یە هەڵوێژان زەینی و ناوژئاگایی شاعێرە گ تۊەنێد لە ناوێن فەن و زوان ئەدەبی، یا فەن و زوان وەردەنگ، یەکێگ هەڵوێژنێ، هەرسەی کەسەیلێ هەن گ توان لە ناوێن ئێ دو هێڵە رێ بکەن، یانێ هەم وەردەنگ ئێمڕوو داشتوون و هەم بەرژەوەنی فرە پڕ هازێگ ئەڕای ئاسوو لە خوەێان بیلنە جی، ئەمان دبەختیە و گاجار هێڵ وە هێڵ کەفن و گومەشوون بوون.
سە تۊەنیم بۊشیم ئەڕای بڕێگ لە شاعێرەیل، شێعر بۊەسە ئەمزارێ گ توان وەپێ «رواڵەت خوەێان وە نمایش بنەن»، هەنای گەپ لە رواڵەت خوەێان دەیمن، یانێ چۊزمانێ گ دێرن، لە چۊزمان ئیدە و باوەڕێان گریایە تا پەلەیل کوومەڵایەتی و رامیاری.
ئەڕای نموونە بڕێگ هەر سووژەێگ لە رووژ دۊنن و هەڵکەفێد، خوەشێان تیەێد زۊزی هەر لە ئەو شەوە بکەنێ وە شێعر و بنەنێ وەر دەس وەردەنگ، یا گاجار لە شاعرێگ توان ئەڕای سەر قەور کەسێگ، بەیتێگ بارێد، یا گاجار یەکەو گرتن رامیاری لە پێشە، و ئەو کەسە هەوەجە دێرێد چەن بەیت ئەڕای پاچیخی و پامنبەری بۊشێد؛ یانە گشت هەر ئەو کەڵگ گرتن لە ئەدەبیات ئەڕای رەسین وە ئەو ئامانجەسە گ لە بێز چەو دێرن، گ نموونەی سەرەکیێ ئێمڕوو لە ناو قوڕنەی مەجازی دۊنیمن، ئەڕای لایک کووەو کردن، مەردم هەر کارێگ کەن. یانە فرەتر هەر ئەو دۆعانۊسەیل سەردەم مودڕنن، کەسەیلێ گ وەل سفارش دانەو پێش چن، وە مدوو یەگ چەن ساتێگ سەر خوەێان و چەن کەس ترەک بخەڵەتنن.
ئەمان بڕێگ ترەک هەن گ ئەدەبیات ئەڕایان هەر خود ئامانجە، چۊن وەلێا ژیەن و گشت ژیانێان هەر ئێ ئامانجەسە، یانە دی هەزەو نمایش دان رواڵەت خوەێان نیێن چۊن هەوەجەێگ وەپێ نەێرن، هەزەو سفارش نیێن چۊن پیەک ئەدەبیات، وە تایبەت شێعر هەنای وە سفارش دەرتیەێد و بوودە ئەمزار دی لە بەش ئەدەبی و هونەری خوەێ دۊرەو کەفێد.
هەرسەی هاتێ گاجار ئەو ئانتریک کردن کوومەڵایەتیە بوودە مدوو یەگ هونەرمەند و شاعێرەیل راسگانیش لە ئیلا و ئەولا پەلێگ بکوتن، ئەمان هەم لەنوو هەڵگەردیەنەو و نیشنە سۊک چووڵێ خوەێان، چۊن ئەو هەزە تەنیا لە ئەدەبیات بەن، ئەو هەزە لە دنیای دەرۊنی و زەینی گ توان بکەفێدەو جۊلە و چۊزە بەێد، بێ یەگ کەسێگ وەپێان بۊشێد چوە بکەن و چوە نەکەن، بێ یەگ بکەفنە ناو چەمێ گ فرە لە مەردم ئێمڕوو لە تووێ بن ئاو بۊنە، بێ یەگ گووش وە فەرمان دەسەڵات بوون.
