ئەو تاوانەیلە لە ساڵ ١٩٦٩ دەسوەپی کرد، هەنای حکومەت حزب بەعس ک وە شۆڕشیگ سەربازی دەسنابان دەسەڵات، لە ساڵ ١٩٦٨ دەسوە هەڵمەت بارکردن و سەرنقومکردن لەبان کورد فەیلی کرد، وە دەسپیچگ نەتەوەیی و مەزهەوی، ک لە ساڵ ١٩٧٠ زیاتر لە ٧٠ هەزار کورد فەیلی وەرەو ئیران بار کریان، و رەگەزنامە عراقی لەلیان سەنیاوە، و و لەناوبەین ساڵەیل ١٩٧٠ و ١٩٧٣ وەسێدارەدان و سەرنقومکردن فرەیگ کریا.

هیمان کوردەیل فەیلی ک هانە بەغداد و ناوڕاس عراق زیان لە گرفتەیل فرەیگ دیرن، زاقتریان باوەت شەهیدەیل و ململانەی ماڵداری و قەرەبووە، وەگەرد وەردەوامی رەفتار نا یەکسانی وەلایەن بەشیگ لە فەرمانگەیل حکومەتی ک کاریان خەێدە دویا، لە وەختیگ پسپۆڕەیل داوای گرنگی جویلەکردن پەرلەمان کەن تا یاسا و چارەسەری بنەنن، تا ئاسان وەدەسکەفتن مافیان بکەێد.

داگایگ تایبەت وە کورد فەیلی

هەرچەن یە ٤٠ ساڵە وەبان بارکردن زوورکاری و جینۆساید وەلایەن رژیم لەناودریاگ رەد بویە، هیمان ریکارەیل نیەیلن کوردەیل فەیلی ماف خوەیان بگرن، و لە  گشت ساڵیادیگ داوای رەسانن ماف شەهیدەیل دووارەو بوود، زاقتریان دروسکردن دادگایگ تایبەت وە باوەتەیل کورد فەیلی ئەرا نووڕستن باوەتیان، و تا لەناو دامەزراو شەهیدەیل توومار بکریەن، و ئەو مافەیلە وەپیان بیریەێد ک یاسای دامەزراو شەهیدەیل شمارە ٢ ئەرا ساڵ ٢٠١٦ باسی کەێد.

تارق مەندەلاوی وەڕیەوبەر گشتی فەرمانگەی شەهیدەیل و قورباتەیل تیرۆر لە دامەزراو شەهیدەیل، لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز داوا لە حکومەت عراق کەێد ریکارەیل کوتپڕی ئەرا رەسانن ماف فەیلیەیل و یەکلاوەکردن باوەتەیل گیرهاتگیان کرد، وەتایبەت ک دەستوور عراقی ئویشێد؛ بایەتە دەوڵەت چەوی وە خاوەن شەهید و زیندان سیاسیەیل و زەرەدمەنەیل لە رەفتارەیل کوشتن و بڕین رژیم لەناودریاگ بوود.

دیاری کەێد ک شەهیدەیل فرەیگ لە دامەزراو شەهیدەیل توومار نەکریانە، ئەراوە گرنگە وەدادیان بڕەسیەێد، وە دەرکردن مردننامە وەلایەن دادگایل پەیوەندیدار ئەرایان، و ساڵ دەسگیرکردنیان وە ساڵ شەهیدبوینیان بیریەێدە قەڵەم، و بکەفنە ناو یاسای دامەزراو شەهیدەیل.

لە ساڵ ١٩٨٠ رژیم لەناودریاگ بڕیار شمارە ٦٦٦ دەرکرد، ک بیبەش کوردەیل فەیلی لە رەگەزنامەی عراقی کرد، و وە ئیرانی دادەیانە قەڵەم، و بەدترین تاوانەیل مرۆیی لەبانیان جیوەجی کریا، لەلیان ناچارکردن ئەو پیاوەیلە ک ژن کورد فەیلی خوازینە تا تەڵاقیان بیەن، وەرانوەر پویل، و ئەگەر ژنەگە لە وڵات دەرکریا، یا ئەویش وەگەردی دەرچوود، یا کەفێدە زیندان.

