بڕیارەکان کە لەچاوگەیەکی یاسایی تانەهەڵنەگری وەکوو دادگەی فیدراڵی دەرچوون، لە بنەمادا، هەمان ئەو حوکمانە بوون، کە دەوڵەتی عێراق هەوڵی دەدا لە رێگای بەکار هێنانی بڕیاری سیاسی و ئابوری و هەندێک جار سوپایش، بەسەر هەرێمی کوردستان دایان بسەپێنێ، ئێستا بە کورتکردنەوەی رێگاکان، لە تەوەرەیەکی تری هێزداریی حکومەتی ناوەندی، لە رێگای یاسا و دادگەدا، بەسەر دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستان جێبەجێکران.
بڕیارەکانی دادگەی فیدراڵی گەرچی لەسەرەتادا بەڕاشکاوی باس لە سیستەمی فیدراڵی دەکا و هەرێمی کوردستان وەکوو قەوارەیەکی دەستوری لە چوارچێوەی سیستەمی فیدراڵی دەوڵەتی عێراق ئاماژەی پێدەدرێ و، یاساکانی هەرێمی کوردستانیش بەرز دەنرخێنرێن و رێز لە پێگەو شکۆی گەلی کورد دەگرێ و، ئەو ئەرکەش وەبیر دەوڵەتی ناوەندی دەهێنێتەوە، کە پێویستە پارێزگاکان و هەرێمەکان، لە رووی داراییەوە دابین بکرێن و موچە نەخرێتە ناو بازنەی ململانە سیاسییەکان.
لێ دادگەی فیدراڵ لە ناواخنی ئەو بڕیارەدا، هەم لە ناڵ دەدا و هەم لە بزماریش. راستە لەرووی داراییەوە حکومەتی ناوەند پێمڵ دەکات، کە مووچەی هەرێم دابین بکات، لێ لە باریدیکەدا، هەمان ناوەرۆکی کێشمەکێش و ناکۆکییەکانی نێوان حکومەتی ناوەندی لە بەغدا، لەگەڵ هەرێمی کوردستان، لەوەی کەدەبێ حکومەتی هەرێم هەموو داهاتە ناوخۆییەکانی، بە نەوتی و نا نەوتییەوە، تا فلسی کۆتایی رادستی خەزێنەی بەغدا بکات، دەکاتە بڕیاری یاسایی و بەسەر کوردستان دایدەسەپێنێ، ئەوەش هەمان ئاستەنگ کردن و لە جێگادا چەقاندن و ئامرازی کێشەسازییە لەبەردەم پێشڤەچوون و گەشەکردن و بەرنامەی خزمەتگوزارییە گشتییەکانی حکومەت و پەکخستنی پرۆژە شارستانی و دیپلۆماسی و حوکمڕانیی و سیادییەکانیەتی.
وەک دیارە، سەرباری خەنی و خۆشی بەشێک لە کۆمەڵگە و ئۆپۆزسیۆن، ئەو بڕیارەی دادگە، چەند ئامانجێکی لەسەر سنگ و تەوێڵی قەوارەی هەرێم نیشانە گرتووە.
یەکەم: خستنە ژێر پرسیار و گومانی ژمارە و رێژەی دانیشتووانی ناو چوارچێوەی جوگرافی حکومەتی هەرێمی کوردستانە، ئەویش لە رێگای کەمکردنەوەی ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان و، نادیدەگرتن و پێشێلکردنی ئەو بڕیار و یاسایانەی لە سالی ١٩٩٢ لە لایەن پەرلەمانی کوردستان بڕیاریان لەسەر دراو جێگیر کران.