سە ئەڕای کەسەیلێ گ ناو ئەدەبیات شوون پاێگ دیاری دۊننەو، تەقچوو دان دەرۊنی و هەڵسەنگاننێ وەل جەهان دەیشتینەو، تۊەنێد یەی رێکار و ئامانج سەرەکی بوود؛ «شێردڵ ئێڵ پووڕ» هەم لە ئێ دەسە وە ژمار تیەێد، کەسێ گ خود ئەدەبیات و شێعر ئەڕای ئامانجە و تا ئێسە لە ئێ باوەتە فرە خاس کووشیە و تۊەنستێە دەسمیەت تایبەتێگ بەێدە جمشت ئەدەبیات کوردی لە ناوچەی ئیلام و کرماشان.
هەنای نووڕیمنە شێعرەیل شێردڵ، ناوەڕووکەیل جیاوازێگ کەفنە وەر چەو گ ک لە باوەڕ من، زۆرم ئێ ناوەڕووکەیلە، دۊاخر لە یەی کەڵێن رەوایەت یەکەو گرن، «تراژدی مێژوویی و کوومەڵایەتی». لە قەوڵی شۆپنهاوێر، تراژدی یانێ نمایش دان یەی دۊزەمەی گەورا و لە نووڕگەی ئەرێستۆ، تراژدی یانێ لە خەو هێز دان دەرۊن ئاتفی مرووڤەیل وە مدوو یەگ بنیشن لەنوو فکرەو بکەن گ لە کوو رێ وە هەڵە چێنە، هەرسەی هاتێ ئێ هۊردەو بۊنە هاولف یەی چرچ گەورا و هاوبەش بوود، ئەمان دۊاخر بوودە مدوو لە نوو ناسین خوەمان، لە نوو ناسین مێژوو و کوومەڵگامان و یە بوودە مدوو وە دی هاتن ئەندیشە، ئەندیشەی گ لە منەی رێکار چوودن. ئەڕای نموونە هەنای نووڕیمنە چەن شێعر سەرەتایی کوومەشێعر «لە پرد خوەر»، ئێ هەڵکەفتە دۊنیم گ دۊاخر دریژە دیەسەو، و هەر کام لە شێعرەگان هەڵوێژنیم، هاوارکەر ئێ رێداگرتنەسە:
١) ئێ ترسە که هەڵگرێدەم / سەرسام گورگەیل مەتروز/ لە گووشەیل تایبەت دخوەنم و/ کەڵەیل کونای لەیواسە کە هەڵزڕیەن و / خەو میناخەیل وەرەلا دکرێد؛/ وە من کلکەچزی قانوون تەبیعەت کردمە / ئەی دانیشتێ لە تەیشت تەقەلا…
٢) ئەویندار کە بوون / لە گەل داوڕیەن، قازەیل کۊەی / وە ھەر وە ئێ سادەگیەسە /کە/ رووزیی نەچیروانەیل ناشی دڕەسێ…
٣) ساڵگارەیل/ سیپاڵ، سیپاڵ، سیپاڵ/ زەرد، سوور، سەوز/ لە دەنۊک کەوکەیل و سەر سەرسەوزەیل و/ قچ شکارەیل بڕیمن و/ جامە دۊرانن، تا پێوە بچنە شکار/ ئانکیدو (ئۆستوورەێگ لە مێزۆپۆتامیا)!/ سافلا بۊین ئەقەرەویی پاشکەفتەی نییە؛/ ئەگەر چە دۊرجامە دەسکار نەنوومەتێ بی/ کە ئیمە شێوەی مەسرەفێ زانسیمن و / مێژوو مەسرەف فێر بۊمن. / مێژوو مەسرەف مەواد ئەوەلیە/ مێژوو مەسرەف ئشکەفتەیل و دەیشتەیل / مێژوو مەسرەف مروارییەیل و سێفەیل/ وە دڕەسینە خیاوانەیل و/ خەسپەن خوەمان زانسیمن/ کە ئەشێ مەسرەفێیان بکەیمن و / مێژوو مەسرەف ئڕا خەنێیەگانمان دابنەیمن./ وە هەناێگ دڕەسیمنە فەڵسەفەێ / پا سسەو دکەیمن و/ دڵقورسەو بۊمن کە مەشیا مەسرەف بکەیمن/ هنەرمان و ئەوینمان و تەنانەت ژنەیلمانیش و / بەسبار ئێ شێعرە / کە لە ژیان کەسێ مەسرەف دکەێد؛/ ئانکیدو! / لە تەرم هەراێهەر/ تەخت بخەف/ ئیمە مەوارد مەسرەف/ گشتێ ئاژەڵ و ئەنجەڵەیل دزانیمن/ تەنانەت/ متافیزیک و مەرگ. (هەێفم هات لەلێ بقرتنم و گشت ئێ شێعرە نەنەمە ناو ئێ نۊسمانە!).
