شەفەق نیوز- کوردەێلە هە لە جارانەو وەێجوورە وتنە ک نەرووز پیرووز، رووژ پیرووزی کاوەی ئاسنگەر کوردە ئەڵە زەحاک مار وە شان.
دە ئەفسانەی عاشقانەێ مەم و زین ئەحمەد خانی ک هن نزیکەی چوار سەد ساڵ وەر ژە یەسە هەم هاتگە ک کوردەێل نەورووز جەژنە گەپەگەیان بییە.
ئێسە بڕێ دە فەزاێ مەجازی دخوازن یە بویشن ک کاوەێ ئاسنگەر ک دژ وە زەحاک هێز گرتگە ماد نەبییە و زەحاک هە ئاستیاک بییە ک دوما پاتشاێ مادە و ئی شووڕشەیش هن پارسەێلە بییە دە وەراوەر ماد ئوو فرەیدوونیش هە کوروش هەخامەنشی بییە.
ئەڕا زانستن راسکانی بیین یا درووکانی بیین ئی قسەێلە، بایەد سەرێ بکیشیمنە نام وتارەگەی [بەردەوامی و سەقام ئمپراتووورییەێلەێ ئاشوور، ماد ئوو پارس] ک قەێرێ وتار دە بانێ وە نام مادناسی دەرهاتگە. ئی وتارەێلە دە سمینارێ ده ساڵ 2003 زایینی و دە پادواێ ئیتالیا دریانەسە دەر و هن (ماریوو لیوورانی)ن.
لیوورانی، وه‌چەواشەێ دیاکونوف (نویسەر تاریخ ماد) و کەسەێلێ تر ک دە بارەێ دەوڵەت یەکگرتوو ماد ئوو داشکیان و رمیان حوکوومەت ئاشوور وە دەس هووەخشەتەرە پاتشاێ ماد وتنە، وتگە ک رمیان حوکوومەت ئاشوور وە ئاڵنگ شووڕشێگ ئێجتماعی بییە ک مادەێلە و گشت زاگڕۆسییەێلە وە بووە ئەوە هێز گرتن و وەیەکا پاتشایی ئاشوور داشکانن. ئەوی ریشگ ئوستوورەێ سەرئەڵدان کاوەێ ئاسنگەر ئی شووڕشە زانستگە و وتگە: کوردەێلە هێمانیش دویشن ک جەژن پیرووز نەورووز کوردی هە جەژن پیرووزی کاوەسە وە مل ئاشوورییەێلە و جەژن گرتن و ئاگر داین کووشکەگەێ ئاشوورییەێلە بییە. ئی رووداوە وەرد رووژژمێر بابڵی دخوەنێ ک دە نامێ وتریاگە رووژ رمیان دەوڵەت ئاشوور، رووژ 21 مانگ مارس ساڵ 612 وەر ژە میلاد مەسیحە ک وەرد رووژ نەورووز کوردی یەکێ بییە.
ئەوی وتگە ئاشوورییەێلە هەر ساڵ وە ساڵ، دومای زق و زقوم هەڵامات وە زاگڕۆس دهاوردنە و خارەت و تاڵانێیان کردنە ک دەو ساڵە زاگڕۆسییەێلە وە سەرکردایەتی مادەێلە، پێش‌دەسی کردنە و وەر ژە ئەوان هەڵمەت هاوردنە وە ئاشوور و کوت و پڕ خاوێیان کردنەسە بەن و داشکاننەسەیان و خوەیان ئەڕا هەمیشان لەو تاڵان و کوشت و بڕە ک ئاشوورییەێلە هەر ساڵ وە سەرێیان هاوردنە خڵاسەو کردنە.