دووەم: ئەو بڕیارەی دادگەی فیدرال، یەکێتی و یەکبوونی پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و ناوچەیی و سیاسی کوردستانی کردۆتە ئامانج. لە بنەڕەتەوە هۆکاری نارازیبوون و سکاڵای هەندێک لایەنی سیاسی و رێکخراوی پێشەیی، لە نەبوونی موچەوە سەرچاوەی گرتووە، ئەوەش رونە کە هەموو هۆکارەکانی نەبوونی مووچەش رێگری و دژایەتی و ئەو پاوانخوازییەی دەوڵەتی ناوەندی بووە، بۆیە لەو روانگەوە، بڕیاری دادگە پشتیوانی راو دیدگە و ململانەی حکومەتی ناوەند دەکات، کە ستراتیژی خۆی لەسەر تێکدانی ریزەکان و یەکدەنگی گەلی کورد داڕشتووە.
سێیەم: دادگە زۆر بە ئاشکرا، هەموو بنەماکانی ئازادی و پرۆسەی پێکەوەژیانی ئایینی و نەتەوەیی لە کوردستان کردۆتە ئامانج، کە ئەوە سێ دەیەیە لەم هەرێمە بوونی هەیە و یەکێکیشە لە شانازی خاڵە پڕشنگدارەکانی وەرچەرخانی مێژوویی دوای روخانی حزبی بەعس. پلۆرالیزمی نەتەوەیی و ئایینی، لە کوردستان بە کردەوە لە پەرلەمانی کوردستان رەنگ دەداتەوە، کە هەموو کەمینەکان و دانیشتووانی بەڕەگەز غەیرە کورد، جیاواز لەوەی کە لایەنگری چ پارتێکی دەسەڵاتدارن و پاڵپشتی لە چ لایەنێک دەکەن و لەگەڵ چ فراکسیۆنیکدا دەست بەرز دەکەنەوە، لە پەرلەمانی ئەم هەرێمە نوێنەری خۆیان هەیە و نوێنەرایەتی ماف و بەرژەوەندی خەڵک و زمان و نەتەوە، یان ئایینی خۆیان دەکەن.
پرسیاری گەوهەری ئەوەیە، بڕیاری دادگەی فیدراڵ لە بێ مافکردنی نەتەوە و ئایینەکان، لە نوێنەریەتیکردنی پێگە و بوونی خۆیان، بە هەر پاساوێک، لە پڵەی یەکەم، گورز وەشاندن و پاشەکشە پێکردنە، لە پرەنسیپ و ئازادیە بنچینەییەکانی دانیشتووانی سەرزەمینێک، کە بە هەموو رەگەزەکانییەوە، زیادتر لەسەدەیەکە خەبات و تێکۆشانیان بۆ کردووە. پێدەچێت ئەوەی لە بیرگەی مەزەبگەرایی ناوەند جێگەی بۆ نەبێتەوە، دەبێ لە هەرێم و لە ناوچەکانی دیکەش تابۆ بێت و قەدەغە بکرێت.
راستە لە رابردووشدا عێراق نقومی داب و نەریتی ناوچەگەری، خێڵایەتی، مەزەبگەرایی شاراوە و هۆزهۆزێنە بووە، کە ئەوەش فاکتەری بناغەیی شێوەنەگرتنی دەوڵەت نەتەوە، لە رۆشەنبیری و ویژدانی گەلانی عێراقدا بووە. بەڵام گەڕانەوەی رەوڕەوەی ژیانی مەدەنی عێراقییەکان لەدوای روخانی رژێمی بەعسی و کڵپەسەندنەوەی ئاگری بن خۆڵەمێشی دابڕانە کۆمەڵایەتییەکان و سەرهەڵدانەوەی دژیەکییەکان لە قالبی باڵباڵێنەی سیاسی و گرۆپگەریی میلیشیایی و خۆشبوونی ئاگری دەمارگیری مەزەبی، زۆر کارەساتبارتر سەریان هەڵدایەوە.