لە شیکاری ئەمر تراژیک (ناوک و ناق تراژدی) رەسیمنە دەرەقەتەیلێ گ مرووڤەیل لە ناو زەنجیرەیل زندانی کردێە، ئێ زەنجیرەیلە تۊەنن دیاری یا نادیار بوون، تۊەنن لە یە ئەمر مێژوویی یا ئۆستوورەیی هاتۊن، تۊەنن لە باوەتی فەرهەنگی بوون، تۊەنن لە یەی کارەسات لەوای یەی جەنگ (شەڕ) گەورا هاتۊن، یا تۊەنن لە باوەتی رامیاری ئێمڕووژین بوون.
گشت یانە تێکووشن تا دۊزەمەیل ژیان ئیمە بخەنە وەر چەو، کووشن ژیان ئیمە وەرەو نەبۊن بووەن تا بۊن مانا بۊنێدەو سە تەنیا گەپ لە کیس چێن نیە، ئەمر تراژیک تێکووشێد تا وە مرووڤ بۊشێد، ئێ گیچەڵەیلە دیری، لە ئێ نیشانەیلە گ ئەڕاد دیاریەو کردمە هەڵە کردیە، سە ئەگەر هێمان بنیە دیری و هێمان خوەد وە زینێ زانی، تۊەنی بکووشی تا ئێ دۊزەمەیلە لە سەر خوەد وا بکەی؛ سە ئەو رەنجە گ هەر مرووڤێگ یا هەر کوومەڵگایگ تۊشێ تیەێد، وەل خوەیا چۊزە دانیش تیەرێد یا بایەس بارێد.
سە جیاوازی ئەمر تراژیک وەل ئەمرێگ لەوای مەرسیە یا خەمنامە یەسە، لە خەمنامە ئیمە تەنیا تەتیەیمنە کەپووڵ کوتان و گاجار چەرەن وەتن، دی خەوەرێگ لە رێکارەیل مێژوویی نیە، خەوەرێگ لە ئەندیشە و فەڵسەفە نیە، خەوەرێگ لە ئاڵشت بۊن نیە، تەنیا دواژە کردن یەی کارەساتە.
ئەمر تراژیک هەرسەی قورس و تیەڵە، ئەمان تۊەنێد هەزداریش بوودن، چۊن وەل خوەێا ئاگایی تن و تێژێگ تیەرێد، ئاگایی لە یەگ هێمان دەرفەت دیری گ دەس لە ئەو ژیانە هەڵگری و وەرەو ژیان ترەک بچی، ئێ دەرفەتە یانێ ئمێد، ئێ دەرفەتە هەرسەی لە باوەڕ بێرەوەرەیل باستانی لەوای ئەرێستۆ، چرچ گەوراێگ وەلا تیەرێد، ئەمان ئەر خاس لە بانێ هۊردەو بۊمن ئێ چرچە بوودە مدوو یەگ وەرەو رووشنای بچیمن یا لانکەم ئەڕای بکووشیمن، سە دەسمیەت دەێد لەنوو هەڵگەردیەیمەو و یەی جار ترەک خاستر بنووڕیمن تا بڕەسیمنەو لە کوو لە هۊرەو بردیمنە گشت ئەو چشتەیلە گ ئێسە وەپێان هەوەجە دیریم گ ئەڵبەت بڕیار نیە هەرلەێوا لەلێان کەڵگ بگریم، بڕیارە وە خاسی لەلێان بڕەسیمنەو و لە ئەو «ئەوڕەسین ئازا و زانا» گ ئافراندە بوود کەڵگ بگریم!
