واتە و ڕەنگ سەرپووشی “یەشماغ” لە عراق جیاوازە، بەڵام دویاجار ئەوە دووپات کەێد کە وەکارهاوردن شکۆ و سام دەێد، رەنگ خەس و کاڵ ئەرا خەڵک بەغدا و هووزەیل ناوڕاس، سوور ئەرا هووزەیل خوەرئاوا و سابیەیل، کەو - سیا ئەرا کورد.

 بنەچە و میژوو ناوەگە

 سەرچەوەی واژەی یەشماغ لە زوان سۆمەری لە دوو بەش دروس بوود: "ئاش ماخ" کە وە واتەی سەرپووشیگ گەورە تیەێد، یا "ئاش ساخ"، وە واتەی سەرپووش کاهین گەورە.

یەکەم کەس کە دروسی کرد سۆمەرییەیل بوین، کە پیشەسازی پەڕوو لە سەردەم سۆمەرییەیل گەشە کرد و نەخشە سیاگەی تەڵەسم بوین، جویر ئەوەگ کاهنەیل لەبان سەریان دانان لەبان ئەو پەڕوو چەرمەگە کە وە تووڕیگ سیا پوشیایە کە لە خوری پەس دروس کریاوێد، جویر تووڕ ماسیگرتن، ئەرا هێماکردن وەرز خێر و زاوزێ.

ئی تووڕە چەمک تایبەت داشت کە پەیوەندی وە دەرکردن ڕۆحە بەدەیل داشت، یەیش  فرەیگ لە پەیکەر فەرمانڕەوای سۆمەری گودێا (2146-2122 وەرجە زایین) چەسپێد، کە لە مۆزەخانەی لۆڤەر دانریانە، یەکەم کەس بویە کە یەشماغ لە یەک پارچە پووشیە.

یەشماغ لەو سەردەمە گرنگییگ فرە داشتیە، کە لەوەرکەرەگەی دەسەڵات ئایینی و دونیا تێکەڵ کرد، گشتیان ملکەچی بویان، و لە سەردەم تەڵایی سۆمەرییەیل (2122-2014 وەرجە زایین) بویە یەکپووشیگ ئەرا شازادە و سەرۆک کاهینەیل.

وە هەر هاڵیگ، یەشماغ ئیرنگە، ئەگەر ڕەنگەیلییش ئاڵشت بوینە، درویژکریای یەشماغ سۆمەرییە، کە ئەرا یەک پارچە و تووڕ و کڕ و هیمان توێکڵ ماسیی ماسیگرەگە رازننەوەی تا هویرکردنە بەدەیل لە خاوەنی دویر بخەێد.

عەرەب تا ماوەی فرە دیریگ کە لە 200 ساڵ زیاتر نەویە، یەشماغ (ناوی سۆمەری) یا کووفیه (ناوی کووفی) ناسینە، هووزەیل عراق خوەشیان لە یەشماغ هات، چوینکە لە گشت سەرپووشیگ ترەک وە شکۆتر و سامدارتر بوی، یەکەم کەس کە یەشماغ پووشیە، خەڵک ڕەسەن بەغدا بوین، ئەراوە ڕەنگ سیای کاڵ وەپییان خاستر بوی، یەشماغ، دویای ئەوە هووزەیل فورات ناوڕاس دەس کردن وە وەکارهاوردن ڕەنگ سیای خەس، ئەراوە ڕەنگ سیای کاڵ  بویە یەکیگ لە تایبەتمەنییەیل پووشیان هووزەیل باشوور و بڕیگ لە هووزەیل ناوڕاس.

هووزەیل ناوچەی خوەرئاوا، بەدەوییەیل و کووچەریەیل و بەشیگ لە سابیەیل، یەشماغ ڕەنگ سوور وە خود نەخشە پووشیان، لە وەختیگ ڕەنگ کەو - سیا تایبەتمەندی هووزەیل ناوچەیل باکوور عراق بوی و وەتایبەت هووزەیل کورد.

 باوترین

 لەو چوارچیوە سەیف ئەلعەقابی خاوەن فرووشگایگ کە پڕتاڵ عەرەبی و کەنداو لە بەغدا فرووشێد، دووپات کەێد کە “فرەترین ڕەنگەیل پەسەنکریای ئەرا ییشماغ بریتین لە سیا و چەرمگ، و سوور و چەرمگ، وەگەرد ناسانن چەن ڕەنگیگ، رەنگ سیا و چەرمگ جویر فرەترین ڕەنگ داواکریای مینێد، هەرلیوا لەباوت چەرمگ سادە، یە وەپی ئویشن (غوترە)، لەلایەن هاوڵاتیەیل گشت پارێزگایل پووشیەێد، لە گشتی زیاتر خەڵک ناوچەیل خوەرئاوا.