لە راستیدا هەبوونی سێ کەرت و پارچە و هێڵی یەکبڕی مەزەبی و ئایینی و نەتەوەیی مەزن، لە عێراقی دوای بەعس، بووەتە هۆی دیارکەوتنی فۆڕمێک لە فەرهەنگی سیاسیی ناسەردەم، کە هەریەک لەوانە لایەنگر و پەیڕە و جەماوەری تایبەت بەخۆی، لە بازنەی نەتەوە، ئایین، مەزەب و ناوچە و قەڵەمڕەوی پاوانکراوی خۆی هەیە، کە لەو ژینگەیەدا ئاستی متمانە و هاوڵاتیبوون و وابەستەبوون، لە نێوان ئەو لەت و چین و پارچانەدا، لە نزمترین ئاستی خۆیدا ماوەتەوە.
لەو چوارچێوەیەدا دەوڵەتی عێراق، مینا کۆمەڵەیەک لە خێڵ و هۆز و مەزەب و کەمینەی جیاوازی لەیەکدابڕاوی لێهاتووە، کە کۆبوونەوە و گفتوگۆکردن و لەیەک نزیکبوونەوەیان، بەتەنێ لە پێناو دابەشکردنی سامان و مسۆگەرکردنی بەرژەوەندی و ستاندنی دەستکەوتی زیادترە. بێجگە لەوە هیچ لایەنێک دەوڵەت وەکوو مەرجەع و دادوەر نابینێ و بەفەرمی ددانی پێدانانێن. ئەوەش هۆکارێک بووە بۆ ئەوەی لەو دوو دەیەی رابردوودا، هیچ جۆرە هاوسەنگییەک لە عێراق هەتا سەر نەمێنێتەوە و بە بچوکترین هەژان لاسەنگ ببێتەوە.
ئەو بارودۆخە ناهاوسەنگە لە کابینەی سودانیش رەنگی داوەتەوە، دەزگای حکومەت پڕە لە یەکنەگری و پارادۆکسی مەزن و روخێنەر، لە یاسا لادان، گوێڕایەڵ نەبوون بە بڕیار و سیاسەتەکانی حکومەت و یەکتر شکاندن بەڕادەیەکە، کە هەموو هێز و باڵ و لایەنەکان، بۆ شکاندنی پشتی حکومەتەکانی خۆیان لە هیچ دەرفەتێک تێناپەڕن و هەمیشە لە کەمیندان.
بابەتی هەرە سەرنجڕاکێش لەناو بەرداشی ئاو ئاژاوە بێکۆتاییەدا، هەر لە ساڵی ٢٠٠٥ وە تا ئێستا، تەنیا لایەنێک کە بەهۆی هەموو هێز و باڵ پارت و مەزەب و ئایینەکانی عەرەبی عێراقەوە دژایەتی کراوە، هەرتەنیا لەسەر ئەو ئامانجەش یەکگر و تەبا بوون، هەرێمی کوردستان بووە. کەچی تەنیا هێز و لایەن و نەتەوەیەک، کە لە چوارچێوەی جوگرافیای عێراق، بە یەکگرتوویی هەموو هەوڵ وزەی مرۆڤی و سیاسی و خەباتگێڕی و دیپلۆماسی خۆی، بۆ بەسەریەکەوەنان و بەسیستەم کردنەوە و بەرقەرارکردنی ئاسایشی دەوڵەتی عێراق بەکار هێنابێت، ئەوە هەرێمی کوردستان و پارتە سیاسییە کوردییەکان بوون.
کۆمەڵگەی کوردی هێشتا توراس و خسلەتە بۆماوەییە نەرێنییەکانی سیستەمی دەرەبەگایەتی و میرمیرانەی سەدەکانی ناوەڕاستی لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە و توخمە سایکۆلۆژییەکانی هۆزایەتی و یەکنەبوونی، تا ئەم سەردەمەی ئێستاش بە توندی لە برەودان. لەو سەردەمانەی رابردوودا، هیچ میرێک، یان ئاغا و دەرەبەگێک، باڵادەستی و میرایەتی و سەرۆکایەتی ئەویدیکەی قەبوڵ نەبووە، ئەگەر بەهێزی خۆی گەورەیی و دەسەڵاتی ئەویدیکەی پێ رەد نەکرابایەوە، رێگای بەردەست و بێ سڵمینەوە و بێ هزرین، پەنابردن بۆ هێزی داگیرکەر بووە. ئێستاش مێژوو لە سەردەمێکی نوێتر و بە فۆرمێکی سەردەمیانەتر، لێ بەهەمان بەهاو ماناو کوڵتوور، دێتەوە سەر شانۆ و لە ژیانی کورداندا رۆڵ دەلەیزێ.