١) وە گومان/ تا ئێسە پێش‌هاتێیە کە/ چشتێ لە هۊردانەو بچوود و / بێ‌هەولا هەڵ ئەوگەردین و / ئیە چشتێ فرە ئاساییە./ ھیچ هۊردەو بۊنە؛ / ئەگەر لە ناکاو/ زەۊ؛ هەر ئێ زەۊ خوەمانە، / بکەفێدەو هۊرێ کە لە هۊرێ چێیەو / هەڵ ئەوگەردێ؟
٢) قەیرانەیل هەمیشە لە پاییزا قومیەن / ئڕا من و/ زەقنە داسە دڵم / کە وە ئێ زۊ/ بوومە چشتێ تر/ کە تا ئیسە نەبۊمە و/ ئێ درانەیلە لەیوا سادە نەوینان/ هەمیشە کەسەیلێگ لە تێیانا تەقینە ئایەما و / چشتێ تیەرنە گووشدا:/ باوگە! / من نیەتوام / ئەو چشتەیلە کە تو کردنە تو/ منیش بکەنە تو…
٣) وەت: توام جمشتێ دژ وە ژیان بخەمە ڕێ/ وەت: کۊەگان که خودکوشی نیەکەن؛/ تواێ واران بوارێ / یا نە!
لە ئەمر تراژیک، مرووڤ (ک تۊەنێد قارمان راوهات بوود یا دەرۊن خود شاعر گ وەل گەل خوەێا هاوژانە) لە منەی رێ هەێوان نیە، نیەتواێد خوەی بشارێدەو، نیەتواێد گشت چشت لە یەک داچەکنێد و گشت چشت سیەوە بکەێد، تەنیا تواێد بێازماێد، تواێد بچوودە گژ دۊزەمەیلەو، تواێد تەنانەت ئەر چەنە سەر دەرزیێگ ئمێد هەس، بچوود وەرەو پێ تا بتۊەنێد لەلێ لەنوو وە ژیان بڕەسێد. لە ناو شێعرەیل شێردڵ ئیمە تەتیەیمنە ئێ چۊنە نووڕستنێگ وە جەهان، نووڕستنێ گ تواێد پیەڵێگ داشتوود لە ناوێن مرووڤ، دەرۊنێ و هەڵکەفتەگان کوومەڵگا، تواێد یانە لەنوو وەل یەکا پەیوەندی بەێدن.
شێردڵ ئێڵپووڕ ئەڕای رەسین وە ئێ رێداگرتنە، کووشیە هەم لە ئلمانەیل فەرهەنگی و مێژوویی و ئۆستوورەیی کەڵگ بگرێد، و هەم لە دەرەقەتەیل زوان کوردی.
هاتێ یەکێ لە مدووەیل سەرەکی گ شێردڵ لە سەرەتاوە کووشی تا شێوەیلێگ لە فعڵەگان گ ئێمڕوو کەمتر وە کار چن، وە کار بگرێد، هەر یە بۊ گ بۊشێد ئیمە چشتەیلێگ هیشتیمنەسە جیا و بایەس هەڵگەردیەیمەو، هەرسەی لە لایەن زوانی هاتێ ئێ رەخنە وە جی بوود گ ئیمە هەوەجە وە ئێ چۊنە کارێگ نەیریم هەنای توایم ئەڕای زوان ئێمڕوو بکووشیمن، ئەمان لە لایەن نیشانە ناسی ئێ کار شێردڵ ئێڵپووڕە فرەتر ئەڕام ها بێز چەو، چۊن نیشان دەێد گ ئێ شاعێرە هەرلەێوا ئێ کارە نەکردێە، وەل ئازمان و ئەندیشەی گ داشتێە هاورێ بۊە و تۊەنیم جیا لە باس زوانناسی، لە باس نیشانە ناسی و زەینیەت شاعێر لە جەهانێ گ لە تووێ ژیەیم، ئێ هەڵکەفتە شیەو بکەیم تا لەلێ بڕەسیمنەو.
