لە ئاست جیهانی

 وەگورەی راپۆرتیگ بانک ناودەوڵەتی کە لە ٤ ئازار ٢٠٢٤ بڵاو کریاس، ئاشکرا کردگە کە جیاوازیی جێندەری جیهانی لە شوین کار فرە لەوە فراوانترە کە جاران هویر لەلی کریا، ژنەیل کەمتر لە دوو لەبان سێی بەش پیاوەیل وەرگرن.  هویچ وڵاتیگ دەرفەت یەکسان ئەرا ژنەیل دروس نیەکەێد - تەنانەت لە دەوڵەمەندترین ئابوورییەیلیش.

 راپۆرتەگە نشان دەێد کە  ژنەیل تەنیا 64% لەو مقیتیکردن یاساییانە بەهرەمەنن کە کەفێدە دەس پیاوەیل، ئەرا نموونە 98 وڵات ئابووری یاسایگ دەرکردنە کە مووچەی یەکسان ئەرا ژن لە کارەکانیان چەسپێد، بەڵام تەنیا 35 ئابووریی پشت وەپی بەساگە - واتە کەمتر لە ئابوورییگ - ریکارەیل شەفافیەت مووچە یا میکانیزم جیوەجیکردن ئەرا چارەسەرکردن جیاوازی مووچە دیرن.

 وەگورەی راپۆرتەگە 151 ئابووری یاسای قەیەغەکردن ئازاردان سێکسی لە شوین کار دیرن، بەڵام تەنیا 39 ئابووری یاسای قەیەغەکردن ئازاردان سێکسی لە شوینە گشتیەیل دیرن.

 پەراویزخستن سیاسی

 لە عراق رخ لە پەراویزخستن سیاسی دیارترین رخ ژنەیل عراقە، یەیش دویای داوەزیان کەمکەم  بەشداریکردنیان لە حکومەتە یەک لە دویای یەکەکەیل لە ساڵ ٢٠٠٣ەو، هەرچەن لە دەستوور عراق تەرخانکردن ٢٥% پۆستە وەزارییەیل و کورسییەیل پەرلەمان ئەرا ژن دیاری کریاس.

 ژنەیل بەشدار لە پڕۆسەی سیاسی لە عراق وەدەس زاڵبوین عەقڵییەت پیاوانەو ناڵن، هەرچەن هویچ یاسایگ نییە کە ژنەیل لە وەرگردن پۆست سێ سەرۆکایەتیی  و سەرۆکایەتی ئەنجومەن پارێزگایل قەیەغە بکەێد، بەڵام تا ئیسە ئی کارە نەویە، بیجگە لە هەرێم کوردستان، کە ژن ئەرا ماوەی دوو خول پۆست سەرۆک پەرلەمان وەدەسی بوی.

یەکەم حکومەت راگوزەری عراق کە لە ساڵ 2004 دروس کریا و ئەرا ماوەی ساڵیگ وەردەوام بوی ەە سەرۆکایەتی ئییاد عەلاوی، 6 وەزیر ژن لەناوی بوی، بەڵام ئی شمارە لە دویەمین حکومەت راگوزەر بە سەرۆکایەتی ئیبراهیم جەعفەری کە وەخود شیوە ساڵیگ وەردەوامبوی، کەم کرد، کە هاتە 5 وەزیر ژن، ئەراوە ئی شمارە لەماوەی یەک لەدویای یەکەیل سەرۆک وەزیرەیل کەمەو بوی، تا ئیسە لەماوەی وەزارەت سودانی، 3 وەزیر ژن هەس.

 یەکەمین خول پەرلەمانی ساڵ ٢٠٠٥ ، ٧٠ نوێنەر ژن لەناوی بوی، ئی شمارەیەش لە خولی دویەم ساڵ ٢٠١٠ بەرزەو بوی، کە رەسیە ٨٣ نوێنەر ژن و لە خول سێیەمی ساڵ ٢٠١٤، رەسیە ٨٣ نوێنەر ژن، لە خول چوارەمی ساڵ ٢٠١٨ ئەرا ٨٤ نوێنەر ژن، و لە دویاترین هەڵوژاردن پەرلەمانیش کە لە مانگ تشرین یەکەم ٢٠٢١ ئەنجامدریا، ژنەیل توەنستن ریژەی تیرەگە رەد بکەن و ٩٧ کوری بارن، کە ٥٧ کورسی وەبی پەنابردن ئەرا کۆتا هاوردن، لە بڕ ٣٢٩ نوێنەر، بڕ شمارەی کورسییەیل ئەنجومەن نوێنەرەیل عراق.

 ژنەیل 76 کورسی ئەنجومەن پارێزگایل عراق هاوردن، لە بڕ هەزار و 600 کاندید ژن لە بڕ گشتی نزیکەی شەش هەزار کاندید.

 بیجگە لە دامەزریان سیستەم کۆتا، دەستوور عراق، لە مادەی بیس، ماف بەشداریکردن لە کاروبار گشتی و ماف سیاسی جویر دەنگدان و کاندیدبوین داگەسە ژن.

