تاوسان وەرز هشکیگە وەگەردیا پلەی گەرمی  و هەڵم بەرزەوبوود دەرفەت بڵاوبوین پەتا و بیماریەیل ئاو و کۆمەڵایەتی فرەس، لەهەمان وەخت وەزر زمسان سەردە دەرفەت کەمتریگ هەس ئەرا بڵاوبوین ئی جویر پەتایە.

وەپای پسپۆرەیل، باوجی ئیە وەی واتە نییە بڵاوبوین بیماریەگە لە وەرز دیارکریایگ قەتی کریاس، بەڵکم بڵاوبوین پەتا و جویر بیماریەیل و هووکارەگەی و شیواز کۆنترۆلکردنیان وە دڵنیایی وەپای پەتا و وەرز بڵاوبوینەگە جیاوازە.

یەکیگ لە هووکارە سەرەکیەیل بڵاوبوین بیماری گوازراوەیل یا پەتا وەرزیەیل ئاڵشتبوین پلەی گەرماس و بەرزەوبوینی.

وەپای پسپۆرەیل، عراق وە دەس ئاڵشتبوین کەشوهەوای جەهانیەو ناڵێد ک هووکاریگە ئەرا سەختی رەفتارکردن وەگەرد کەشوهەوای گەرم و شێدار، لەهەمان وەخت ئێ ئاڵشتکاریە هووکاریگە ئەرا گرفتەیل تەندروسی هاوڵاتیەیل، ک لەی ساڵەیل دویایە تێبینی کریاس. 

هووکار  بڕیگ لە بیماریەیل بەرزەوبوین پلەی گەرمایە لەماوەی وەرز تاوسان.

بیماریەیل هەناسداین و پووس و هەرس

‏بیماریەیل لە وەرز تاوسان فرەترەوبن لەمابەینیشیان سێ کۆئەندامەیل لەش ئایەم( هەناسەداین، پووس، هەرس) وەپای مامووسای بەرگیری و مایکرۆبایلۆجی پرۆفیسۆر ئەحمەد رۆشدی درکزلی، ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز ئاشکەرایکرد ئی بیماریەیلە وەیجویرەن:-

یەکم: بیماریەیل کۆئەندام هەناسداین، جویر گشت جاریگ لە وەرز تاوسان فرەترەوبوود تویشهاتنەیل  کۆئەندام هەناسداین وە مدوی چگنە ناو کەشوهەوای فرە گەرمیگ لە وەرزیگ سەردی، وە تایبەت لە دەێشت ماڵ ئەرا ماڵ، تویشهاتن وە ئیە زیاترەو بوود وە شیوەی تایبەت لە ناوزاروویەیل وە گشتی لەناو گەورەیل.

دویەم: بیماریەیل پووس، ک چوودەو ئەرا بەرزەوبوین پلەی گەرمی و چام وجویر دڵنگ لەوەر رووشنایی کەشوهەوای گەرم ک رەسێدە زیاتر لە 50 پلەی سیلیزی.

سێیەم بیماریەیل هەرسکردن، ک هووکارەگەی خواردن خوەراکەیل و نووشینەل دەێشت ماڵە ک دەمیان نەپووشیاس و هانەژیر پلەی گەرمی فرە بەرزیگ، بوودە هووکار بیماریەل کۆئەندام هەرسکردن، لەمابەینیشی  ژەهراویبوین وە خوەراکە.

لە وە ناوبانگترین بیماریەیل پەتایی لە عراق لەماوەی وەرز تاوسان بریتیە لە " تیفۆئید"، ک هووکارەگەی بەرزی پلەی گەرماس.

لە کۆتایی وتیش؛ " ئاڵشتبوین کەشوهەوا هووکار ئاڵشتبوین هووکار دروسبوین بیماریەگە و ژنەتیکەگانیە، وەپای ئەوەگ پلەی تویشهاتن قایمتر بوود و نیشانەیل شاریاگەیل تونترە لەبان ئایەم  ک هووکارەگەی ئاڵشتبوین کەشوهەواس.

بیماری گواستراوەیل

کولێرا، وە یەکیگ لە دیارترین بیماریەیل گواستراوە دانریەد لە عراق، ک خود خوەی لەی خواردن خوارەیل بان نەپوشریاگ و ئاو پیس گوازیەێد، بوودە هووکار زگچین ئاوین تونیگ  ک بوودە هووکار هشکی لەبڕیگ پسایەیل گورچگ وسنێد و بوودە هووکار مردن، وەپای وەڕیەوبەر بەش وەڕەونوابردن تەندروسی لە وەزارەت تەندروسی د. هەیسەم عوبێدی.

عوبێدی وە ئاژانس شەفەق نیوز وت لە بیماریەیلیگتر گوازراوە بریتیە " ژەهراویبوین وە خوەراک ڤایرۆسی و بەکتریای، ک بیماریەگ گوازراوەس بوودە هووکار هەوکردن توونیگ هەناسداین، و هەمیش هووکاریگە ئەرا هەوکردن پەردەی مێشک یان ئەو بیماریەیلتر زاڕوویەیل تویشی تێن یان بیماری کەمی وەرگیری لەش".

وتیش،"  بیماریەل گوازراوەیلتریگ هەس ک لە ری مەلەکردن لە گوڵەم ئاوەیل یا ئاوەیل پیسە، جویر بیماری بلهارسیا و ئەوانەی ترەک لە بیماریەیل ک لە ری زەخم یان خرمشیگ وەبان پووس  گوازیەد و چوودە ناو سوڕ خوین و بوودە هووکار تویشهاتن ئایەم وەی بیماریە".

