق كیمیاس»
نه‌مود و ه‌ده‌س تا دونیا دونیاس
فره‌یگ له شیره‌یل فارسی شامی، ك له ناو «چه‌پكه گوڵ» ناتییه، له كه‌تاو «چنانی» وه‌ڵاو بیه‌سه‌و. وه‌ڵام له هه‌ردگله‌ی ئی كه‌تاوه‌یله تويه‌نیم ئی شیره بوينیم:
من اگر اهل وفا یا بی وفا بودم گزشت
مدتی مهمان این محنت سرا بودم، گزشت (چنانی: مدتی مهمان درین محنت سرا بودم ...)
زاغ بودم در چمن یا بلبل افسرده حال
در گلستان جهان، گل یا گیا بودم گزشت
یانی:
من ئه‌گه‌ر وه‌فادار یا بی وه‌فابویم، چیم
چه‌ن وه‌ختی میوان دنیای پڕ مه‌ینه‌ت بویم، چیم
قه‌ڵابازڵه له چه‌مه‌ن بویم یا بوڵبوڵ له‌هاڵ كه‌فتی
له گوڵسان دنیا گوڵ یا گزگیا بوم، چیم.
شامی وه‌گه‌رد بیسه‌وادی خوه‌ی، نزیكی فره‌یگ وه زووان فارسی داشتیيه. ئی نزیكیيیه بایس بويه هه‌م شیئر فارسی بویشد و هه‌م له بڕیگ له شیئره‌یلی، وه كه‌لیمه‌یل فارسی كه‌ڵك وه‌ربگری. ئه‌یب ئی كاره یه‌سه، كه‌م وكوڕی زاراوه‌ی كه‌ڵڕی - وه‌باو زووان ناسی- له‌شیئره‌یلی باقی بمینی. هه‌ڵبه‌ت خاسی فره‌یش دیرد. هه‌ر ئه‌وجووره ك «ئبرایم یونسی» نويسه‌ر و هه‌ڵگه‌ردنه‌ر(موته‌رجم) كورد وه‌تییه،«خاستر یه‌سه ك زووان كوردی و فارسی ئه‌رای پشتیوانی، له یه‌كتری كه‌ڵك بگرن. چوی وه یه‌ك نزیكن». یه‌یش بویشیم ك كه‌لیمه‌یل فارسی ك له‌شیئره‌یل شامی وه كارهاتنه، نیشانی ئه‌رای یه‌سه ك له شاری جوور كرماشان تا ئه‌و زه‌مانه كار فره‌یگ ئه‌ڕای زووان كوردی وه‌زاراوه‌ی مه‌ردم ئی وڵاته نه‌كریاس، تا ئه‌وجاگ فیشتر كه‌تاو «چه‌پكه گوڵ» و ته‌مام لاپه‌ره‌یل كه‌تاو«چنانی» وه ڕینوس فارسی نويسیانه. وه‌لحاڵ شامی وه شیئره‌یل خوه‌ی فره‌یگ له كه‌لیمه‌یل كوردی كرماشانی له مردن نجات داس و زنه‌یان كردییه. له‌یه بانتر، بایه‌س وه‌ت، وه شیئره‌یل خوه‌شی،خوه‌ی و زووانه‌گه‌ی وه قه‌فه‌س هاتنه ده‌یشت و له مه‌رگ نه‌جات په‌یدا كردن. ڕووژنامه نۆسیگ خوه‌مانی ڕاس وه‌تییه: «شامی، نه‌فه‌س جه‌میگ كمار كریای بويه ك ته‌نیا له ده‌روه‌چ شیئر تويه‌نستیه بشناسنه‌یان و بخوه‌ننه‌وه‌یان و له ڕی هونه‌ره‌و دجاره تیه‌نه دنیای ڕوشن». شامی ئه‌گه‌ر غه‌ريب مه‌ن، وه‌خاتر غه‌ريبی زاراوه‌گه‌ی له ناو زاراوه‌یل زووان كوردی بوی. ئه‌گه‌ر ئمڕووژیش زنییه، وه‌خاتر شیئره‌یلییه ك جیا له خوه‌ی، زاراوه‌ی «كرماشانی»ش زنی كرده‌و.