شمارەیل نشان دەن ک نزیکەی نیم مەلیۆن کورد فەیلی لە ئەنجام هەڵمەتەیل کوشتن و بڕین ئەرا ئیران باریان کریا، و لەلای کەمەو ١٥ هەزار کورد فەیلی ک فرەیان گەنج بوین، سەرنقوم کریان، ک هیمان تەرم و روفاتیان پەیا نەکریاگە، و بازرگان و ئەکادیمیایەیل ناودیار و پایەبەرزەیل  کورد فەیلی لەبەغداد کریانە ئامانج.

کوردەیل فەیلی لە دەوڵەمەنەیل عراق بوین، وەتایبەت لە بەغداد پایتەخت، و هەمیش خاوەن پۆستەیل باڵا بوین چوینکە خوەشیان لە خوەنەواری تیەێد.

فەیلیەیل دەسوەسەر باوەتیگ سیاسی 

عەلی حسێن فەیلی، ئەندام وەرین پەرلەمان کوردستان، نووڕێد ک دویای بیس ساڵ لە مەنین باوەت کورد فەیلی وەشیوەیگ گیرهاتگ، وە ئاشکرا دیار دەێد ک باوەتەگە ١٠٠٪ سیاسیە، نەگ یاسایی و مرۆیی، وە بەڵگەی ئەوە ک ئەگەر یاسا و داگایل بڕیار خوەیان بردنە و لایەنەیل پەیوەندیدار جیوەجیی نیەکەن، دی دیارە ک رێککەفتن و پشتگیریکردنیگ وەو شیوە نەویە ک بڕەسێدە ئاست جیوەجیکردن.  

عەلی حسێن فەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز ئویشێد: کورد و شیعە ئویشن؛ خوەیان خوازن بڕیار دادگا و ئەو بڕیارەیل جیوەجی بکریەن، و ریگری لەو لایەنەیلیش نییە، وەلێ راسیەگە یەسە ک ئی باوەتە لەلای کیشانن هاوخەمی و دڵسووزی کوردەیل فەیلی وەلای خوەیان وسیەێد، ک تاوانکارەگە دیارە، و پرسیارەگە ئەوەسە، کییە ئەو ئیرادەی سیاسی و حکومەتیە ک ئی ستەمە وەشیوەیگ یەکجاری تەواو بکەێد؟، وە گەورەی ئەوانەگ وەشیوەیگ کوتپڕ لە پەلامار کوشتن و بڕین زەرەدمەن بوین، هیمان شمارەی کەمیگ لەلیان هانە بان ژیان، و بوونە ساڵانەیل وەهویرخستن، نەگ چارەسەرکردن، و بایەتە کاریگ راسی ئەرا باوەتەگە بوود، ئەگەر خوازێ وەکەسیگ ستەمدیدە بناسیەێ، بایەتە کورد فەیلی بوێ، ک فەیلی ئەوە کەسەسە ک هەمیشە کەفێدە وەر کوشتن و بڕین، و توەنێ بویشێ؛ فەرمان ستەم هەمیشەیی لەبانی دەرچگە، ئەراوە، سەختە لەبان فەیلیەیل ستەمدیدە ک بیلن ئەنجام ئی تاوانەیلە دووارە نەوون، لە رای من، بایەتە پەیام ئی ساڵیادە نواگیری گلەوخواردن ئەو نەهامەتیەیلە بوود.

چارەیلیگ یاسایی

فوئاد عەلی ئەکبەر راویژکار کاروبار کورد فەیلی لە ئەنجومەن نوینەرەیل عراق، داوا لە پەرلەمان عراق کەێد وە داناین یا راسەوکردن بەشیگ لەو یاسایلە ئەرا چارەکردن ئەو گیچەڵەیلە ک کورد فەیلی زیان لەلی دوینێد، ک فرە لە خاوەن شەهیدەیل مەوقەی سەردانکردن دادگا کەفنە روی ریکارەیل سەختیگ ک ریگری لە وەرگردن مافیان کەن.

ئەکبەر لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز ئویشێد: لە زاقترین ئەو گیچەڵەیلە، پەڵپگردن کاغەز بڕیار فەرمان دادگا وە کوشتنیان، ک هیمان لەناو لیستەیل نفووس زینیین، و بایەتە کەسەگە بمرێد، ئیجا داوای مافیان بکەێ، باوجی ئی میکانزمە وەگەرد کوردەیل فەیلی نەگونجیاگە، چوینکە کاغەز فەرمان دادگا وەدەس خانەوادەیل شەهیدەیل نییە، چوینکە هەر دادکاری نەکریانە، بەڵکم گردەو کریان و خریانە زیندان، و وەبی دادکاری سەرنقوم کریان.