کاریگەریەل ژینگەیی و ئاوی

یەکیگ لە مەترسیەی تێکچگن ژینگە وەگشتی و ئاو وە تایبەتیە، ک بیماریە پەتایەگان وە زوی گوازیەد، و گورجی گواستنەوەی بیماریەیلتریش زیایەوکەێد.

ساڵانیگە لە پەتاگان وە عراقەو بڵاوبوینە لەماوەی جیا جیا، ک پەیوەنی وە وەرز بەرزەوبوین پیسی ژینگە دیرێد وەگەرد وەرز هشکەساڵی.

بیماریەیل جویر کولێرا و نکاف و ئەنفڕۆنزا و جویرەیل جیاوازی لە ناوچەیل فورات ناوڕاس و باشوور عراق وە هوکار ئەو ئاوە پیسەس رەسێدە ناوچەیل باشوور وڵاتەگە، پیسبوین وە شیوەی وەرچەویگ بەرزەوبوود و تێۆەڵابوین ئاو نوشین وەگەرد ئاو ئاوەرۆگان لەوەخت کەمەوبوین رێژەی ئاو، ژینگەی گونجیاییگ ئەرا ئەوزەڵکردن پەتا دروسکردیە و گواستنەوەی وە شیوەی راستەوخۆ ئەرا ئایەم، بیجگە لەوەگ دروسکردن ژینگەی گونجیایگە ئەرا دەرکەفتن و ئەوزەڵکردن بیماریەیل گوازراوەی لە ری پەخشەو مەگەس ک هەمیشە هووکاریگن ئەرا بیماری نکاف لە پارێزگای میسان و زیقار، وەپای پسپۆر ژینگەیی و ئەندام ناودەوڵەتی یەکێتی پاراستن ژینگەی سروشتی IUCN، ئەیمەن هەێسەم قەدوری.

قەدووری وە ئاژانس شەفەق نیوز وت، "رییگتر ئەرا گواستنەوەی ئی بیماری و پەتایەیلە ئەرا ئایەم، ریگەی ناراستەوخوەیە لەری ئاژەڵ و گژوگیایە، ک ئیرنگە فرە بەربڵاوە لە پارێزگای میسان، ک فرەیگ لە ئیوەتکەرەیل گامیش تویشهاتگ وە بیماری دەس و پا و دەم" .

لەباوەت پیس بوین هەوا، ئاشکەرایکرد " هەوای پیس چەندین پێکهاتەی رخبەر گوازێد ک هووکاریگە ئەرا بیماریەیل سویە و لەمابەینیشی شێرپەنجە، وە تایبەت هەوایگ هەڵگر PM2.5 بوود ( کۆمەڵە مادەیگە وە چەو نیەدوینریەد تیرەگەی لە 2.5 مایگرۆن رەدنیەود)  ک ئایەم بەریبکەفێد بوودە هووکار هەوکردن سویە هەوکردن گەیە، وە وەردەوامی کەفتنەوەر ئەوە بوودە هووکار هەوکردن تونیگ خوینبەرەیل و لەدویایش تویشبوین وە شێرپەنجە، لە دیارترین پێکهاتەیل PM2.5 بریتین لە ئەمۆنیا و کاربۆن و مس و کادیمیوم و نیتریک.

شوین گونجیایگ ئەرا فرەوبوین بەکتریا و کەڕوو و مەلومور

شارەزای مژار ژینگە ئەحمەد ساڵح، راگەیان، " عراق جار وەجار رویوەروی بڵاوبوینەوەی جویرەیل جیاواز پەتا بوود، ک هووکارەگەی نەوین مقیەتیکردنە  وە شیوەی سروشتی لە ماوەی پاییز و وەهار گورجەو بوون، ک وەرز چامداربوینە و گەرمیگە، ناوچەیل چامدار یان ئاوی خاسترینن ئەرا زیایکردن بەکتریا و کەڕوو و مەلومور".

ساڵح وە ئاژانس شەفەق نیوز وت،" پەتای ناوخوەیی وەرزی و جویرەلتر هەس وەرجە بڵاوبوینی چەودێری کریەن و جاروەجار لەژیر کونترۆل دەرچوود، لەلییش ئەو پەتایەیلە ئایەم تویشیان بوود لەلەیشی لەمابەین ئاژەڵ و ئایەم گوازیەد، لەلییشیان دەردەیل کشاوەرزی".

سەختی وەکارهاوردن شیوازەیل کۆنە

لە گوزەشتە، وەزارەت  سامانەیل ئاوی لە ری وەرداین زیادەیل ئەمارەی ستراتیجی یا ئەو داهاتەیلە وەدەس هاوریایە، مامەڵە وەگەرد بارودۆخەگە کرد وە زیادەکردن ئاو دیجلە و فورات یا چەمەیلتر لە دیالە، ئەرا کەمەوکردن رێژەی پیسایی و دەڵەکداینیان ئەرا دویر، ئیرنگە لەوەر هووکار ساکاریگ نیەتوەنریەد ئەنجام بدریەد ک کەمی ئەمارەیل ستراتیجیە، وەی هووکارە نیەتوەنریەد فشار بخریەد بان ئەمارەیل ئەرا ئی کارە.

قسەکەر  وەزارەت دارای داواکەێد لە گشت ئیدارەیل  سەر وە دامودەزگایەیل حکومەت و کەرت تایبەت ک پەیوەن وەی لایەنە دیرن، ک  ئاوەڕۆیەیل و ئاو ئەرا دیجلەو فورات یا چەم دیالە کلکەن یان ئەرا هەر رێرەویگ ئاوی عراق، دویرەو بکەفن لەی کارە، ئەرا وەرەونوابردن شەرەف پیشەیی و پاراستن رێرەوەیل ئاوی لە پیس بوین، خاسەوکردن وئەوزەڵداین و چارەسەرکردن ئەوەگ پەیوەنی وەپی دیرێد.