پله‌ی به‌رزهونه‌ری شیره‌یل ئی شایر سه‌ربه‌رز كرماشانییه وه‌هه‌ق هه‌رجای قسه‌وباس دیری. ئه‌وجاگ وه‌گه‌رد دگدڕ موسه‌ددق ئويشد:
سه ماه حقوق پاسبان شار
... نیه‌ره‌سد، نه‌یده‌ی ده‌س ته‌ڵه‌بكار
مه‌ر جووره‌ت دیرن بچنه بازار؟!
یه چری ئاغا، ئه‌وی دادكه‌ی سه‌ركار
ده‌س مایه نه‌یرم، هه‌ساوه‌گه‌ت بار
***
ئه‌وزا مه‌مڵه‌كه‌ت ده‌رهه‌م به‌رهه‌مه
وینه‌ی زوڵف یار پڕ پیچ و خه‌مه
شامی له‌ی به‌یته‌یله، جیا له‌یه ك پله‌ی به‌رز كارهونه‌ری وشیرین كاری خوه‌ی نیشان ده‌ی، ئه‌وزا مه‌مڵه‌كه‌ت له زه‌مان خوه‌ی وه قه‌شه‌نگترین جوور وه شیوه‌ی پیچیایی زڵف یارنیشان ده‌ی.
شامی، فره وه‌گه‌رد شیئر ئیمڕووژی (نه‌و) ك له شیواز وه‌زنی شونگیری نیه‌كه‌ی، هامشو خاسی نه‌یاشتییه. هه‌ڵبه‌ت فره له شیئره‌یلی و قه‌وڵ شامی ناسه‌یل، شیئر«نه‌و»ون ك وه‌زن دیرن. منتا ئاو شامی وه‌ڵ هه‌ر شیئر «نو»وی وه یه‌ی جو نه‌چیاد. تا ئه‌وجا گ هويرده ئه‌یب زیره‌كانه و فره تیه‌ڵی وه فره له شایره‌یلی گردییه ك وه سه‌ر ئی خه‌یاڵنه "ئه‌گه‌ر چه‌ن كه‌لیمه ئه‌ده‌بی وه ژیر یه‌ك بنويسی ئه‌وه شیر نه‌وه". له‌ی باره وه‌تییه:
یا فه‌راق ئاخر كوشیدم یا غه‌م ئه‌شعار نه‌و
وه‌ی دو ده‌رده ئه‌رنه‌مردم، دی نه له‌رز دیرم نه ته‌و
ئاب و خاك قاڵب نه‌كه‌رده، گڵ وه‌پی ئويشن نه‌خشت
زه‌همه‌ت سه‌رمای زمسان، یه‌خ ده‌یده‌ئه‌و
قسه‌ی بی مه‌غز و مه‌غز ئازار و پوچ و بی له‌زه‌ت
دیم وه‌هه‌ر جه‌معی خوه‌نینه‌ی، ئه‌هل مه‌جلس كه‌یده خه‌و
ڕه‌وغه‌ن وگوشت و برنج و لیمو ئه‌مانی و سیب
كه‌ی وه‌خامی بود بخوه‌یده‌ی، تا نه‌كریه‌یده چڵه‌و
شایر شیرین كه‌ڵام شیرنه‌و هه‌ر یه‌بزان
عافیه‌ت دوره‌ن جه‌سه‌ركار ئه‌ر بخوه‌ید هه‌شت مه‌شكه‌ئه‌و
كاغزی نفڵه، قه‌ڵه‌م ڕه‌نجه‌و خوه‌د خه‌سته نه‌كه
راه تو وه‌تركسان چو ئه‌ی عه‌ره‌ب! بی خود نه‌ده‌و (چنانی: راه تو مه‌قسه‌د وه‌تركستان عه‌ره‌ب،...)