ئێستا دوای تێپەڕاندنی چوارەکی یەکەم لەسەدەی بیست و یەک، گەرچی لە رواڵەتێکی مۆدێڕنداین، لێ هێستا نە ئۆپۆزسیۆنێکی عەقلانی یاسامەندی نیشتیمانیمان هەیە، کە بۆ بەرژەوەندی کۆمەڵگە تێبکۆشێ و وڵات و سەروەری و دەسەڵاتی کورد، لە پێشینەی تێکۆشانیدا بێت، کە سنورەکانی دانبەخۆداگریی دەسەڵات ئەوەندە بەرەتەسک نەکات، تۆلێرانس و دانبەخۆداگری لەبیر بچێتەوە و، لەبەرابەر نەیارەکانی دوچاری کاردانەوە ببێ.
بەهۆی پیلانگێڕی و سیاسەتی پەرتکە و زاڵبەی کۆڵۆنیالیستەکان، دەرفەتەکانی هەڵکەوتووی دوای شەڕی یەکەمی جیهانی لە بەشینەوەی قەڵەمڕەوی ئێمپراتۆریی عوسمانی، بەسەر خاوەنەکانی رەسەنی ئەو ناوچانە و نەبوونی یەکێتییەکی نەتەوەیی، کورد شانسی هەبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی لەدەست دا.
ئەگەر لە مێژووی رابردوومان ئەزموون وەرنەگرین، ئەی خوێندنەوە و تۆماری مێژوو بەکەڵکی چیدێت. ئێمە ئێستا لە هەڵومەرجێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی وەهاداین، کە ئەگەر مل بۆ پیلان و بەرنامەکانی ناوەند شۆڕ بکەین، هەمان سناریۆی ساڵانی ١٩٢٣ مان بەسەر ساخ دەکرێتەوە و هیچ قەوارەیەک بۆ هەرێم نامێنێتەوە، کە نە دەسەڵات و نە ئۆپۆزسیۆن ململانەی بۆ بکەن.
دادگەی فیدراڵ، لە رواڵەتدا بەقازانجی موچەخۆران بڕیاری دەرکردووە، لێ کێشەی کورد، بەتەنێ موچەی روت نییە، دادگە لە روانگەی دژایەتییە نەتەوەییەکانی کورد و لە پێگەی رەهەندێکی هێزداریی کۆلۆنیالی عەرەبەوە، نەوتی بە ئاگری ناکۆکیەکانی نێوان باڵە سیاسییەکان و رەوتە ئیدۆلۆژییەکان و هەستیارییەکانی رێکخراوە پێشەییەکاندا کردووە.
بۆ ئەوەی کوردستان بەسەلامەتی لەو قەیرانە دەرباز ببێت، گرنگە سەرکردایەتی کورد، بە سەرلەبەری ئەزموون و پەیوەندییە نێخۆییەکانیدا بچێتەوە و لەسەر یەکە بەیەکەی هەنگاوەکانی راوەستێ و گۆڕان و چاکسازی وەهای تێدا بکات، کە گونجاو و هاو مانا بێت لەگەڵ ئامانج و دروشمەکانی قۆناغی شۆڕش و بەرخۆدانی رزگاریخوازی کوردستان و وەڵامێکی ئەرێنیش بێت، بۆ خواستی جەماوەری کوردستان. سەرباری ئەوەی کە زۆر گرنگ دەبێت، ئەرکی لە پێشینەی دەسەڵاتی کوردی لە ئێستادا، باوەشکردنەوە بۆ ئاشتی و، کوژاندنەوەی ئاگر، لە دامەنی کوردستان بێت.