لە ناو ئەمر تراژیک، ئیمە تەتیەیمنە ئێ نۆستاڵژیایا گ سەرچەوە هەر لە ئەو گەپە دێرێد گ ئیمە بڕێگ چشت (بنەوا و ریشە) گ ئەڕای ئێمڕوو وە کار تیەن لە کیس دایمنە و مدوو ئێ هەنگەمە و دۊزەمە ئەوەسە، یا لانکەم، بەش فرەێگ لەلێ ئەوەسە، ئێ نووڕگە دیاریکەر وەرەو نوا چێن پلە وە پلەس، یەگ هەر گامێ گ وەرەو نوا چیمن، هەوەجە وە ئەو گام وەرجە خوەێە دێرێد سە بایەس قەێرزانێ بوود:
١) تكا دكه‌م / جاده ئمشه‌و دهیلێده‌مه جیی و / ده‌روه‌چه‌گان لێوه دبوون/ له ته‌ی‌ته‌یی مانگ/ ره‌گه‌یلم سیه‌كەرک دگرێد و / كڕشک هه‌رچێ شێعره / له لووفه‌یلْ مڵاژم هه‌ڵدچنن/ من بانان بێ‌هۊچ و پۊچ دنه‌مه گاوشه و / بهه‌یشت داتڵییه‌‌ێده ده‌سه‌یلما / [ده‌سه‌یلم باێه‌س قهێرْ شانه‌یلم بزانن/ چه‌وه‌یلم باێه‌س قهێرْ كاسه‌‌ێ سه‌رم بزانن] …
٢) ک شمشێر شێعر ئۊشێ / له ته‌نگاوه‌ریی ته‌نْ زه‌مان و/ چاوهار چاو هاوردێیه و / چاوبه‌ر چاو بردێیه:/ له بێستۊن زه‌مان بۊه‌سه سان و / مێژوو بۊه‌سه ژان / گه‌ئوومات چێیه‌سه گا و/ داریووش بۊه‌سه شا / ئێ ده‌نگه یانێ داد و/ ئێران یانێ بێداد. / رووهێ شا، ئێران/ ژنێگ بۊ ک باوگم خوازییه‌و/ من نه‌زای…
٣) من ک وشه‌گان له تیما هه‌ڵشكیانه و/ زامه‌گانم دگان ده‌رهاوردنه و/ پێنۊسه‌گه‌م دی په‌‌ێجوورْ مانا نیه‌كه‌‌ێد/ له خه‌مووشان خێاوانێ / ک ده‌رد له تێ دارالووسه و / موزایكه‌گان له پایلم دخوه‌ن و/ پاڵتاوه‌گه‌‌م رووژ وه رووژ دریژتره‌كه‌و دبوود و/ ساڕكه‌گه‌م دی پا نه‌‌ێرێد / مه‌رگ تا دوكوتی خواردێیه‌سه‌م و/ پایلێ پڕزوور، له مڵاژم یه‌‌ێمقومی ریژ دچن/ وه یه یانێ سڵامه‌ت ته‌وته‌مێ باوگی/ ك ته‌رمْ مناڵی من هه‌ڵگرتێیه و/ له پیارسه‌ێ هه‌راێهه‌ریێگ / من له دیكتاتوورییْ زه‌مان / تا ئوتووپیاێ قێیامه‌تێ قۊل/ كه‌شان دكه‌‌ێد/ له ئاغه‌میڕه‌وێ نووڕ كریاێ / ك وه‌سیه‌تْ باوگێ بۊ.