شیرنه‌و، كوهنه‌وه‌یادم برد، نیه‌زانم چاره‌چه‌س؟
قسه‌ی بی مه‌غز به‌زی، مه‌غز شامی كردخره‌و
له قه‌سیده‌ی «باغبان با كه‌س وه‌فا نه‌كه‌رده‌ن»(چه‌پكه‌گوڵ) ك له كه‌تاو«چنانی» وه ناو «زه‌ییف وقه‌وی» وه‌گه‌رد فه‌رق مامڵه‌ی چه‌ن به‌بیت هاتییه، شامی وه‌گه‌رد موناجات وه‌ل خودایا شروع كه‌یدن و دوياجار له سه‌ر ده‌یشت و ته‌بییه‌ت، جووری باس كه‌ی ك شیواز خوه‌یه و هه‌رشایری نیه‌تويه‌ند وه‌ی ڕیا بچوود. هه‌وه‌ی فرمه، شامی له شیر« ڕۆن نه‌واتی» له ڕشان و پشان خه‌رج ساڵ نو قسیه كه‌ید و فه‌قر و نه‌داری و ده‌س چین ونه‌چین مه‌ردم، وه زنه‌یی خوه‌ی هه‌ساو كه‌ید ك ئه‌ڕای خه‌رج ساڵ نو، ئه‌سپاو فروشد یا نه‌یده گره‌و؛ ك دويزه‌مه‌ی فره‌یگ ده‌یده ده‌سی. دوياجار ڕه‌سد وه قسه‌یل فولكلور سه‌رزووان مه‌ردم كرماشان جوور «گشت كه‌س» و«زنه‌ی گیانت بو» و «توبمری»و... له ئاخریش سه‌ر له مه‌رافه‌یگ ده‌ركه‌د ك هیمای به یتیه‌یلی گه‌پ ته‌نیایی و شه‌وچه‌ره‌ی دیواخانه‌یل كرماشانه.
وه گومان م «كرماشانی زووان» نییه، یا كه‌م هه‌س ك ئی به‌یته‌یله یه‌ی ده‌فه وه زووان ناوردويد یانه‌شنه‌فتويد:
تایه‌ی دوشمیندام،هه‌م پیاو هه‌م ژن
چوی سه‌گ هه‌ڵامات هاوردن په‌ی من
هه‌ف هه‌ش ده‌س خواردم، دوده‌س وه‌شانم
بیس كرانشین ڕشیانه بانم
وه ته‌خت ڕه‌خت شور، ئه‌فتاوه و ئاوپاش
یه‌كی ئاته‌ش ڕیز، یه‌كی وه مه‌قاش
من دیم كارگه‌نه ناو خودا بردم
كراوا تاگه‌ی باقر خان گردم
باقر خان له ژیر، بیس نه‌فه‌ر له بان
من له ناوه‌ڕاس جووركه‌واو لای نان
سه‌فه‌ر وه‌سیله، موشته‌با وه‌مشت
داراخان دادكرد: كه‌ریم كازم كوشت
تابان وه‌تاكه‌وش، جه‌یران وه‌جاڕو
له‌یلا وه له‌قه، گوڵ بانووه‌چو
راسییه‌گه‌ی یه‌سه ك وه‌گه‌رد«خه‌نیندار» و «مه‌ردم وه‌خوه‌ی كیش» ئی شیئره‌یله، شامی فره‌تر له‌یه ك هوير بكه‌یم، هويرده‌كاری و سه‌رتك نشینی خوه‌ی وه ناو ئه‌ده‌بیات كوردی نیشان ده‌ی و شیرین كارییه‌ل زاراوه‌ی كوردی كرماشانی فیشتر خه‌یده وه‌ر ده‌س خوه‌نه‌ره‌یل شیئره‌گانی. جیا له‌یه‌یش خوه‌ی جوور ئایه‌م مه‌ردم ناس ك هويردترین كرده‌وه‌یل مه‌ردمان كرماشان ناسییه، جوور ئه‌دیب و ده‌نگ باس نۆس و جوور هونه‌رمه‌ندی ئیرادگیر و ره‌خنه‌گیر ته‌مام، لۆتگ نشینی خوه‌ی له زاراوه‌ی كرماشانی له شیئر و ئه‌ده‌بیات ئه‌و زه‌مانه و ته‌نانه‌ت ئمروژیش وه ڕخ كیشد. هه‌وه‌ی خاتره‌سه ك شیئره‌گانی له سینه‌ی مه‌ردم جی گردیه و بویچگ و گه‌ورا كوتیگ له شیره‌گان شامی له‌وه‌ر خوه‌نن و شه‌وچرای دیواخانه‌یله.