لیوورانی وتگە ک شووڕش کاوەی ئاسنگەر دە وەراوەر زەحاک، وەرد جەژن نەورووز پەیوەندی دیرێ و ئەڕا ئی قسەێ خوەیە وە سەرچاوەێل میژووی هشارە کردگە و وتگە دە (مروج الذهب مسعودی) ک کتاو تاریخی عەراویێگە ئوو وە شانامەێل فارسی ئوو هەمیش دە کتاو شەرفنامە ک کتاو تاریخ کوردە و کوردێگ وە فارسی نووسانگەسەێ ئیجوورە باسەێلێ کریاگە و وتریاگە هە دەو هەنسا ک زەحاک، مەزگ نمامەێلە خواستگە ئەڕا مارەێلەێ بان شانێ، پیرەێل فرەزان، وە بێ‌دەنگی شەوێ دو نمام وایانە وە کێوەسان ئوو کاوە ک ئاسنگەرێ بییە و نۆ گلە کوڕێ وەێ خاترە بێ‌شوون و نوون کریانە و لەێ باسە خەوەردارەو بییە، قەڵێ لە چەرم ئاسنگەرییەگەێ خوەێ دبەسێ وە تێوڵ و ئەو دووەگەێ دکەێگە ئاڵا و جوور پەرچەمێگ دکەێگەێ سەر نەیزە تا شەکاوە بمینێ ئمجا ئەو کوڕەێلە ک لەێ کارەساتە گیان دەرکردنە دچڕێگەوە و گشتێ وادە دنن و دە رووژ نەورووز دڕشنە نام کاخ زەحاک و ئاگرێ ددەن و شوون و نوون ستەمکاری ئەو زنجیرەی پاتشاییە خوێن‌ڕێژنە ئەڵگرن و لە مل زاگڕۆسییەێلە ئەڕا هەمیشان دکەنەیان.
لیوورانی وتگە هەر چەن ک دە 21 مارس ساڵ 612 وەر ژە میلاد یانێ دە رووژ نەورووز، ئاشوور وە ده‌س زاگڕۆسییەێلە دارڕووخێگەوە، دە ساڵ 1923 زایینی یانێ نزیکەێ سەد ساڵ پێش بییە ک ئەڕا یەکم جار وتنە ک کوشتن زەحاک و داڕمیانێ، گشتێ دە رووژ نەورووز کەفتگە. ئیمە دزانیمن ک کوردەێلە، سینگ وە سینگ، پشت ئەڵ پشت، دە فەرهەنگ خوەیان هە لە جارانە و یە وتنە و نەورووز ئەڕایان هە رووژ هاتن ساڵ نوو نەبییە و جەژن داڕووخیان زەحاکیش بییە.
دە تاریخ هاتگە؛ وەر ژە یە ک زاگڕۆسییەێلە حوکوومەت ئاشوور داڕووخنن، چەن جارێ تریش هووزەێل زاگڕۆسی یانێ کاسییەێلە و گووتییەێلە هەم توانستنە فرمانڕەواێل سوومری و ئاکدی ک هە وە کێوەسان هەڵامات هاوردنە لە ناوە ئەڵگرن و خوەیان بچنە بابڵ و نام‌دوئاوان (بین‌النهرین) و ببنە حاکم ئەو ناوچە هەرچەن ک حوکوومەتەێلەیان کە‌م دەوام بینە و دەس دوماجار یە ئاشوورییەێلە بین ک ئی ناوچە گرتنە دەس و خەشن‌ترین و سەختترین و خوێن‌ڕێژترین حوکوومەت وەر ژە تاریخ، دەورەێلە دامەزرانن ک دە دنیا وە ئمپراتووری گۆنا و شەڕ نامگیرەو بییە (ک خوەیانیش چگنەسە ژێر ئیجوورە تاوانبارییەێلێ.)
چشتێگ تر ک لیوورانی کلگ ناگەسە ملێ یەسە ک ئەسیرەێلە و بەردەێلەێ ماد ک وە دیلی بریانەسە وڵات ئاشوور و دەورەێلە ژیانە، بینەسە ئەو شووڕشگەرەێل دژ وە ئاشوورە. ئەوی وتگە ئەوانە ک هەر ساڵ گیریانە، کلگەێلێیان یا پەل و پووێیان بڕینە ئەڕا ته‌شمییەت و دیاری کریانە و ئاو چەم لەێیان سەنریاگە تا دی دە نواێ ئاشوورییەێلە فزە نەکەن و ڕانەوسن، جگەجگە ئەوانە، خوەیان دە نام پایتەختەگە بینەسە جەماوەر فرەیێگ دەورەێلە و ئاخرسەرییش هێز گرتنە ئەڕا حەق‌سەنین.
چشتێ ک فرە دیارییە یەسە ک ئاشوورییەێلە باس گشت ئی جنایەتەێلە وە شانازییەو دە نام بەردنووسیاگەێلە و قوڕنووسیاگەێلەێ خوەیان کردنە و ئی کار خوەیانە جوور کارێگ دینی زانستنە و وە خاس و مەشرووع زانستنەسەێ.