لە کوومەشێعر «لەمستر لە رەنگ» هەم ئێ رێداگرتن ئەمر تراژیکە دۊنیم گ سێ نموونە لەلێ لە بان هاوردم. لە کوومەشێعر وەرجە یە، «له‌ی شێعره بێزارم ک شه‌مسیه» و هەر ئێ جوور لە کوومەشێعر تازەتر لەوای «بالوورەی خاک لە گووش گیا» هەم ئێ رێداگرتن ناوەڕووکیە دۊنیمن گ یە هەر ئەو هێڵ فکری و هەبۊنی شاعرە گ ئازادانە لە ناو شێعرەگان رێ کەێد و تێدەو دەنگ، هەم ناڵانە و خەوەر لە کارەسات گەوراێگ دەێد و هەم گاجار وەرەو ئامانج رووشنێگ چوود، هەرسەی شێعرەگان لە لایەن فەن و فۆرم وەل یەکا جیاوازن، ئەمان هێڵ فکری شاعر لە تووێان هاوبەشە.
سە ئەو دەسکەفتە گ لە تراژدی گرنگە یەسە لە رەنج وەرەو رووشنگەری بچیمن، ئێ رێداگرتنە وەپیمان نیشان دەێد هەمیشە رێگ ئەڕای چێن و ئامانجێگ ئەڕای رەسین هەس، سە ئەمر تراژیک هەرسەی هاتێ نمایشێگ لە پۊچەڵی جەهان ئێمڕووژ بوود، ئەمان خوەێ دی پۊچەڵ نیە، پۊچگرا نیە، و یانە لە یەک جیان.
ئێڵپووڕ وە خاسی تۊەنستێە ئێ رێداگرتن تراژیکە لە ناو شێعرەیل خوەێ وە وەردەنگ تایبەت ئەدەبیات بڕەسنێد و بێ مدوو نیە ئەگەر بۊشم شێردڵ، شاعر تراژدیەیل نەتەوەی کوردە گ لووایلوو قوڕنەی داپێچیاێ و ئیماژەیل تیەڵ و تیەریک، کووشیە دەروەچێگ وەرەو رووشنای ئەڕای ئیمە وا بکەێد.
نەتەوەی گ لە سەردەمەیل جیاواز تەنانەت هەڵپەڕین و ئاواز و مووسیقای هەم لە ئەمر تراژیک سەقام گرتێە، لە شەڕ و کارەسات؛ هەرسەی وە مدوو نەۊن پیەڵ ناوجیکەر لەوای مدیا و زانستگە و یەگ وەردنگ رواڵەتی و دەمدەسی ئەدەبیات، وەتایبەت لە ناوچەی خوەمان هێمان ئەڕای شنەفتن ئێ راوهاتەیلە گورج نیە، و هەمیش وە مدوو یەگ ئێڵپووڕ فرەتر هەزەو چفت و بەنەیل زوانی و فەنی شێعرە تا نووڕگە و مەیل ئەوڕەسین وەردەنگ (یا هەر ئەو زوان وەردەنگە).
جارێ ئەو پەیوەندیە ریکەو نەۊە ئەمان لە باوەڕ من شوون پای شێعر شێردڵ تۊەنێد ئەڕای هەمیشە لە ناو ئەدەبیات بمینێد، چۊن ئاخرێگ ئەو پیەڵە هەر وە دەسمیەت ئێ چۊنە کەسەیل و ئێ چۊنە ئەدەبیاتێگ نریەێدەو تا هەر جار گ لە بان لەت وە لەت شێعرەگانێ هۊردەو بۊمن، بتۊەنیمن وەرجە مەرگ، ئاماژەیل تازە و جیاوازێگ لەلێ بگریم، ئاماژەیلێگ ئەڕای لەنوو وە دی هاتن، لەنوو نووڕستن و لەنوو ژیان:
هیچ جادەیگ نییە / که له جیێگ نەبوودە دو پەلەو/ مەگەر گیسەیل تو نەبۊنە دو پەلەو/ مەگەر دەمارەیل و دووسد داشتم / نەبۊنە دو پەلەو…
سه‌رچاوه؛ صدای آزادی