هه‌ئه‌وجووره ك «سه‌ییدئباده‌تیان» شایر كه‌ڵڕی بویش شیرین كار وڵات «گێڵان» له‌شاره‌یل قورتیسه‌ی كه‌ڵڕ وه‌تییه: «ئایه‌م بایه‌س شیری بویشد ك له سینه‌ی مه‌ردم جی بگری». «شامی كرماشانی»ش وه‌ی جووره شیئر له خوه‌ی جی هیشتیه و شیئره‌یلی وه‌قه‌وڵ قه‌دیمه، قسیه‌یلیگه ك وه دڵ هاتیه و وه دڵ نیشد.
*****
خیش و بیگانه بزانن قاتڵ گیانم تونی
بایس ئاه و فه‌غان شام هجرانم تونی
بی سه‌به‌ب باران دیده دامه‌ن كه‌س ته‌ڕ نه‌كرد
مایه‌ی ئه‌شك عه‌یان و ئاه پنهانم تونی
خوه‌م شناسم، دۆزوخاو دیده و ئارام دڵ
توهمه‌ت ناهه‌ق وه‌كی كه‌م، بیوه‌فازانم تونی
له‌ی چه‌ن به‌یته ك تایبه‌تمه‌نی قه‌زه‌ڵ كوردی وه‌ناوی هه‌س، شامی خوه‌نه‌ر وه خوه‌ی كیشید و ناڵه‌ی ده‌روين شایر وه ده‌س یار به‌یان كه‌ی. وه‌باوه‌ڕ دگدڕمارف خه‌زنه‌دار، «شامی له یه‌كی قه‌زه‌ڵه‌یلی ك موناجات وه‌گه‌رد دڵبه‌ره، ته‌قه‌لاكه‌ی جل بكه‌یده وه‌رشیركڵاسیك كوردی». وه باوه‌ڕ یه‌وی،«شامی وه فره‌زانین و فت وفه‌ن جیاواز، تويه‌نستیه ئی كاره وه‌ره‌ونوا بوه‌ی». توانایی و مه‌ردم ناسی و تاریخ نويسی شایری ك مایه‌ی شانازی كورد و كرماشانی یه‌یله، بایس بويه ك ماموسا هه‌ژار موكریانی له په‌ی شرو كه‌تاو چه‌پكه‌گوڵ بنويسد:«ده‌گه‌ڵ هه‌رشێعرێکیدا،بزه‌م ده‌هاته سه‌ر لێوان وكزه‌م له جه‌رگه‌وه ده‌هات».