 کۆمەڵگایگ پیاوسالاری، ئەو ژنەیلە کە ئەوانەی ترەک قبوڵ نیەکەن 

 لەو چوارچیوە خانمە ئەندامیگ ئەنجومەن پارێزگایل عراق، کە داوای کردگە ناوی نارن، ئویشێد: “کۆمەڵگەی عراقی پیاوسالارییە، هەمیشە پیاوەیل وەپی خاسترە، و بەشەوکردن پۆستەیل کەفتیەسە  بەشبەشەکی ململانێ سیاسییە، و لایەنە ئیسلامییەیل رازی نیین ژنەیل سەرکردایەتیان بکەن”.

 وتیش؛ "لەوەر رووشنایی رەوش ئیسە و وەردەوەیل سیاسی، ژن ەە خوەمەوە هویر لە وەرگردن پۆست سەرۆکایەتی ئەنجومەن پارێزگایگ نیەکەن، چوینکە کارەگە لەوە گەورەترە کە ژن لەو جویرە پۆستیگ دابنەن، و ئەگەر ئی پۆستە  پیشکەش وەمن کریا، لە رەوشیگ وەیجویرە قبوڵی نیەکەم”.

 لێکۆڵینەوەیگ وەرین کە پەیمانگای مێری ئەنجامی داگە، لە بڕ هەر 10 هاووڵاتی عراقی، 7 کەس ئویشن پیاوەیل لە ژنەیل خاسترن لە پیشەنگایەتیکردن سیاسەت، هەرچەن لە خود وەختیش پاڵپشتی ژنیگ کەن پۆست سەرۆک وەزیرەیل وەربگرێد.

لەی باوەتە، خانمە ماموستای زانکۆ دکتۆر ئەزهار سەبیح لە قسەیلی ئەرا ئاژانس شەفەق نیوز وت: باوەت پەراویزخستن ژن و نووڕین وە کەمیگ ئەرای چشتیگ باوە لەناو کۆمەڵگا، و رەسێدە ئاست دامەزراوەیل، کە فرەیان وەی شیوە نووڕن، بیجگە ئەوەگ وەرپرسیگ جویر ئایەمیگ وەسەرخوەی بنووڕێدە ژن.

ئویشدێش؛ ئی نووڕینە نەک تەنیا لەلای پیاو هەس، بەڵکم لەلای ژنەیلیش خوەیان وە کەم زانن، کە خەتای وەرپرسیگ ژن بخوازێد ئافەرین لە ژنیگ بکەێد، ئویشێد وەگورەی ١٠٠ پیاوە، چماێ ئەگەر وە وەرانەور پیاو پەیمانەی نەکەێد دی ژن هویچ نرخیگ نەیرێد، کە پیاوەکە کوردە پەیمانە و نموونەیگ تا زنەگە بڕەسێۆڵ ئاست بەرزیگ.

بازاڕ کار

ژنەیل وەگورەی ئامارەیل فەرمی نزیکەی 49% لە گشت دانیشتگەیلن، وەلێ دەرفەت کاریان هیمان کەمە.

وەگورەی راپۆرتیگ وەلایەن بانک ناودەوڵەتی، لە ١٠ی ئازار ٢٠٢٤، عراق نزمترین ئاست بەشداریکردن ژن لە کار وەخوەی دوینێد وە ئاست (11%) لەناو وڵاتەیل خوەرهەڵات ناوڕاس و باکوور ئەفریقا.

باۆحی تەقەلای ژنەیل ئەرا بەشداریکردن لە کار، لە کارە سەختەیلش، ئەرا تەواوکردن زاڵبوین نیر لەبانی بەس نەەوی، لە وەختیگ ئاست بەشداریکردن ژن لە فەرمانبەری حکومەتی، ئەو ریژە وەشیوەی دیاریک لە بازاڕ کار و کەرت تایبەت کەمەو بوود.

 تونوتیژی دژوە ژنەیل 

 لە راپۆرتیگ ئاژانس کووچبەری نەتەوە یەکگرتگەیل کە لە 25 تشرین دویەم 2023 بڵاو کریاس، باس ئەوە کردیە کە نزیکەی یەک ملیۆن ژن و دویەت لە عراق رخ جویریگ لە تونوتیژی هابانیان، کە نزیکەی 26% ژنەیل عراق وتنە: کە وەرجەیە تەیش تونوتیژی بوینە.

 حکومەت چەن بڕیار و یاسایگ لەو بارە دەرکرد، دیارترینیان راگەیانن “پلان نواگیریکردن تونوتیژی دژوە ژن” بوی لە ساڵ ٢٠١٣ و لە ساڵ ٢٠١٨ حکومەت دەسکردە “ستراتیژی نیشتمانی ئەرا نواگیریکردن تونوتیژی دژوە ژنەیل”.