کورد فەیلی بیکانەس!

لەبان ئەو هەمکەی ستەمە ک لە سەردەم سەدام حسێن کەفتە بان کورد فەیلی، و ئەو جینۆسایدە لەبانیان وە بڕیار دادگای تاوانی باڵای عراق، وەلێ تا ئیسە، فەرمانگەیل رەگەزنامە، جویر بیگانە وەگەرد کوردەیل فەیلی رەفتار کەن، و یەیش کارەساتە، چماێ سەدام ئاڵشت نەویە، وەگورەی قسەی دادوەر مونیر حەداد.

 حەداد لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق ئویشێد: فرەی خانەوادەیل فەیلی لە ماڵ و ماڵداری لە عراق دیرن، و دویای بارکردنیان ئەو ماڵ و ماڵداریە  وەڕی فەرمانگەی عەقاری دەوڵەت لە وەزرات دارایی فرووشیان، و دویای گلەوخواردنیان ئەرا وڵاتەگە نووڕن ماڵیان وە کەسیگتر فرووشیاگە، ئەراوە ناچارن داوای قەرەبوکردن لە حکومەت بکەن، و هاتێ بمرن و وەدەسیان نەکەفێد، ئەوەیش لەبان کەموکوڵی لە حکومەت جیوەجیکەر و لە دەسەی چارەکردن ململانەی ماڵداری عەقاری.

لە هەشت کانوون یەکەم ٢٠١٠، حکومەت عراق بڕیاریگ دەرکرد، لەناوی پەیمان وە لاوردن جیماگە بەدەیل ئامانجکردن کورد فەیلی دا، و لە پشتی بڕیاریگ لە ئەنجومەن نوینەرەیل لە یەک ئاب ٢٠١٠ دەرپگ، لەبانی کار بارکردن و سەرنقومکردن کوردەیل فەیلی وە تاوان جینۆساید دادە قەڵەم.

مەزەنەیل حکومەتی نشان دەن ک شمارەی بیسەروشوینەیل لەناو ساڵەیل ١٩٨٠ و ١٩٩٠ رەسیە نزیکەی ١.٣ مەلیۆن کەس، لەوانەگ دریانە سێدارە یا لەناو زیندان گیانیان لەدەسدانە، یا سەرنقوم کریانە.

لە ساڵ ٢٠١١، ئەنجومەن نوینەرەیل عراق دەنگ لەبان ئەوە دا ک تاوانەیل ساڵ ١٩٨٠ لەبان کوردەیل فەیلی لەسای رژیم سەدام حسێن وە جینۆساید دریەێدە قەڵەم.

ستەمیگ ریشەدار 

دکتۆر عیسام فەیلی تۆێژینەر و ئەکادیمی ئویشێد: ساڵیاد جینۆساید تیەێد، و هیمان ئەوانەگ کەفتنە وەری یا رووڵەیان یا نەوەیلیان ئاسانترین ماف خوەیان نەوردنە، لە وەختیگ سیمایل ستەم لە رەفتارکردن وەرد فرەی دامەزراوەیل ئەرا باوەتیان ڕیشە کوتێد، و هەمیش هیزە سیاسیەیل هیمان کاغەز هاوخەمی کورد فەیلی لەمەوقەی هەڵوژارن وەکار تیارن.

فەیلی لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز ئویشیدیش؛ لەبان تەمەیل دادگای فیدڕاڵ وە یەکسانی کورسیەیل کورد فەیلی وەگەرد ئەو پیکاتەیل لە هەڵوژاردن، باوجی ئەنجومەن نوینەرەیل عراق لەوە شکست هاورد، و هیمان کورد فەیلی تەنیا کورسییگ دیرێد، ک پاپەی نەوین وەی باوەتە نشان دەێد، و دووپات کرد ک چین سیاسی ئیسە بەشیگ سەرەکی لە پەراشەبوین کوردەیل فەیلی کەفێدە بانیان.