(تیگلات پالسر) دە لەوح نەبرووت (نەمروود) دە بارەێ هەڵامات خوەێ وە وڵات ماد دە ساڵ 728 وەر ژە میلاد لەێ‌وا نووسانگە: سەرزەمینەێل ماد ک وڵاتوەندێلێ فرەیش زووردار و وەهێز بین تا دوورترین سنوورەێلەێ وایانم و تاڕانم و گشت وڵاتەگەیان داگیرەو کردم و ئایمەێل فرەیێگ کوشت و بڕ و قلارەو کردم ئوو 65000 کەس لەیان وەگەرد گشت دارایی و ئەسپ و قاتر و ئێشتر و مانگا و پەز و پووڵە وەرد خوەم وە تاڵان بردم و هاوردمە.
لەێ هساوە، پاتشاێلەێ ئاشوور، ئیجوورە کارەساتێگ، ساڵ وە ساڵ وە سەر زاگڕۆسییەێلە هاوردنە و ئاشکاراسە ک ئەڕا زاگڕۆسییەێلە ئێقەرە خوەشڵەخوەشی و شایی و ئەڵپەڕەکیێگ تاریخی دکەن و جەژن دگرن ئەڕا داڕمیان ئاشوورییەێلە چوون ک ئی پیرووزییە بمارگ و پیرووزە بی وە چین خەیرێ ک دی دە نام‌دوئاوان (بین‌النهرین) حوکوومەتێگ سامی سەر هێز نەدا و ئەڕا هەمیشان بنچینەیان دریا وە بای.
چشتێ ک دە نام ئی هەمگە رەوایەتە ک دەباڕەێ زەحاک کریاگە لە گشتێ زقترە یەسە ک ئەوانە زەحاک وە سامی و نام‌دوئاوانی زانستنە و هەر چێ ک بییە چمان راسییەگەێ یەسە ک زەحاک، ئاستیاک ماد نییە ئوو داستان کاوە و زەحاکیش، ئوستوورە و ئەفسانەسە نە تاریخ، ئوو ئەگەریش کەسێ بخوازێ ریشگێ تاریخی ئەڕاێ بتاشێ، نزیکترین و راسکانی‌ترین چشت وەێ هەر یەسە ک ماریوو لیوورانی وتگەسەێ چوون ک هیچ چشتێگ چەنە رمیان هووز ئاشوور وە دەس ماد و زاگڕۆسییەێلە وەێ ئوستوورە نزیکەو نییە ئوو دوفێشتر لە گشتێ یەکێ بیین تاریخ ئی پیرووزە وەرد رووژ نەورووز پیرووز کوردی هەم فرە وەرچەم‌گرە.
٭سەرچاوەگە
Liverani, Mario. “The rise and fall of Media”, in Lanfranchi, G. B., and Roaf, M., and Rolliniger, R. (eds.), Continuity of empire (?): Assyria, Median and Persia, Padova: 2003, pp. 11-12.
٭خاسە بزانن ک ئاگروازی سەمبوڵیک کوردەێلە وە خاتر کوردایەتی خوەیان دوفێشتر دە تورکیە و سووریە و عراق ک ئەوسا نەورووز کردن دەو وڵاتەێلە مەێن و منا کریاگە، ریشگ دە ئی باوڕە دیرێ ک نەورووز، رووژ ئازادی ئەوان لە ژینووسایدێگ تاریخی و دڵتەزن بییە، چوون دزانیمن ک وهار کوردی دە چل شەو وەر ژە نەورووز دکەفێ، نە دە ئی رووژە و نەورووز دە نام کوردەێل فەیلی وە رووژ جەژن گەپ دناسرێ و وەرد ئەوەڵ‌وهارە یەکێ نەبییە و نییە ئوو جەژن ئەوەڵ‌وهارە، جەژن یەکسان و گەپێ نەبییە و نییە ئوو نەورووز جەژن گشتیێ دە وڵات بییە و چوارشەمە‌سووری وەر ژە ئەوەیش جەژن ئاگر ئەوکردن و گەپێ وە پێشوازی نەورووز گەورا بییە و تا ئێسەیش هە لەێ‌وا ماگەسەێ‌وە.