 روانگەی عراقی ئەرا ماف مرۆڤ ئاشکرا کرد کە لە 8 ئازار 2023، کە ژنەیل عراق  کەفتنەسە ژیانیگ کە لەناو گیچەڵ و گرفت فرە، یاسادانان، کۆمەڵایەتی، و خیزانی، تەنانەت لە ئاست بەشداری سیاسی و یەکسانی لە دەرفەت کار و فەرمانبەری ، و کرا دەس، بیجگە لەو دووچەوەکی و چەواشەکاریە کە فرە ژنەیل وە خوەیان دوینت، سۆشیال میدیا، لە وەختیگ فێا لە گروپە کۆمەڵایەتییەیل هیمان ژن وە “شەرمیگ” زانن و وە دەسپیچگ ئەوە لە خوەنستن و کار و ژیان ئاساییان بیبەشیان کەن.

 روانگەگە وتیش: لە چەن مانگ گوزەشتە بڕیگ تاوان لە بان ژنەیل ئەنجام دریان، کە فرەیان وە دەسپیچگ "شەرەف" بویە، کە ئەو دەسەواژە بویەسە سنگ ئەو تاوانەیلە  کە وەرانەور ژنەیل ئەنجام دریەن، و گاڵدەر تاوانبارادەیلە تا  خوەیان لە پرسیارکردن دویر بخەن.

 لە 5 شوبات 2023، نەتەوە یەکگرتگەیل بەیاننامەیگ رووژنامەوانی لەباوەت ئەو تاوانەیلە کە وەبان ژنەیل لە عراق ئەنجام دریەن بڵاوکرد و وەرپرسەیل نەتەوە یەکگرتگەیل داوا لە ئەنجومەن نوێنەرەیل عراق کردن چوارچیوەی دامەزراوەیی قایمتر بکەێد، لەوانەیش هەڵوەشانن مادەیل 41 و 409 لە یاسای سزادان عراقی.  داوا کردن یاسایگ دەرکەن کە وە ئاشکرا تونوتیژی جێندەری وە تاوان بزانێد، وەگورەی ستانداردە نودەوڵەتییەیل ماف مرۆڤ.

لە ماددەی 41 یاسای سزادان عراقی ژمارە 111ی ساڵ 1969 لە بڕگەی دویەم هاتگە: “دیسیپلین شوی ئەرا هاوسەرەکەی، و دیسپلینکردن باوگ و مامووستا و مناڵ کەم تەمەن هاوشیوەی لە سنوور ئەوە کە وە شەریعەت، یاسا، 2016 دیاریی کریا،  یا داب و نەریت، وە مافیگ دانێیەێد کە توەنن سوود لەلی بگرن”.

وەگورەی راپۆرت جیهانی ٢٠٢٤ هیومان ڕایتس وۆچ، لە ماوەی ٢٠ ساڵ گوزەشتە ریژەی هاوسەرگیری مناڵەیل لە عراق وە شیوەیگ وەردەوام زیای کردگە و لێکۆڵینەوەیل ریخریایەگە رەسیەسە ئەو ئەنجامە کە هاوسەرگیریی توومارنەکریای لە راسی گشتی ئەرا هاوسەرگیری مناڵ بویە.

 ئازادی هامشوو و سەفەر وەرد مناڵەیل 

 وەگورەی راپۆرتیگ ریخریاگ هیومان ڕایتس وۆچ کە لە 18ی تەمموز 2023 بڵاو کریاس، ژنەیل لە ناوچەی خوەرهەڵات ناوڕاس و باکوور ئەفریقا کەفنە وەر کۆت و بەندسگ جیاواز کە ریگری لەلیان کەێد وە ئازادی لە وڵاتیگ بجویلن و وەبی سڵای سەرپەرشتیاریان گەشت بکەن وەرەو دەیشت وڵات، کە هاتێ ژن وەو کردەوە تویش جیاکاریی باێد ئەگەر تەقەلا  بیەن شوقەیگ بگرنە کرا ئەگەر شوی نەکردوێد یا وەبی سڵای سەرپەرشتیار پیاو، جویر لە جەزائیر، میسر، عراق، کوێت، قەتەر، سعودیە و فەلەستین هۆتێلەیلیش قەیەغەس ئەرایان لە وڵاتەیل میسر، عراق، کوێت، مەغریب، قەتەر و یەمەن، یا لەوەر سیاسەت دەوڵەت یا وە کردەوە، وەلێ پیاوەیل سڵای  کەسیگ نیەخوازن.

هەمیش ١٤ دەوڵەت لە ناوچەگە ری وە ژنەیل نیەن پاسپۆرت ئەرا مناڵیان درارن، تا وەرد پیاوەیل یەکسان بوون، وەگەرد ئەوەیش، هەرلە ئیران، عراق، ئوردن، عومان، فەلەستین، قەتەر، سوریا، ئیمارات، یەمەن، وە فەرمی یا وە کردەوە، داوا لە ژنەیل کەن سڵای باوگ مناڵەیل بیاشتوون ئارا گەشتکردن وەرەو دەیشت، لە وەختیگ ئیجویر مەرجیگ لەبان پیاوەیل نییە.