«فه‌رشید یوسفی» شایر كورد زووان كرماشانی، وه‌ی خاتره ك وه ده‌وره‌ی زنه‌یی شامی، باوگی له ڕاسه‌بازاڕ كرماشان دكان داشتییه و«شامی» له‌وره جی خوه‌ش كردیاد و ده‌سفروش بويه، وه‌تییه:«شامی سه‌واد نه‌یاشت و شیواز وفت وفه‌نه‌یل ئه‌ده‌بی خاس نه‌ناسیاد، وه‌ڵام هوير تیژی داشت. یه‌ی روژ چه‌ن شیئر"حافز" ئه‌ڕای خوه‌نیم و ئه‌نقه‌س چه‌ن كه‌لیمه وه‌لی كه‌م كردم. شامی زوی وه‌ت: برا! ئی به‌یته خاس جفت نه‌ويه. دجاره شیئره‌گه كامڵ خوه‌نیم. ئی كه‌شه وه‌ت: ئیره‌نگه جفت بوی»! هه‌ڵبه‌ت یوسفی باوه‌ڕدیری ک « به‌شی له‌و قه‌زه‌ڵه‌یله ك وه ناوشامی وه‌ڵاو بیه‌سه‌و شیئرشامی نییه».
مامه‌د ئه‌لی سوڵتانی له‌باوه‌ت شیره‌یل شامی نويساس:« تایبه‌تمه‌نی یه‌یل فیشتر مه‌كته‌به‌یل ئه‌ده‌بی ئروپا وه ڕوشنی له شیئره‌یل شامی وه‌رچه‌وتیه‌ن».«جه‌لیل ئاهه‌نگه‌ر نژاد» شایر و رووژنامه‌نويس له كرماشان وه‌تیييه: «شامی شایری بوی ك وه‌ناو مه‌ردم جی واز كردیه و تويه‌نیم بویشیم ئه‌ڕای هه‌میشه وه‌گه‌رد مه‌ردم كرماشان زنییه»
هه‌وه‌ی فرمه«روح الله باقرئابادی» روژنامه نويس تره‌ك ئی شاره له تایبه‌ت نامه‌یگ له باوه‌ت شامی نويسایه:«هه‌رچه‌ن شیرشامی له ناو شایره‌یل فره وه خاسی ته‌ماشای نه‌كریاد و گشت جوور ڕخنه و ئیراد ئه‌رۆزی و وه‌زنی وه‌لی گرتن، وه‌ڵام په‌ره‌سه‌نن شیئره‌گان شامی و له دڵ مه‌ردم جی گردن ئی شیئره‌یله، ئنكار نیه‌ود». وه‌قه‌وڵ ئی خاوه‌ن قه‌ڵه‌مه: «شیئر "كرانشینی" له دويای 55 ساڵ، هیمای نوستالوژی كرانشینه‌یله». دوياجار نۆسد:«شامی وه شیئره‌گان خوه‌ی، ئه‌قه‌ره شون پا له خوه‌ی جی هیشت، ك دو فیلم "كرانشینی" وه‌ڕوين نه‌واتی" وه‌لی سازین و چه‌ن ده‌فه له تلیزوين كرماشان وه‌ڵاو بوییه ومه‌ردم پیشوازی له‌لی كردن».