عەقابی، لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وتیش: “داواکاری لەبان یەشماغ وە درویژایی ساڵ، بەڵام لە وەرز تاوسان بسینەیل مەیلیان وەرەو خامەی سووک چوود، لە وەختیگ لە وەرز زمسان ئارەزوو خامەی سەنگین و خوازین غوترەی چەرمگ کەمەو بوود لەوەر سەردی کەشوهەوا”.

لەباوەت دروسکردن یەشماغ، عەقابی باس ئەوە کەێد کە “یەشماغ وە  ئامێر دروس کریەێد، خاسترین کەرەستە ئینگلیزییە، خاسترین پیشەسازیییش سورییە، هەرلیوا فرەی ئەو پڕوەیل ئیسە چینین، و نرخییش لە 5 هەزار دینارەو دەسوەپی کەێد و رەسێدە 50 هەزار دینار، وەگورەی جویر و کەرەستەگەی”.

یەشماغ و خوەینشاندانەیل مانگ تشرین 

 یەشماغ عراقی وە چەن شیوە و ڕەنگ دەرکەفت لە خوەینشاندانەیل عراق کە لە تشرین یەکەم 2019 دەسوەپی کرد، بەڵام باوترینیان سیا و چەرمگ یا سوور و چەرمگ بوی.

یەشماغ لەسەر دەم و مل و شان و سەر خوەینشاندەرەیل نییر و ما دەرکەفت، یەیش جویر نیشانەی شانازی و شانازیکردن وە عەرەبگەرایی و دەسمیەتی لە شاردنەوەی ناسنامەی خوەینشاندەرەیل بیجگە لە مقیەتیکردن لە سەردی.

 هێمایگ ئەرا وەرخودان 

هەناێ ئینگلیز ئیمپراتۆریەت عوسمانی شکانەو، و عراق داگیرکردن لە ساڵ 1920، لە باشوور وەرخودان دروس بوی، دویای ئەوە گەورەترین شووڕش لە خوەرهەڵات ناوڕاس دژوە ئینگلیز سەرهەڵدا، کە ناو “شووڕش بیس” بڕیا باڵای.

شووڕشگیڕەیل شەوانە یەشماغ پووشیان تا وەتەواوی دەمچەو و سەریان بپووشێد و تەنیا چەویان دیار بوی، شەوانە وەرد ئینگلیزەیل جەنگ کردیان تا عراق ڕزگار بوی.

لەو وەختەو یەشماغ عراق بویەسە هێمای وەرخودان و لە سنوورەیل عراق نەوسیا، بەڵکم رەسیە فەلەستین.

 هەنای ڕاپەڕین گەورەی فەلەستین لە ساڵ 1936 دژوە ئینتدای بەریتانیا سەرهەڵدا، بڕیگ گەنج بوین کە ئۆپەراسیۆن شەهیدکردنیان ئەنجام دان و وەپییان وتیا فەدائیین.

ئی گەریلایلە چەو لەو چەکدارە عراقیەیلە بڕیان کە لە مەوقەی خەباتیان یەشماغ پووشیان و جەنگ داگیرکار کردیان تا سەربازە ئینگلیزەیل نەناسنەیان.

 لە فەلەستین هیزەیل بەریتانیا بڕیار دەسگیرکردن هەرکەسیگ دەرکرد کە یەشماغ پووشیە، یەیش هیشت سەرکردەیل شووڕش فەلەستین لەو سەردەمە بانگەوازیگ ئەرا خەڵک شارەیل دەربکەن تا  یەشماغ بپووشن تا دی ئینگلیزەیل نەتوەن شووڕشگیڕەیل بگرن.

لەو وەختەو یاسر عەرەفات، سەرۆک کووچکردگ فەلەستین جویر نوێنەر دەوڵەت فەلەستین وە پووشین کووفییە هاتە ناز نەتەوە یەکگرتگەیل، بویە هێمای خوەیڕاگری لە دژ داگیرکاری و نادادپەروەری.

ئیجا لە ئاست جەهانی کەفتە جویلە، لە ئەمریکای باشوورەو دەسوەپی کرد لە ری فێستیواڵ و ئاهەنگەیل، و لەلایەن گورانیچڕە گەورەیل و فرەیگ لە هونەرمەنەیل پووشینەی، تا لە گشت ئەوروپا بڵاو بویەو و بویە مۆدێگ کە ئەو کەسەیلە پەیڕەوی لەلی کەن پووشنەی.