• قسیه‌ی ئاخر
وه‌باوه‌ڕ ئیمه، شامی خزمه‌ت فره‌یگ وه ئه‌ده‌ب كوردی كردییه و به‌ڵگه‌ی زه‌رینی وه تاریخ شیئر و ئه‌ده‌بیات و فه‌رهه‌نگ كوردی له كرماشان ئه‌زافه كردییه. فره‌تر له یه زووان كوردی كرماشانی وه كوردزووانه‌یل تره‌ك ناسان. هه‌وه‌ی خاتره وه سه‌ر مه‌ردم كرماشان هه‌ق دیری و ده‌ینی ها مل مه‌ردم. شامی لایه‌قه ئمڕووژ شیئره‌یلی له ده‌نگ خوه‌ش و زوڵال گورانی چڕه‌یل و هوره چره‌یل كورد كرماشان ده‌ربای. هه‌ق شامییه ك مجه‌سمه‌گه‌ی وه ناو شار كرماشان دابمه‌زریه‌ید و مه‌زاره‌گه‌ی سه‌ر له نوو سامان بگرید و بووده قه‌ڵای كرماشان دوسه‌یل. شامی، نیشان گه‌ورایگ ئه‌ڕای كرماشانه و، وه‌ڕاسی هه‌ق دیرد ك خیاوان، مه‌یدان یا جییه‌ل گشتی و ناوی دورس بكه‌ن. هه‌رچه‌ن خوه‌ی تا وه دنیا بوی، دڵی وه‌ی چشته‌یله خوه‌ش نه‌وى، وه‌ڵام وه‌و خزمه‌ته ك شامی كردیه، له‌یه فیشتر هه‌ق دیرد. خوه‌ی وه‌تیه:
وه‌كام كه‌س نیه‌گه‌ردی چه‌رخ تا سه‌ر
نه ده‌رویشم نه سوڵتانم وڵم كه
ئیمه‌یش له جواو شامی، وه «جه‌بران خه‌لیل جه‌بران» شایر ناسك دڵ ئه‌ره‌وه په‌نا به‌یم ك وه‌ت:«ئه‌ی شایر! ت ڕووژی بیده پاتشای دڵه‌یل و مڵك پاتشایی وسوڵتانید ئه‌وه‌ڵ و ئاخر نه‌یرد». ئیمڕووژیش شامی سوڵتان دڵ گشت كرماشانی و كرماشانی زووانه‌یل و كرماشان دوسه‌یله؛ چ بتواد، چ نه‌تواد.
سه‌رچاوه‌یل:
1 ) چه‌پكه‌گوڵ، چه‌ند پارچه‌یه‌ك له شیعره‌كانی شامی كرماشانی/ چاپ شه‌ش/ وه‌ڵاوكه‌ر سروش/ ته‌یران 1370 هه‌تاوی
2 ) چنانی(دیوانی شامی كرماشانی) / وه ته‌قه‌لای «مامه‌دئه‌لی سوڵتانی»/ وه‌ڵاوكه‌ر سها/ چاپ دويه‌م/ ته‌یران 1382 هه‌تاوی
3 ) گویش كرماشانی و نوشتار (زاراوه‌ی كرماشانی و نويسان)/ مه‌نسور حیدری/ هه‌فته نامه سیروان، سنه/ ژماره /291 تاریخ 14/6/1384 هه‌تاوی
4 ) گه‌پ گوڕ وه‌ڵاونه‌كریای من و ئبرایم یونسی شایروموته‌رجم گه‌ورای كورد
5 ) گه‌پ گوڕ من و سه‌یید عباده‌تیان شایر كه‌ڵڕی بویش/ هه‌فته‌نامه‌ی سیروان ،سنه/ژماره 355/ تاریخ 7/7/1384 هه‌تاوی
6 ) ده‌س نويس تایبه‌ت دگدڕ مارف خه‌زنه‌دار نويسه‌ر كه‌تاو «مێژوی ئه‌ده‌بی كوردی» ئه‌ڕای خاوه‌ن ئی وتاره
7 ) وتار"شامی؛ به‌رهه‌می په‌راوێز و غوربه‌تی زمان"، جه‌لیل ئازادیخواز/ هه‌فته‌نامه‌ی «په‌یام كوردستان»،مهاباد / ژماره 30/ تایخ 27/3/1385 هه‌تاوی ـ
8 ) هه‌فته‌نامه‌ی «سدای ئازادی»، كرماشان/ ژماره 67/تایبه‌ت نامه‌ی شامی كرماشانی.
9 ) زنه‌یی شامی كرماشانی هه‌له‌ی خاوه‌ن قه‌ڵه‌مه.
10 ـ فه‌ره‌نگ لقه‌ت 3 به‌رگی«خوه‌رهه‌ڵات»/ كه‌ریم كه‌ریم¬پور/ وه‌ڵاوكه‌ر «سوبح روشن»/ كرماشان 1380 هه‌تاوی
• کاک ماجد ڕوحانی ده لَُص:« هه‌رسینی» بوونی
